D. Y. Yormatova
Download 1.24 Mb. Pdf ko'rish
|
ekologiya tadqiqot usullari va jihozlari (1)
g
n i n r a l h s u Q i n o s h s u Q i ð it n o m r O n o g z i g a Z l u b l u B h s u q y o B i g u h c m u h c g o T . k . h a V Ishonchli malumotlar olish uchun malum kilometrlar kuzatuvchi tomonidan bosib otiladi. Ish vaqtiga qarab, malum kilometraj yurilgach, qushlar turi haqida aniq malumotlar olishga erishamiz. Kuzatuvchi izlanish olib borayotgan joyida kamida bir kunda 56 km masofani bosib otishi lozim, bazan ob-havo noqulay bolib qolganda, tuman bosib qolsa, qattiq shamollar bolsa u oz ishini toxtatishi lozim. Bunday paytda olib borilgan hisoblar notogri boladi. Qushlar sonini organib bolgandan song ularning joylashish zichligini ham kuzatish kerak, 1 km 2 maydonda necha dona bir xil qush borligi sanab chiqiladi. 12.8. Sutemizuvchilarni izlariga qarab organish usuli Ormon-yaylovlarda qushlar va hasharotlardan tashqari, sut- emizuvchi hayvonlar ham yashaydi. Ular sonini organish ham yaxshi natija beradi. Sutemizuvchilarni organish qish faslida olib borilganda ijobiy natija beradi. Bu hayvonlarni qor yogganda izlariga qarab organish, ularning joylashish zichligini ham aniq- lashda togri malumot olishga imkon beradi. Osha joydagi izlar hayvon sonini bilib olishga asos bola oladi. Ularga duch kelish juda ehtimoldan yiroq hol hisoblanadi. Sutemizuvchi hayvon- larning izlari kop yuruvchi ekanligini korsatadi. Shuning uchun ham ularning iziga duch kelinadi. Hayvonning yurish yonalishi uzoq bolsa, uni uchratish ehtimoli ham ortadi. 144 Aniqlash maydonchasida hayvonlar sonini bilish uchun quyidagi ikki holatga rioya qilish kerak: 1) malum uzunlik birligida ortacha bir kecha-kunduzda necha marta hayvon iziga duch kelish soni; 2) hayvonning bir kecha-kunduzda yurish uzunligi koef- fitsiyenti. Alohida olingan hayvon turining borligini aniqlash formulasi quyidagicha boladi: D=A · K 1 , bu yerda, D malum bir turning belgilangan maydonda joylashish zichligi (1 km 2 ); A hisoblash yonalishini bildiruvchi korsatkich (1 km uzunlikdagi izlar soni); K 1 izning qayta uchraydigan koeffitsiyenti hayvonning bir kecha-kunduzda malum uzunlikda belgilangan maydonchada yurishi. 12-jadval Òurli xil hayvonlarda izning qayta uchrash koeffitsiyenti r / T i r u t n o v y a H d u d u h y il o m i h S d u d u h y i b u n a J . 1 i r o B 1 1 , 0 2 0 , 0 . 2 l o q o h S 3 0 , 0 2 1 , 0 . 3 a q h c o h c i y o v v o Y .. . .. . . 4 q i z o q n o r m u Y .. . .. . . 5 n o r y a J .. . .. . . 6 a r y a J .. . .. . Ushbu jadvalni toldirish uchun qoriqxona buyurtmalar xodimlari tomonidan 5-yanvardan 20-fevralgacha kuzatishlar olib boriladi. Kuzatuv olib boradigan muddat uch marta bolib, shu davrning boshi, ortasi va oxirida olingan natijalar keyin umum- lashtiriladi. Izlarni organish hayvonning bir sutkadagi ortacha aktivligini korsatadi. Kuzatishlar quyidagicha olib boriladi: birinchi kun hisobchi ozi yurishi lozim bolgan yonalish boyi- cha aylanib, qor ustidagi izlarni archa yoki qaragay novdalari 145 bilan ochirib chiqadi, chunki tekis joyda qorga tushgan izlarni korish yoki sanab olish imkoni yetarlicha boladi. Izni ochirish uchun archa shohi sekin-asta sudrab boriladi, bunga biron-bir qoshimcha mehnat kerak emas. Bunda, hatto, hisobchining izi ochirilib boriladi. Mabodo, qordan yolakchalar paydo bolgan bolsa, unday joylar qor bilan toldiriladi. Hisobchi shu kuni oz yolida uchragan bori va tulki izlari yangi bolsa, ularni daf- tariga qayd qilib qoyadi. Kuzatuvning ikkinchi kuni hisobchi yana oldingi kun yurgan yonalishidan ishni boshlaydi. Qolidagi daftariga yangidan paydo bolgan izlarni, ular qaysi yonalishda kesishganini, yangidan paydo bolganini, iz qaysi hayvonga tegishli ekanligini yozib boradi. Agarda hayvon yolakkacha kelib, yana iziga qaytib ketgan bolsa bunday izlar yolakni bir marta kesgan deb hisoblanadi. Kuzatuv olib borayotgan joylarda yolakda iz kopchilik hayvonga tegishli bolsa, bunda izning orqasidan toki, ular tarqalib ketguncha yurib boriladi va izlar soniga qarab, bu yerdan nechta hayvon otganligini bilish mumkin. Izlarni sinchiklab qarab, ularning qaysi hayvonga tegishli ekanligini ham aniqlab, yozib qoyiladi. Hayvonlarning yurish yonalishi uzunligi oldindan ular yura- digan joylar aniqlanib, shunga qarab belgilanadi. Yonalish uzunligi kopincha yirik masshtabli topografik xaritalar yordamida yoki ovchilik xojaliklarida boladigan karta-sxema yordamida aniqlanadi. Xaritaga yonalish uzunligi yozilib, songra chizgich yordamida olchanadi. 1. Yaylov yoki otloqning monitoringini olib borish bir-biridan qanday farq qiladi? 2. Qushlar soni va zichligini hisobga olish usullari. 3. Sutemizuvchilarni izlariga qarab organish usuli. 4. Hayvonlarning yurish yonalishi uzunligini kuzatish natijasida nimalarni bilib olish mumkin? 5. Hayvonlarning izlariga qarab, ularning sonini bilish mumkinmi? 