D. I. Mendeleyevning davriy qonuni va kimyoviy elementlar davriy sistemasi

3 H2O2 + 2 CrCl3 + 10 KOH → 6 KCl + 2 K2CrO4 + 8 H2O
3.Uchta probirkalarda rangsiz eritmalar berilgan. Probirkalarning
qaysi birida xlorid kislota, sulfat kislota va oʻyuvchi natriy borligini
aniqlang.
Xlorid kislotasi, sulfat kislota va kaustik soda mavjudligini aniqlash uchun kislota yoki
gidroksidi bilan aloqa qilganda rangini o'zgartiradigan indikatorlardan foydalanish
mumkin.Xlorid kislota borligini aniqlash uchun fenolftalein indikatoridan foydalanish
mumkin. Agar xlorid kislotasi bo'lgan eritmaga oz miqdorda fenolftalein qo'shsangiz,
eritma pushti rangga aylanadi.Metil apelsin indikatori sulfat kislota mavjudligini aniqlash
uchun ishlatilishi mumkin. Agar siz sulfat kislotasi bo'lgan eritmaga metil apelsin
qo'shsangiz, eritma qizil rangga aylanadi.Fenolftalein indikatori kaustik soda mavjudligini
aniqlash uchun ishlatilishi mumkin. Agar o'yuvchi sodali eritmaga oz miqdorda
fenolftalein qo'shsangiz, eritma pushti rangga aylanadi.Shunday qilib, uchta probirkaning
qaysi birida xlorid kislota, sulfat kislota va natriy gidroksid borligini aniqlash uchun har bir
probirkaga tegishli indikator qo'shish va eritmaning rangi o'zgarishini kuzatish kerak.
YARATDI: SUR.VIL.SHO'R.TUM. 44-MAKTAB 9-SINF O'QUVCHISI XUDOYBERDIYEV
ABDULAZIZ AXMADJONOVICH

---

28-BILET
1. Molekulyar kristall panjarali moddalarning xossalarini ionli vaatom kristall panjarali
moddalarning xossalari bilan solishtiring hamda javoblaringizni izohlang.
Molekulyar kristall panjarali moddalar ion birikmalarining xossalari bilan
o'xshashliklarga ega, chunki ularning tuzilishida elektr zaryadlangan zarrachalar -
molekulalar ham mavjud. Molekulyar kristallarda molekulalar ular orasidagi zaif
o'zaro ta'sirlar - van der Vaals kuchlari, dipol-dipol o'zaro ta'sirlar, vodorod
aloqalari va boshqalar tufayli muntazam kristall panjara hosil qiladi.Biroq,
molekulyar kristall panjaraga ega bo'lgan moddalar ionli birikmalar kabi aniq ion
xususiyatlarga ega emas. Masalan, molekulyar kristall panjaraga ega bo'lgan
moddalar elektrolitik o'tkazuvchanlikka ega bo'lgan eritmalar hosil qilmaydi, erigan
holatda elektrolitlar bo'la olmaydi va mo'rtlik, qattiqlik, kristall simmetriya va
boshqalar kabi aniq ion-kristal xossalarini ko'rsatmaydi.O'z navbatida, atom kristalli
