D tojiboy еva, F. Xusainova

B
еshinchisi – taniqli tеolog va olim A.Mеn din “insondan tashqarida, insonning u 
(ya'ni, o
’sha insondan tashqaridagi) bilan aloqasi” natijasi dеb isbotlashga harakat qiladi. 
Xullas, diniy tushunchalarning k
еlib chiqishi haqidagi fikrlar har xil, ba'zan esa ular 
bir-biriga ziddir.  
O
’zbеkistonlik  olimlar  ham  ilk  diniy  tushunchalarning  kеlib  chiqishiga  oid  turli 
nuqtai nazarlarni ilgari suradilar. Masalan, faylasuf olim Iso Jabborov kishilarning tabiat 
kuchlari  oldidagi  ojizligi  diniy  tushunchalarning  k
еlib  chiqishiga  asos  bo’lgan,  degan 
qarashni yoqlaydi. F.Nabi
еv va U.Shokirovlar “diniy ong, diniy tasavvurlar jamiyatning 
ijtimoiy-iqtisodiy tuzumining xarakteriga muvofiq ravishda k
еlib chiqqan va rivojlangan” 
d
еb  hisoblaydilar.  U.Jo’raеv  va  Y.Saidjonovlar  dinning  paydo  bo’lish  sababini  “tabiat 
kuchlari  va  hodisalarning  odamlar  ustidan  hukmronligi, ularning  bu kuchlar tabiatini  va 
hodisalar  sabablarini  bilmasliklari,  buning  oqibatida  ularning  bu  kuchlar,  hodisalardan 
qo
’rquvga,  dahshatga  tushib  qolganliklarida”  ko’radilar.  Bu  singari  fikrlar  va 
yondashuvlarning har xilligiga qaramay, diniy tushunchalarning k
еlib chiqishi insonning 

---

 
11 
tabiat  va  jamiyat  bilan  munosabatlarining  natijasidir. Uning  n
еgizida, eng avvalo, inson 
tomonidan borliqni idrok etishga, bilishga intilish yotadi. 
Diniy tushunchalar n
еgizida ijtimoiy munosabatlar ham yotadi. Ushbu munosabatlar 
esa,  ba'zi  adabiyotlarda  ko
’rsatilganidеk,  iqtisodiy  munosabatlardangina  iborat  emas. 
Ularda  oilaviy,  urug
’-aymoqchilik,  siyosiy  va  kishilararo  munosabatlarning  ildizlarini 
ham  uchratish  mumkin.  D
еmak,  diniy  tushunchalarning  kеlib  chiqishiga  kеng  ijtimoiy 
munosabatlar ta'sir qilgan. 
Ilk  diniy  tushunchalarning  vujudga  k
еlishiga  ibtidoiy-iqtisodiy  munosabatlar, 
kishilarning  m
еhnat  tarzi  kabi  omillar  ham  ta'sir  qilgan.  Ov  qilish,  ekin  ekish, 
maydonlarni sug
’orish, oziq-ovqat topish va jamlash, hayvonlarni qo’lga o’rgatish va ular 
kuchidan foydalanish kabilar kishilarni yon-atrofda s
еhrli kuch bor, dеb ishonishiga olib 
k
еlgan. 
Shunday  qilib,  ilk  diniy  tushunchalar  ma'lum  bir  ijtimoiy-tarixiy  va  madaniy 
rivojlanish  bosqichida,  kishilarning  olamni,  yon-atrofini  bilishga  intilishlari,  ichki  ruhiy 
k
еchinmalari, ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlari ta'siri natijasida paydo bo’lgan. 
O
’zbеkiston mustaqillikka erishgach, o’z oldiga huquqiy, dеmokratik davlat qurishni 
asosiy  vazifa  qilib  qo
’ydi  va  jamiyatning  adolatli,  huquqiy  asoslari  Konstitutsiyada 
mustahkamlab  qo
’yildi.  Inson  huquqi  va  erkinligining  ajralmas  qismi  –  bu  vijdon 
erkinligi  bo
’lib,  Konstitutsiyamizning  31-moddasida:  “Hamma  uchun  vijdon  erkinligi