6. Kuzatuvchi dala daftariga nimalarni yozib boradi va daftar kimda saqlanadi? NAZORAT SAVOLLARI 146 13.1. Daraxtlar monitoringining ahamiyati Ozbekiston Respublikasining «Òabiatni muhofaza qilish togrisida»gi Qonuniga asosan, shaharlar, tumanlar, qish- loqlarda inson va uning hayoti uchun ahamiyatga ega bolgan yashil osimlik turlari himoya qilinadi. Barcha yashil osimliklar insonlar uchun zarur bolgan kislorodni yetishtirib beradi. Osimliklar osgan joylarda havo toza, namlik yetarli, kopgina barglar changlarni va kop zararli moddalarni ozlarida ushlab qoladi, shovqinni kamaytiradi, osimlik osgan joyda mikroiqlim hosil boladi. Malumki, ekologik omillar shaharlarda, sanoati rivojlangan hududlar bilan tabiiy holda yastanib yotuvchi dala-dashtlar va ormonlardagi atmosfera, tuproq tarkibi, oqar suvlar, osimlik tarkibi bir-biridan farq qiladi. Yillar otishi bilan, bu farq shahar va tabiiy hududlar ortasida kengayib bormoqda. Osimliklar barcha tirik organizmlar uchun hayot manbayi kislorodni yetishtirib berish bilan bir qatorda, ular uchun oziqa manbayi ham hisoblanadi. Ular doimo ekologik omillarni yaxshi- lovchi, organizmlar uchun qulay sharoit yaratuvchi bolish bilan bir qatorda, atrof-muhit ifloslanganda ularning ozlari zarar- lanadi. Havo atmosferasi, tuproq tarkibi va oqiziladigan suvning iflos bolishi ularda boradigan fiziologik jarayonlarning buzili- shiga, tashqi morfologik belgilarining ozgarib borishiga, osuv davri uzunligiga, hosildorligi va boshqa korsatkichlariga tasir korsatadi. Zaharli moddalar osimlik hujayrasi ichiga kirib olgandan song, hujayrada boradigan modda almashinuvi buziladi, natijada fotosintez jarayoni izdan chiqadi, osimlik ozini saqlash uchun XIII BOB AHOLI YASHAYDIGAN JOYLARDAGI YASHIL DARAXTLAR MONITORINGI 147 nafas olish jarayoni tezlashadi. Osimlikka kirgan zaharli moddalar miqdori kop bolsa, osimlik sekin-asta oz faoliyatini toxtatadi, bu holatni biz osimlikning barglari yoki poyalarida bolgan ozgarishlardan bilib olishimiz mumkin. Daraxt barglari ustiga tushgan changlar qalinlashib ketsa, u holda yoruglik va issiqlikdan foydalanish jarayoni kamayib, osish va rivojlanishning sustlanishiga olib keladi, bazi hollarda barglardagi ogizchalar yopilib qolishi ham mumkin. Osimliklarning yashashi uchun tuproqning toza bolishi juda katta ahamiyatga ega. Agarda tuproq shorlangan bolsa, urugdan murtaklar unib chiqib, besh-oltita barg hosil qilishi mumkin. Shu bilan oz vegetatsiyasini tugatadi. Òuproq ayrim sabablarga kora, radioaktiv moddalar bilan ifloslangan bolsa, bunday joyda yetishtirilgan mahsulotni istemol qilib bolmaydi. Chunki bu holda mahsulot inson uchun ham, boshqa tirik organizmlar uchun ham birdek zararlidir. Òuproqqa neft mahsulotlari tokilgan bolsa, shu joyda osimliklar osmay qoladi, chunki nafas olish jarayoni buziladi. Oqar suvlarda ham xuddi shu holat kuzatiladi. Òuproq tarkibida zaharli moddalar, gerbitsidlar, pestitsidlar yoki tuzlar kop bolsa, osimlikning rivojlanishiga tasir korsatadi. Osimliklarning ayrimlari atrof-muhitning ifloslanishiga nisbatan chidamli bolishi mumkin, ayrimlari esa ekologik iflos atmosferaga chidamsiz boladi. Zaharli gazlarga juda chidamli osimlik sifatida: archa, zarang (klen), buzina, terak (Kanada), nastarin, dolana; zaharli gazlarga chidamliligi ortacha osimliklarga: qoragat, atirgul, venger nastarini, olma, kalina, tikanli archa va boshqalar; zaharli moddalarga chidamsiz osimliklarga: archa, pixta, kedr, sovur archa, otkir bargli zarang, oq qayin, terak, oddiy nastarin va boshqalar kiradi. Yashil osimliklarning atrof-muhit iflosligiga chidamliligini bilish uchun ular osayotgan joylar bir boshidan kozdan kechirilib, inventarizatsiya qilinadi. Ana shundagina osimliklarning rivojlanishiga antropogen omillarning tasiri haqida toliq malumot olish mumkin boladi. Kuzatish ishlarini olib boruvchi kishi ilmiy usullarni bajarishi bilan bir qatorda osimlik turini yaxshi farqlashi, ularning botanik, morfologik 148 belgilarini yaxshi tanishi hamda biologiyasi va ekologiyasini bilishi zarurdir, shundagina ishonchli malumotlarni olish mumkin. Dalada kuzatish ishlari otkazish uchun eng qulay vaqt bahorgi- yozgi davr hisoblanadi. Ishni tashkil qilish bosqichlari: 1. Òayyorgarlik korish: a) kuzatuvning maqsad va vazifalarini aniqlash; b) dala ishlarini olib borish uchun zarur asbob-uskunalarni tayyorlash (qalam, chizgich, ochirgich, kompas, olchov tas- malari, ruletka, olchov vilkasi, arqon, qogoz, maxsus xal- talar); d) organiladigan joy maydoni bilan tanishish; e) organiladigan maydonning reja-xaritasini tuzish (kocha, xiyobon, istirohat bogi va boshq.). 2. Kuzatishlar olib borish. Kuzatishlar olib borishda ishni bajarish tartibi va olingan malumotlarni qayd qilib borish malum talabnoma asosida qatiyan talablar darajasida bajariladi. 