panjaralari bo'lgan moddalar atomlar orasidagi ion aloqalarining elektron tuzilishi
bilan bog'liq xususiyatlarga ega. Ular qattiqlik, mo'rtlik, mo'rtlik, yuqori erish
nuqtasi va kristall simmetriya kabi aniq ion xususiyatlarini namoyish etadi.Shunday
qilib, molekulyar kristall panjarali moddalar va atom kristalli panjarali moddalar
ularning tuzilishi xususiyatlari va elementlar orasidagi bog'lanish turi bilan bog'liq
turli xil xususiyatlarga ega.
2. 200g 36,5% li xlorid kislota eritmasi kaliy permanganat eritmasi bilan oksidlandi.
Reaksiyada qatnashgan oksidlovchining miqdorini toping. 0.25mol
3. Sopol buyumlar yoki namunalardan foydalanib, uning olinishi va xossalarini tushuntirish.
Kulolchilik - loydan yasalgan sopol mahsulot. Kulolchilikni tayyorlash jarayoni loydan massa
olishdan boshlanadi, u kerakli ob'ektga aylanadi va keyin pishiriladi. Qovurish yuqori
haroratda maxsus pechlarda amalga oshiriladi. Otish paytida loy massasi sinterlanadi, buning
natijasida u kuchli va qattiq bo'ladi.Sopol idishlar kundalik hayotda foydalanish uchun qulay
va mashhur bo'lgan bir qator xususiyatlarga ega. U suv va gazlarni o'tkazmaydi, bu suyuqlik va
oziq-ovqat mahsulotlarini saqlash va tashish imkonini beradi. Bundan tashqari, u yuqori
issiqlik inertligiga ega, bu uni turli sharoitlarda ovqat pishirish va saqlash uchun ishlatishga
imkon beradi.Loydan yasalgan sopol buyumlarga turli xil idishlar, masalan, sopol idishlar,
laganlar, krujkalar, kosalar va boshqalar kiradi. Ular turli xil dizayn va bezaklar bilan bezatilgan
bo'lishi mumkin, ular olovdan oldin yuzaga qo'llaniladi.Sopol idishlarga misollardan biri sopol
krujkadir. Seramika krujkalar yuqori termal inertlikka ega, bu ularni choy va qahva kabi issiq
ichimliklar uchun mos qiladi. Bundan tashqari, ular odatda silliq va yopishqoq bo'lmagan
yuzaga ega, bu ularni tozalashni osonlashtiradi va plastik idishlardan foydalanmaslikni afzal
ko'rgan odamlar uchun mos keladi. Seramika krujkalar, shuningdek, qizdirilganda rang yoki
dizaynni o'zgartiradigan issiqlik sezgirligi kabi qo'shimcha xususiyatlarga ega bo'lishi
mumkin.Sopol idishlarning yana bir misoli loydan yasalgan idishdir. Loy kostryulkalar bug'da
pishirish yoki pechda pishirish uchun ishlatiladi va odatda idishning namligi va ta'mini saqlab
qolish uchun qopqoqqa ega.
YARATDI: SUR.VIL.SHO'R.TUM. 44-MAKTAB 9-SINF O'QUVCHISI XUDOYBERDIYEV
ABDULAZIZ AXMADJONOVICH