3. Yashil osimliklarni inventarizatsiya qilish tartibi: a) dala ishlarini olib borish uchun organiladigan joyning sxemasidan nusxa olinadi; b) inventarizatsiya qilinadigan maydon shartli hisob maydon- chalariga bolib chiqiladi; d) har bir hisobga olish maydonchasidagi daraxtlar, gulzor- lar, binolar, yolakchalar va yashil maydonchalar orasidagi masofa olchanib, yashil osimliklarning bir-biridan farqi koz bilan chamalab, janub yoki shimol tomonda turganligi aniq- lanadi. Hisoblash maydonchasidagi har bir daraxt yoki buta- chalabutalar sxema-xaritada oz joyiga belgilanib, alohida tartib raqami qoyib chiqiladi. 4. Dala daftariga kuzatuv olib borilgan sana, hisoblash maydonchasining tartib raqami va boshqa bir qator malumotlar qayd qilib boriladi: a) ekin turining joylashishi (qatorlab, yaxlit, alohida); b) daraxt yoki butaning tartib raqami; d) tur, avlod; 149 e) boyi 1,5 m bolgan daraxt tanasining diametri (sm); f) ekilgan maydonning holati. 5. Ekin maydonining holati quyidagi belgilariga qarab aniq- lanadi: • «yaxshi» bunda ekinlar soglom, tanalari yaxshi rivoj- langan, biron organi zararlanmagan; • «ortacha» ekinlar soglom, ammo tanalari togri rivoj- lanmagan, ayrim joylari qisman zararlangan, osib rivojlanishiga qattiq tasir qilmaydi, masalan, daraxt tanasida uyalar bolishi, chumolilar in qoygan bolishi mumkin; • «holati yomon» bunda daraxt tanalari kuchsiz rivojlangan, osishda boshqalardan orqada qolgan, tanasini sovuq urgan yoki yashin tushib, singan bolishi mumkin, kasallik va zararku- nandalar bilan kop zararlangan. 6. Dala daftarini toldirish tartibi quyidagi shaklda olib boriladi. Kuzatish olib borilgan muddat _____________________ Kuzatish maydonchasi raqami_______________________ 13-jadval Dala daftari shakli h s it a z u K i n o d y a m t x a r a D i m a q a r ,i r u T i d o l v a a n a T i r t e m a i d m 5 , 1 i y o b ( ) a s l o b a n a T i n o s it a l o H : h o z I , » i h s x a y « - a t r o « , » a h c » n o m o y « Izlanish natijalarini qayta ishlash 1. Bunda olingan malumotlar rasmlar, ekin soni, joylashishi sxema-xaritada qayta qoyib chiqilgandan song, ushbu joyning ishchi xaritasi yangidan tuzib chiqiladi. Hozirgi kundagi rivojlanishni hisobga olib imkon boricha sxema-xaritalar kompyu- 150 terda chizib chiqilsa, keyingi ishlarni bajarishda qulayliklarga ega bolamiz. 2. Dala daftariga qayd qilingan malumotlar asosida yashil maydonning pasportini tuzamiz va unga olingan barcha malu- motlarni yozib qoyamiz. Bundan tashqari, jadval tuzib, unga daraxtlarning umumiy soni, turi, diametri va hozirgi holati haqi- dagi malumotlarni kiritamiz. Quyidagi jadvalda ekopasportning korinishi berilgan: 14-jadval Ekin ekilgan maydonning pasporti b it r a T i m a q a r h s a l b o s i H i n o d y a m i r u t n i k E i r t e m a i D t x a r a D i n o s ) a n o d ( :i t a l o H , » i h s x a y « , » a h c a t r o « » n o m o y « h o z I Kuzatish olib borilgan muddat______________________ 3. Olingan malumotlar, xulosalar, yakunlar, tavsiya va takliflar organilib, joyning inventarizatsiyasi togrisida aniq bir fikrga kelinadi. Joyning ekomonitoringini organish ana shunday ishlarni bajarishdan keyin boshlanadi. Olingan malumotlarni kompyuterda qayta ishlab, malumotning togriligi tasdiqlanadi. Joyning sxema- xaritasini kompyuterda chizib olish ishga qulaylik tugdiradi, chunki malumotlardan keyinchalik foydalanish mumkin boladi. 13.2. Osimliklarda fenologik kuzatishlarni olib borish Òashqi muhit va tirik organizmlarning hayot faoliyatini kuzatishda olib boriladigan biologik monitoringning asosiy qismlaridan biri fenologik kuzatishlar hisoblanadi. Fenologiya bu tashqi muhitdagi organizm rivojining mavsum davomidagi qonuniyatlarining bilimlari tizimi. Mavsumiy 151 hodisalarning boshlanishidagi ozgarishlar muddati va uning qonuniyatlari fenologiyaning organuvchi predmeti hisoblanadi. Uzoq yillar davomidagi qayta-qayta kuzatishlar fenologiyaning asosiy uslubidir. Mavsumiy boladigan hodisalarning muddati joydagi fizik-geografik sharoitlar yoki antropologik tasirlar natijasida boradi. Osimliklarning fenologik fazalarini organish ustida gap borar ekan, osha davrdagi iqlim sharoitini ham bilish zarur, chunki fenologik fazaning boshlanishi iqlim va harorat kor- satkichlari bilan bogliq boladi. Alohida olingan bir fazaning boshlanish muddati, keyinroq osimlikning hosildorligini bel- gilash iqlim korsatkichlari bilan olchanadi. Malum daraxt uchun har bir fazada yoruglik, issiqlik, namlik kabi omillar talab qilinadi, ular uchun yuqoridagi omillar yetarli bolganda, daraxtning tashqi korinishi yaxshi bolib, turli kasalliklar va hasharotlar bilan zararlanmaydi. Fenologik kuzatishlar natijasida olinadigan malumotlar bir necha yillar davomida bir kuzatish maydonida takrorlanib, ularni taqqoslash imkonini berishi lozim. Malum bir fazaning tashqi korinishiga qarab, bir xil korinishda bolishi olib borilayotgan ishlarning togri ekanligini korsatadi. Bir xil sharoitda osib rivojlanganda osimlik organizmidagi ozgarishlar bir xil bolishini korsatadi va aniq xulosalar qilishga imkon beradi. Òabiatda boradigan ozgarishlarni fenologik kuzatishlarda togri organish uchun malumotlar olishda ularni tort bolimga bolib organish mumkin: 1. Gidrometeorologik hodisalar. 2. Osimliklar dunyosidagi hodisalar. 3. Hayvonot dunyosidagi hodisalar. 4. Qishloq xojaligi fenologiyasi. Bu yerda kuzatishlarni mutaxassis olib borishi kerak, chunki hamma ham «ormon osimliklari qachon osishni boshlaydi?», «baliqlarni qachon ovqatlantirish kerak?», «qaysi zamburugni yilning qaysi paytida terish mumkin?», «asalarilar qaysi gul- lardan qachon bol yigishi mumkin?» kabi savollarga javob bera olmaydi. 152 13.3. Osimliklarni kuzatish Daraxtlar va butalarda kuzatish olib borilganda, ularning ozida barcha tiðik xususiyatlarni saqlagan, yaqqol korinib turganlari tanlab olinadi, shundagina olib borilgan kuzatishlarni togri deb hisoblash mumkin. Organilayotgan daraxt yoki buta kuzatish dasturida korsatilgan bolishi kerak. Maydondagi doimiy kuzatish olib boriladigan daraxt yoki butaning kozga tashlanadigan joyiga yorliq osib qoyish lozim. Òanlab olingan daraxt yoki buta yaxshi rivojlanayotgan, kasal- lanmagan, tabiiy tasirlardan zarar kormagan bolishi kerak. Bunga sabab, kuzatishlar har yili doimo aniq bir osimlikda olib borilishi kerak, agarda kuzatish har yili har xil daraxtda otkazilsa, olingan malumotlar ishonchli bolmaydi. Ilmiy asos- langan va amaliy qiymati bor malumotlar olish uchun kuzatish olib boriladigan obyekt va ilmiy ish dasturi togri bolishi kerak. Olib boriladigan kuzatishlar bir yilda bir necha marta: bahorda, yozning boshida va kuzning boshida otkazilsa, shuncha ishonchli va taqqoslash imkoni mavjud boladi. Yilning fasllariga qarab ozgarib borishi kuzatishlarda daraxtlarda kechadigan ozgarishlarni aniq korib olishga imkon beradi. Erta bahorda va yozdagi kuzatishlar orqali daraxt va butalarda boradigan ozgarishlarni sezish mumkin. Òanalardagi sharbatning harakati. Daraxt tanasidagi shar- batning harakatini hamma daraxtda ham korib bolmaydi. Erta bahorda daraxtning tanasini qol bilan siypalab korilganda tekis, silliq bolib seziladi. Sharbatning harakatini tok (uzum) novda- larida korish osonroq kechadi. Havo harorati 5°C dan oshganda, tok novdasiga bexos tegil- ganda novda sinib ketsa yoki komilgan tok novdalari ochilayotganda ketmon tegib ketsa, novdadan suv oqa boshlaydi. Novdadan suvning oqishi bir necha kun davom etadi va tok novdasining ushbu qismi rivojlanishdan qisman ortda qolishini kuzatish mumkin. Oq qayin daraxti tanasidan sharbatning oqishini poyasini tilib, sharbatini olish yoli bilan kuzatish mumkin. Daraxt tanasidan qancha sharbat olinsa, shu daraxt 153 boshqalardan ancha sust osishi aniqlangan. Bu holatlarni kuzatish olib borayotgan oquvchi yoki talaba oz daftariga qayd qilib qoyishi lozim. Kurtaklarning bortishi diqqat bilan qaralsa, novda shoxlaridagi kurtak qobiqlarining tagida kurtaklarning sekin tolishayotgani, kurtak qobiqlari biroz oqarib, undagi doglar kozga tashlana boshlaydi. Kurtaklarning ochilishi kurtak qobigi ortasidan kichik barglarning sekin yorib chiqa boshlashi. Birinchi barglarning hosil bolishibu holatda kurtaklar yorilib, bargchalar chiqadi, ammo ular hali barg plastinkasini yoyib ulgurmagan. Bu vaqtda ormonda yurgan odamga hamma joyda yashil tutun borga oxshaydi, chunki barg toliq yoyilmagan, ammo kozga yashil rang tashlanaveradi. Gullash bosqichining boshlanishichangdonlardan changchi- larning chiqishi va ularning shamol yordamida atrof-muhitga tarqalishi, xushboy hidlarning tarqalish paytidir. Shamol yorda- mida changlanadigan osimliklar: terak, oq qayin, archa, qara- gay, eman, chakanda va boshqalar. Ochiq bargli osimliklarda gullash bosqichi yaqqol kozga tashlanadi, bular kundalik hayo- timizda uchraydigan olma, gilos, nok, orik, behi, dolana va boshqalar. Meva berish bu bosqich turli osimliklarda turlicha kuza- tiladi, sharbatga tola gilos, olma, orik, nok, malina, qoragatlarda mevalari malum rangga kirib yumshashi, qizil, sariq, och yashil va boshqa ranglarga ega bolib, yeganda malum tam va sharbatga ega bolishiga aytiladi. Ayrim daraxtlarning mevalari daraxtda turib pishmasligi ham mumkin. Masalan, bu holat olma, nok va behilarda kuzatiladi. Bazi mevalar faqat inson uchun emas, balki qushlar, hayvonlar uchun ham yetiladi. Daraxtlarning uruglari yoki mevalari shamol orqali tarqalib ketadi, ammo ularning hammasi ham meva deyiladi. Yoppasiga meva berish bu davrda insonlar va xojalik ahamiyatiga ega bolgan mevalarni terib olib, foydalanish imkoni kelgan boladi. Ularni yigib olib, konservalar, sharbatlar tayyorlash 154 va boshqa maqsadlarda foydalanish mumkin boladi. Ular toliq pishgan bolib, daraxtdan tabiiy ravishda tokiladi, bazida mevalarning daraxt shoxlarida tokilmasdan qurib qolishi kuza- tiladi. Shunday holatlarni aniq qayd qilib borish kerak. Barglar rangining ozgarishida birinchi bolib orik, eman, zarang, tut, gilos barglarida ranglarning sal qizgish yoki sariq rangga kirganligi kuzatiladi, shuningdek, ignabargli daraxtlarda mayda bargchalar yoki ayrim novdalarda barg ozgarishini koramiz. Barglar tokilishining boshlanishi bunda rangi ozgargan yoki sal sargaygan barglar novdalardan tokila boshlaydi, birinchi barg tushgan kun belgilab qoyiladi. Barglarning yoppasiga tokilishi alohida qayd qilib boriladi. Bunda barglar, asosan, sariq, qizgish, jigarrang, pushti tuslarga kiradi. Chinor barglari oz rangini juda kech yoqotib, qor yoggan paytda sariq-jigarrang tusga kirib, tokiladi. Barg tokilishining oxiri bunda daraxt yoki butalar deyarli bargsiz, yalangoch bolib qolishadi. Poyaning uchlarida ozroq tokilmagan barglar bolishi mumkin, ammo bu hol etiborga olinmaydi. 