---

29-BILET
1. Qotishmalarning turlari va turmushdagi ahamiyati.
Qotishmalar - bu ikki yoki undan ortiq elementlardan, odatda metallardan tashkil topgan
materiallar boʻlib, ular ma'lum nisbatlarda aralashtiriladi va keyin uning tarkibiy qismlariga
nisbatan yaxshilangan xususiyatlarga ega yagona material yaratish uchun qayta ishlanadi.Ko'p
turli xil qotishma turlari mavjud, ularning har biri o'ziga xos xususiyatlarga va qo'llanilishiga
ega. Ulardan ba'zilari quyida keltirilgan:Po'lat temir va uglerod qotishmasi bo'lib, unda
marganets, xrom va nikel kabi boshqa elementlar ham bo'lishi mumkin. Chelik dunyodagi eng
keng tarqalgan materiallardan biri bo'lib, qurilish, muhandislik, avtomobilsozlik, maishiy
texnika va boshqa ko'plab sohalarda qo'llaniladi.Guruch mis va ruxning qotishmasi boʻlib,
tarkibida qalay, nikel va alyuminiy kabi boshqa elementlar boʻlishi mumkin. Guruch
mukammal korroziyaga qarshi xususiyatlarga ega va bezak buyumlari, musiqa asboblari,
quvurlar va armatura ishlab chiqarish uchun keng qo'llaniladi.Bronza - misning qalay, rux va
boshqa elementlar bilan qotishmasi. Bronza oʻzining mustahkamligi, aşınmaya chidamliligi va
korroziyaga qarshi xususiyatlari bilan mashhur boʻlib, metallga ishlov berish, quyish,
shuningdek, musiqa asboblari, haykallar va zargarlik buyumlarini ishlab chiqarishda keng
qoʻllaniladi.Alyuminiy qotishmalari alyuminiyning mis, magniy, kremniy va sink kabi boshqa
elementlar bilan qotishmasidir. Alyuminiy qotishmalari engil, kuchli va korroziyaga chidamli
bo'lib, aviatsiya, mashinasozlik, transport va elektronikada keng qo'llaniladi.Titan
qotishmalari titanning alyuminiy, vanadiy va molibden kabi boshqa elementlar bilan
qotishmasidir. Titan qotishmalari engil, kuchli va korroziyaga chidamli bo'lib, aviatsiya va
tibbiyotda keng qo'llaniladi.
2. 5,95g kaliy bromid tarkibidan bromni toʻliq siqib chiqarish uchun n.sh.da oʻlchangan
qancha hajm xlor kerak?
0.025mol
3. Filtrlash, choʻktirish, distillash yoʻli bilan suvdagi qanday aralashmalarnitozalash mumkin?
Uy sharoitida suvni tozalashning qanday usullaridan foydalanasiz? Tabiatda mavjud boʻlgan
qaysi suv distillangan suvga yaqinroq?
Filtrlash suvdan qum, loy va boshqa erimaydigan zarralar kabi mexanik aralashmalarni olib
tashlashga yordam beradi. Cho'kish vaqt o'tishi bilan idishning tubiga cho'kadigan qattiq
zarralar va cho'kmalarni olib tashlashga imkon beradi. Distillash suvdan uchuvchi
moddalarni, masalan, xlor, ftor va qizdirilganda bug'lanishi mumkin bo'lgan boshqa
aralashmalarni olib tashlashga imkon beradi.Uyda siz suvni tozalash uchun suv filtrlarini,
qaynatishni va soda yoki vodorod periks kabi maxsus eritmalarni qo'shishingiz mumkin.
Distillangan suvga eng yaqin bo'lgan tabiiy suv yomg'ir suvi bo'lib, u atmosferada suv
bug'ining kondensatsiyasi va yomg'ir sifatida erga tushishi natijasida hosil bo'ladi.
Shuningdek, distillangan suvga yaqin chuqur va toza manbalardan yoki chuqur
quduqlardan suv bo'lishi mumkin. Ammo shuni unutmangki, hatto tabiiy suvda ham
iflosliklar va zararli moddalar bo'lishi mumkin, shuning uchun ichishdan oldin suvni
tozalash har doim yaxshi amaliyotdir.
YARATDI: SUR.VIL.SHO'R.TUM. 44-MAKTAB 9-SINF O'QUVCHISI XUDOYBERDIYEV
ABDULAZIZ AXMADJONOVICH