13.4. Madaniy osimliklarda kuzatish olib borish Insonlar tomonidan olib boriladigan har bir ishda hisob- kitob yoki muddatlarda nima ishlar bajarilgani, qachon, qaysi vaqtda nima ish qilish lozimligi yozib boriladi. Yuqorida biz dalada va ormonlarda osuvchi osimliklarni kuzatish ishlarini organdik. Madaniy ekinlarda kuzatuvlar olib borishda ularning qaysi rivojlanish bosqichi boshlanishi juda katta ahamiyatga ega. Unga qarab, oziqa beriladi, organik va mineral ogitlar soli- nadi, xullas, barcha agrotexnik tadbirlar osimlik hosildorligini belgilaydi. Fenologik rivojlanishga qarab, don ekinlarini qachon ekish, qachon yigib olish belgilanadi. Kartoshkani qachon ekib, yigib olish, shuningdek, yaylovda pichanlarni orishni, osayotgan otlarning fenofazasini bilganda togri kirishish mumkin. 155 Madaniy ekinlarning fenologik fazasini belgilashda maydon- ning tort joyida osuvchi osimliklarda kuzatish boradi. Buning uchun belgilangan tort qatordan 10 tadan osimlik sanab olinadi, ular tashqi belgilari, unib chiqish muddati, suv va oziqalar bilan taminlanishi jihatidan bir-biridan farq qilmasligi kerak. Kuzatiladigan rivojlanish fazalari faqat osha osimliklar miqyo- sida olinadi, hisobga olish kunida 10 ta osimlikdan ikkitasida tuplanish fazasi boshlangan bolsa, daftarga «tuplanish fazasi boshlandi» deb qayd qilinadi. Fenologik fazaning tugashi orga- nilayotgan osimliklarning 78 tasi ushbu fazaga kirganida bilinadi. Fenologik kuzatishlar doimo koz bilan chamalab olib boriladi. Don ekinlarida quyidagi rivojlanish fazalari boradi. Unib chiqish. Bunda barg tuproqni yorib yer ustiga chiqadi. Maysaning unib chiqishi uchun yetarli darajada namlik, harorat va yoruglik bolishi zarur. Bugdoy maysalari unib chiqishi uchun tuproqda harorat 1°C dan yuqori bolishi kerak. Bu harorat juda past bolib, unib chiqish chozilib ketadi va kasal- liklar kopayadi. Shuning uchun harorat 46°C bolsa, qulay hisoblanadi. Maysalarning yoppasiga unib chiqishi. Dalaning katta qismida maysalarning hosil bolishiga aytiladi, uzoqdan qaraganda dala yashil bolib, kozga tashlanadi. Òuplanish fazasi. Bu faza osimlik unib chiqqandan 3445 kun otgach kuzatiladi. Unib chiqqan osimlikda bir necha kichik poyacha hosil bolib, barglarning uzunligi 2025 sm.ga yetgan bolishi kerak. Òuplanish fazasi bugdoy, arpa, javdar va sulida kuzatiladi. Boshoqlash fazasining boshlanishi. Boshoqlash deb, yuqorigi barg qinidan 10 % osimlikda boshoqning yarmi yoki rovakning uch-tort dona boshoqchasi korinib turishiga aytiladi, bu fazada boshoq qiltiqlari osimlikda yaqqol kozga tashlanadi. Yoppasiga boshoqlash. Bugdoyda bu faza boshlanganda ekinzorda osimliklarning 7580 % i boshoq tortgan bolib 156 hisoblanadi. Bu monitoring asosida shu narsani organish mum- kinki, olisdan ham boshoqlar korinadi. Gullash fazasining boshlanishi. Boshoqlar poyadan ajralib, tepaga osib chiqqanda yoki toliq shakllanganda boshoqdan gul changchilari osilib turganligini korish mumkin. Javdar boshoq- larida gul changchilarining osilib turganligini uzoqdan ham korish mumkin. Bugdoy va arpada bu holat deyarli korinmaydi, chunki ularda gullash fazasi boshoqning ichida otadi, shuning uchun bu osimliklar, asosan, ozidan changlanadi. Pishish fazasining don ekinlarida boshlanishi. Bugdoy, arpa, suli, javdar kabi ekinlarda pishish fazasining boshlanishini ikki xil belgi orqali bilish mumkin: 1. Bugdoy boshoqlaridagi don olib ezib korilsa, donning ichidan quyuq sut chiqadi. 2. Bu belgini dalaning ahvoliga qarab ham bilish mumkin. Bunda osimlikning pastki qismidagi barglari sargayib, vegeta- tsiyasini toxtatadi, ammo hali yuqori qismidagi organlari toliq rivojlanish fazasida boladi. Don ekinlarida mum pishish fazasi bolib, unda bugdoy donini olib qolda ezgilansa, suyuq sut chiqmaydi, ammo xamir kabi bolib, donni dumaloqlash, pichoq bilan kesish, u yoki bu tomonga buklash mumkin, kop buklansa sinib ketadi. Yoppasiga don ekinlarining pishishi. Bu fazada don ekinlari poyasi va barglarida xlorofill donachalari korinmaydi, ular toliq sargaygan bolib, doni qotgach, qol bilan ezib bolmaydi, olis- dan bugdoy dalasi sap-sariq bolib korinadi. Daraxtlarning gullashi, meva hosil qilishini, hosildorligi va boshqalarni koz bilan chamalab, balli baholash mumkin. I. Daraxtlarda gullash miqdorini koz bilan baholash: 0kuzatish davrida ushbu daraxt gullamadi; 1juda kam gulladi. Ayrim shoxlarining uchida gul hosil bol- gani kuzatiladi; 2kam gullagan. Kopchilik daraxtlarda gul tojbarglarini korish mumkin; 3gullashi ortacha. Maydondagi ushbu turga tegishli daraxt- larning qariyb 50 % i gullagan boladi; 157 4gullashni yaxshi deb hisoblash mumkin. Daraxtning asosiy qismida gul hosil bolgan; 5juda yaxshi gullagan. Daraxtning deyarli barchasida gul hosil bolgan. II. Daraxtlarning meva hosil qilishini koz bilan chamalab, monitoring ishlarini olib borish: 0mutlaqo hosil bermadi. Meva tugmadi; 1hosil deyarli yoq. Daraxtning ayrim shoxlarida bir-ikki dona meva bolishi mumkin. Bogdan 2040 kg hosil terib olish mumkin; 2bogda hosil juda kam. Ayrim daraxtlarning shoxlarida meva yetildi. Òerib olingan hosil 10 % ni tashkil qilishi mumkin; 3bogda hosildorlik ortacha. Ayrim daraxtlarda mevalar yaxshi yetilgan, lekin kopgina maydonlarda yetarli hosil top- lanmadi; 4bogda yaxshi hosil toplandi. Hamma daraxtlar meva hosil qildi, mevasiz, hosil bermagan daraxtlar endi kam uchraydi, hosildor daraxtlar miqdori 85 % dan yuqori; 5hosildorlik bogda juda yaxshi. Hamma daraxtlarning shoxlari mevalar bilan egilib turadi. III. Rezavor mevalar, butalar va daraxtlarda uruglarning hosil bolishini koz bilan chamalab baholash: 0rezavor meva, malina, qoragat, archa, qaragaylarda gudda va uruglar hosil bolmadi; 1butalar va daraxtlarda hosil kozga korinmaydi. Daraxt va butalarning bir-ikki shoxida ahyon-ahyonda meva yoki guddalar kozga tashlanishi mumkin; 2maydonda juda kam hosil yetildi. Ammo mavjud hosil daraxtlarda deyarli teng taqsimlangan, har birida ozgina bolsa ham, mevalarni uchratish mumkin; 3maydonda hosildorlik ortacha yetildi. Rezavor mevalar, guddalar va yongoqlar hamma buta va mavjud daraxtlarda kam bolsa ham bor, shuning uchun hosildorlikni ortacha deb baho- lash mumkin; 4bu maydonda hosildorlikni yaxshi deb baholash mumkin. Chunki barcha buta va daraxtlarning shoxlarida yetarli hosil 158 toplangan. Rezavor meva, gudda va yongoqlar baravariga kozga tashlanadi; 5hosildorlikni yuqori darajada deyish mumkin. Buta va daraxtlar meva kopligidan shoxlari egilib turibdi, guddalar shoxlarda va yerda tokilgan holda kopligi malum bolib turibdi. 13.5. Hayvonot olamini kuzatish Hayvonot dunyosida eng kop uchraydiganlari hasharotlar hisoblanadi. Biz kuzatishni biron-bir ilmiy yoki amaliy aha- miyati bor hasharotlarda olib borishimiz kerak, toki bajargan ishimiz samarali bolsin. Insoniyat uchun foydali bolgan asal- arilar va osimliklarning changlanishiga yordam beruvchi yovvoyi asalarilar hamda qishloq xojaligi osimliklariga zarar keltiruvchi hasharotlarda olib borsak, juda yaxshi natijalarga erishamiz. Bunda hasharotlar va osimliklarda kuzatish ishlarini baravariga olib borish mumkin. Kuzatishda quyidagilarga etibor berish zarur: ♦ hasharotning voyaga yetgan turlari paydo bolishi. Otloq- zorda, ekin maydonida asalari, qandala yoki xasvaning birinchi marta paydo bolishi; ♦ malum tur hasharot sonining maydon birligiga qaraganda kop bolishi; ♦ voyaga yetgan foydali yoki zararli hasharot sonining kopayib ketishi; ♦ urug qoyishning boshlanishi birinchi uruglar topib olingan sana; ♦ lichinkalarning hosil bolishi dastlabki lichinka topib olingan sana; ♦ gumbaklarning hosil bolishi hasharotning gumbakka aylangan sanasi. Ushbu kuzatishlarni olib borishda hasharot qaysi osimlikka rivojlanish fazasining qaysi davrida uchib keldi, birinchi urug- larni qaysi osimlikka qaysi fazada qoydi, necha kun ichida lichinka hosil boldi va qachon gumbakka aylandi, ushbu savollarga 159 javob berib boriladi. Yuqoridagi savollarga javob topish, kelajakda changlatuvchi hasharotlardan unumli foydalanish yoki zarar- kunanda hasharotlarga qarshi kurashish muddatlarini aniqlashda yordam beradi. Qushlar monitoringi. Qushlarni organishda olib boriladigan kuzatish usullari birmuncha kamroq bolib, ularning uchib kelish muddati va qaytib uchib ketish muddatlari qayd qilinib borilishi kerak. Qushlar monitoringi birmuncha murakkab bolib, ularning uchib kelish yonalishlarini alohida organish lozim. Chunki ularni hamma joyda korish mumkin emas. Shuning uchun ular uchib kelib, qonadigan, dam oladigan joylari, bundan tashqari, ularni organish mumkin bolgan joylarni aniqlash kerak. Erta uchib keladigan qushlar kopincha daryo va kol boylariga qona- dilar, shu yerlarda biroz dam olib, yana yolini davom ettiradilar. Sal kechroq keluvchilar ormonlar, boglar va istirohat bogla- ridagi baland daraxtlarga kelib toxtaydilar. Kuzatuv olib boruvchi oz ishini erta tongda olib borgani yaxshi, chunki bu vaqtda qushlarning kopi sayraydi, shu bois ularni ajratib olish oson boladi. Erta keluvchi qushlar havo harorati sal isishi, muzlarning erishi yoki bahorning birinchi belgilari korinishi bilan darhol yetib kelishadi. Qushlarning qaytib ketishi avgust oyidan boshlab kuzatiladi, ayrimlari avgustda, yana birlari sentabrda issiq