---

30-BILET
1. Sement ishlab chiqarish.
Sement (lotincha: caementum — shagʻal, chaqiq tosh) — sunʼiy noorganik kukunsimon bogʻlovchi
mineral. Suv qoʻshilsa, xamirsimon massa hosil boʻladi, vaqt oʻtishi bilan qotib, toshsimon jismga
aylanadi. Sement havoda ham, suvda ham qotish xususiyatiga ega. Sement qurilishda juda keng
qoʻllaniladigan betonning asosiy tarkibiy qismi hisoblanadi. Sementning romansement,
portlandsement, glinozyomsement, kengayuvchan, gidravlik qoʻshimchali kabi turlari mavjud.
Romansement ohaktoshni 900° gacha kuydirish yoʻli bilan olinadi, keyin maydalab kukun holiga
keltiriladi. Xom ashyoning xiliga qarab, romansementning qotish muddati 15 minutdan 24
soatgacha boʻlishi mumkin. Uning mustahkamligi ancha past boʻlib, 25 dan 100 gacha markali
boʻladi. Shuning uchun ham uning oʻrnini 20-asr oʻrtalaridan boshlab portlandsement egallay
boshladi. Glinozyomsement glinozyom (alyuminiy oksidi)ga boy boʻlgan togʻ jinslari — boksit
(alyuminiy rudasi), ohak yoki ohaktosh aralashmasini kuydirish yoʻli bilan olinadi. Kimyoviy tarkibi
40% SaO; 40% A12O3; 6— 8% SiO2 dan iborat. Tez qotishi, mustahkamligining yuqoriligi va
minerallashgan suvlarga turgʻunligi bilan ajralib turadi. Markasi 300; 400; 500. Narxi
portlandsementga nisbatan 2,5—3 baravar baland. Glinozyomsement katta mustahkamlik talab
etiladigan beton va temir-beton konstruksiyalarda, dengiz va minerallashgan suvlar taʼsirida
boʻladigan inshootlarda, tezkor yoʻl va qurilish ishlarida, qish sharoitida betonlashda qoʻllaniladi.
Kengayuvchan Sementning tarkibida glinozyom sementdan tashqari ohak va gips ham boʻladi; tez
qotadi; oʻta mustahkam va suv oʻtkazmas material hisoblanadi. Kengayuvchan Sement
gidroizolyatsiya ishlarida, choklarni yopish va taʼmirlash ishlarida qoʻllaniladi. Gidravlik qoʻshimchali
portlandsement (baʼzan "putssolan portlandsement" deb ham yuritiladi) Sement klinkeri (toshqoli)
va nordon gidravlik qoʻshimchalar (trepel, diatomit, trass, pemza va boshqalar)ni birgalikda
maydalash (kukunlash) yoʻli bilan tayyorlanadi. Gidravlik qoʻshimchalar aralashma miqdorining
20—40% ini tashkil etishi mumkin. Bu Sement portlandsementga nisbatan arzonroq boʻlib,
gidrotexnika, vodoprovod va kanalizatsiya inshootlarida qoʻllanadi. Agressiv suvlar taʼsiriga
chidamli. Sement sanoatda 19-asrdan boshlab ishlab chiqariladi.
2. Havo tarkibida hajm jihatdan 1% Ar, 21% O2 va 78% N2 ekanligini bilgan holda, havoning oʻrtacha molyar
massasini toping. 28.96gr/mol
3. Berilgan HBr, NaF, KOH, AlCl3 moddalarni qanday qilib bitta reagent ishlatgan holda aniqlash mumkin?
Tegishli reaksiya tenglamalarini yozing.
HBr, NaF, KOH va AlCl3 ni aniqlash uchun turli reagentlardan foydalanish mumkin. Masalan:
AgNO3 (kumush nitrat kislota eritmasi) HBr ni aniqlash uchun ishlatilishi mumkin, chunki u xloridlar bilan
kumush xlorid (AgCl) hosil qiladi, lekin bromidlar bilan emas. Reaktsiya tenglamasi: AgNO3 + HBr → AgBr +
HNO3.BaCl2 (bariy xlorid eritmasi) NaF ni aniqlash uchun ishlatilishi mumkin, chunki u ftoridlar bilan
erimaydigan bariy ftorid (BaF2) hosil qiladi, lekin xloridlar bilan emas. Reaktsiya tenglamasi: BaCl2 + NaF →
BaF2 + 2NaCl.H2SO4 (sulfat kislota) KOH ni aniqlash uchun ishlatilishi mumkin, chunki u gidroksidlar bilan
erimaydigan kaliy sulfat (K2SO4) hosil qiladi, ammo karbonatlar yoki xloridlar bilan emas. Reaktsiya tenglamasi:
H2SO4 + 2KOH → K2SO4 + 2H2O.NH4OH (ammiak eritmasi) AlCl3 ni aniqlash uchun ishlatilishi mumkin, chunki
u gidroksidlar bilan alyuminiy gidroksidning (Al (OH) 3) erimaydigan cho'kmasini hosil qiladi, lekin karbonatlar
yoki xloridlar bilan emas. Reaktsiya tenglamasi: NH4OH + AlCl3 → Al(OH)3 + NH4Cl.Ushbu usullardan
laboratoriyada yoki moddalarni tahlil qilishda foydalanish mumkin. Uyda suvni tozalash uchun odatda filtrlash,
cho'ktirish va qaynatish usullari qo'llaniladi.Distillangan suvga eng yaqin tabiiy suv yomg'ir suvidir, chunki u
bug'ning kondensatsiyasi natijasida hosil bo'ladi va er osti va er usti suvlarida mavjud bo'lishi mumkin bo'lgan
minerallar va boshqa aralashmalarni o'z ichiga olmaydi. Biroq, yomg'ir suvi atmosferadan va boshqa
manbalardan chang, gaz va kimyoviy moddalar kabi turli ifloslantiruvchi moddalarni o'z ichiga olishi mumkin,
shuning uchun uni ichishdan oldin tozalash kerak.
YARATDI: SUR.VIL.SHO'R.TUM. 44-MAKTAB 9-SINF O'QUVCHISI XUDOYBERDIYEV
ABDULAZIZ AXMADJONOVICH

---