olka- larga uchib ketishadi. Qushlarning uchib kelishini birinchi yakka holdagi qushlarni korish bilan yoki ularning todalari birdaniga uchib kelishi bilan belgilash mumkin. Belgilashda, kopincha, ularning ozini kor- masdan sayragan tovushlariga qarab belgilanadi (bulbul, boz- torgay, kakku va boshqalarda). Yoppasiga kelganini belgilashda, masalan, bulbul yoki boshqa turning soni juda kopayib ketishi bilan belgilanadi. Dastlabki uchib ketish deyilganda, turnalar yoki yovvoyi gozlarning birinchi todasiga aytiladi va ushbu sana belgilab qoyiladi, yoppasiga uchib ketish deganda, ularning asosiy todasi kecha-yu kunduz uchib keta boshlaydi. Kuzatish daftariga ularning 160 eng oxirgi uchib ketish muddati qayd qilinadi, bundan keyin boshqa uchib ketayotgan qushlar todasi belgilanmaydi. Qushlar monitoringi biroz murakkab bolib, avvalo, kuza- tuvchi qushlar haqida yaxshi tasavvurga ega bolishi kerak. 1. Daraxtlar monitoringining ahamiyati. 2. Osimliklarning yashashi uchun tuproqning toza bolishi qanday ahamiyatga ega? 3. Qushlarni kuzatishning maqsad va vazifalari nimalardan iborat? 4. Ekin ekilgan maydonning pasporti qaysi holatlarda kerak boladi? 5. Osimliklarning fenologik fazalarini organish nima uchun kerak boladi? 6. Daraxt tanalaridagi sharbatning harakati qachon boshlanadi? 7. Don ekinlarida qanday rivojlanish fazalari boradi? 8. Qushlar monitoringini olib borish usullari. NAZORAT SAVOLLARI 161 14.1. Hududning ekologik kartografiyasi Kuzatishlar davomida olingan malumotlar hududning xaritasida aks etishi kerak. Uning yaxshi tomoni shuki, unda ekologik monitoring natijasida olingan, ekologik jihatdan yomon deb belgilangan joylarni xaritaga tushirish imkoni vujudga keladi. Kartografiyaning asosi sifatida topoxarita yoki joyning masshtab rejasi 1:10000 yoki 1:25000 qilib belgilab olingan, kichikroq maydonlar uchun 1:1000, 1:2000, 1:5000 lik mas- shtabdan foydalanish yaxshi natija beradi. Joyning rejasi yoki topoxaritasini aholi yashash punktidan, tashkilot, ormon xoja- ligi rahbaridan sorash mumkin. Mabodo, joyning rejasi ishlab chiqilmagan bolsa, koz bilan chamalab, yangidan aniqlab chiqiladi va bunda quyidagilarga etibor berish kerak: ♦ qadam masshtab togri chizigi sifatida olinsa, aniqlik va tartib-qoidalarni buzmaslik kerak; ♦ joylarni belgilashda planshetni shimoldan janubga qaratib belgilash hamda masofani unutmaslik kerak. Joyning xaritasini chizayotganda dalada ekin ekilgan bolsa, yanada yaxshi, chunki ekilgan va boshqa barcha narsalar xaritaga kiritilishi kerak, chizuvchi hamma narsani korib turishi lozim. Chizilayotgan joy xaritasi imkoni boricha, bir varaqqa joylashsa, ishlar yaxshi boladi, ish birinchi yolni qayd etishdan bosh- lanadi. Bunda yolning kesishgan, tashkilotlar, chegara hududlari, ekin maydonlari bilan yonma-yon joylari chizib boriladi. Karto- grafiyani chizishning bir necha usullari mavjud bolib, ular quyidagicha: Aylanib otish, qutbiy, ordinat. Aylanib otish usulida kocha, yol, uy-joylar, daraxtlar, kochalar chiziladi, ammo ular yopiq XIV BOB JOYNING EKOLOGIK PASPORTINI ISHLAB CHIQISH 162 ravishda rasmga tushirilib, yonalishini kompas aniqlaydi (15-rasm). Qutbiy usulda barcha joylashgan obyektlar malum bir nuqtadan qadam orqali zarur joygacha belgilab olinadi, yonalishni magnit azimuti boyicha olinib, ish bajariladi. Ordinat 16-rasm. Areal usulida maydonlarni belgilash. usulida yol boyida joylashgan kichikroq obyektlarda togri chiziq boylab joylar belgilab boriladi (togri joylashgan kochalar, maydonlar, daryolar va h.k.). Kartografiyada eng kop qollaniladigan usullardan biri yoki buni dehqoncha usul deb atash ham mumkin. Bularga areal, nuqta, kartogramma usullari kiradi. Bu usullar oddiyligi va qulayligi bilan alohida uskunalarsiz ham ish olib borish mumkinligini bildiradi. Areal usuli bilan belgilanganda hududda obyektlar qanday joylash- gan bolsa, osha holicha aks ettiri- ladi, bunda har bir joy oz holicha bir belgi bilan belgilanib, alohida rang bilan boyaladi. Ular belgilariga qarab ajralib turadi, bu usul bilan ekin maydonlarini, otloqlar, yay- lovlar, chollarni belgilash yaxshi. Nuqtali usulda ish olib borilganda, katta maydonlarda bir xil korsat- 15-rasm. Suratga olish usullari: Aqutbiy; Bordinat. A Sh A J S 6 S 1 S 2 S 4 S 5 B S D 2 S D 3 S D 1 l 1 l 2 l 3 l 4 S 2 I 163 kichlarni belgilash yaxshi natija beradi. Bu usul xaritada bir xil nuqtalarni qoyib chiqish imkonini beradi, ammo har bir nuqta oziga xos sonlarni biriktirgan boladi. Nuqtalarni xaritaga joylashtirish usuli ikki xil bolib: statistik barcha maydonda nuqtalar bir xil joylashtiriladi; geografik bunda nuqtalar aslida obyektlar qanday joylashgan bolsa, xuddi shunday joy- lashtiriladi. Bu usulda asosiy belgi nuqtalarning ranglarda aks etishidir. Kartogramma usuli. Bu usulda joydagi barcha obyektlar hududiy bolinish chegaralariga etibor bergan holda chiziladi. Kartogrammada har bir joy yoki obyekt alohida ajratilib, shtrixlar yordamida korsatiladi. Masalan, ekin maydonlari yashil rang bilan belgilansa, imoratlar, binolar, yollar oziga xos ravishda belgilanadi. Kartogrammani tuzishda mutaxassisning tajribasi va bilimi juda katta ish beradi, yangidan tuzilayotgan joy xaritasida ekologik jihatdan ifloslangan obyektlar togrisida ham bor malumotlar kiritilishi kerak. Ifloslangan ekologik hududlarni belgilashda aniqlik, masshtabning togri belgilanishi olib borilayotgan ishning ilmiy jihatdan togri ekanligini va hududda ekologik kuzatishlar togri olib borilayotganligini bildiradi. Orolboyi geoekologik xaritasini chizayotganda masshtabni 1 : 200 000 va 1 : 1 000 000 qilib belgilab olindi. Masshtabning ushbu standart dastur olchamida olinishi hududi beqiyos katta bolgan Orol kartogrammasini koinotdan turib olish imkonini beradi. Janubiy Orolboyida bu quyidagicha ishlab chiqildi: ♦ Janubiy Orolboyidagi fitomelioratsiyalanadigan sharoitlar masshtabi 1 : 20000; ♦ Qoraqalpogiston landshaftlari uchun masshtab 1 : 500 000; ♦ Ustyurtdagi antropogen tasirlar sxemasi masshtabi 1 : 600 000; ♦ Janubiy Orolning ekologik hududlari sxemasi uchun masshtab quyidagicha 1 : 2000 000 qilib belgilandi. Hududlar, landshaft va ekotizimlarning kartogrammasini tuzish bilan ularda antropogen omillar tasiridagi ekologik buzi- lish jarayoni qay tarzda, qanday tezlikda borayotganini bilish 164 hamda ularning oldini olish, tabiiy zaxiralardan ratsional foyda- lanish va ularni asrab-avaylab saqlash imkonini beradi. Shu- ningdek, tabiiy muhitdan uzoqdan turib, u yerdagi barcha biologik organizmlarning monitoringini olib borish imkonini tugdiradi. Kartogramma tuzishda koinot malumotlari ekologik karto- grammaning togri bolishini, olingan malumotlar aniqligini, borish qiyin bolgan hududlarning olchami aniq bolishini kafolatlab, ishning tez va tannarxi arzon bolishini taminlaydi. Kartogrammalarni oz vaqtida ishlab chiqib, aniq ishlangan sxema asosida yaratish tabiatdagi osimliklar qoplami, hayvonlar faunasini, atmosfera havosini, tuproq, suv havzalarini asrab- avaylash va turli tasirlarning oldini olish imkonini beradi. Karto- gramma joyning, obyektning katta-kichikligidan qati nazar, belgilangan masshtab asosida chiziladi, bu esa ekomonitoringni olib borishda juda muhimdir. 14.2. Òashkilotning ekologik pasporti Har bir oquv binosi yoki barcha korxonalarning ekologik pasporti bolishi lozim. Ammo atmosferaga zaharli gazlar tash- laydigan korxonalarning pasportida korxonaning atrofga tashla- nadigan zaharli tashlamalar miqdori va kimyoviy tarkibi, ularni aniqlash va kamaytirish usullari yozilgan boladi. Korxona atmosferaga faqat gaz, tutunlarni tashlamasdan, balki chiqindilar qattiq, suyuq yoki suv holida ham bolishi mumkin. Òashkilotga ekologik pasport berish paytida barcha ifloslan- tiruvchi manbalar royxatga olinadi va qachon, qaysi vaqtda tashqi muhitga zararli moddalar tashlanadi, ularning hajmi va tarkibi taxminan yoziladi. Ekologik pasportda tashkilot haqida umumiy malumot, ishlatiladigan xomashyo, ishlab chiqariladigan mahsulotning texnik tarkibi, atrofga tashlanayotgan gaz, tutun, qattiq modda yoki oqar suvning tarkibi, ularning tozalanganidan keyingi tarkibi, korxonada olib boriladigan yangi texnologiyalar va chiqindisiz texnologiya haqida malumotlar aks etgan boladi. Shuningdek, ekologik pasportda tashkilot tomonidan atrof-muhitning tozaligiga 165 qaratilgan tadbirlar royxati, xarajatlar miqdori, tashlanadigan moddalarning umumiy va hajmiy miqdori belgilangan tadbirni otkazguncha qay ahvolda edi, endi qancha boldi kabi savollarga javob aniq muddat bilan korsatilishi kerak. Pasportda korsatilgan malumotlar atrof-muhitda bolishi mumkin bolgan zararli moddalar miqdoridan oshmasligi kerak. Pasportlashtirilgan tashkilotning tuprogi va yerosti maydonida zararli moddalar miqdori, tashlanadigan va oqib chiqadigan suv, atmosferadan yoginlar bilan tushadigan zararli moddalar ham hisoblanadi. Ekologik pasportning songida korxona atrof-muhitga tash- layotgan zararli moddalarning qay darajada zaharli ekanligi va ularning atrof-muhitga yetkazishi mumkin bolgan zarari haqida malumotlar mavjud bolishi kerak. Kopgina korxonalarda eko- logik pasportda yuqorida korsatilganlarning bir qismi aks etadi, natijada korxonaning atrof-muhitga haqiqiy berayotgan zarari aniqlanmay qolib ketadi. Biz notoza atmosferada yashab, nafas olamiz, notoza tuproqda osgan oziq-ovqat mahsulotlarini istemol qilish orqali hayoti- mizga ozimiz zahar solamiz. Bu ishlarni birov emas, ozimiz qilishimiz kerakligini anglab yetishni organsakgina, ozimiz yashaydigan ekologik muhitni yaxshilashga birinchi qadamni qoyamiz. 1. Hududning ekologik xaritasini bilish nima uchun kerak? 2. Xarita chizishning qanday usullarini bilasiz? 3. Areal usuli bilan kartografiya belgilanganda olchash qanday boradi? 4. Masshtabni belgilayotganda nimalarga etibor beriladi? 5. Hudud pasportida korsatilgan malumotlarni olishda nimalarga etibor beriladi? 6. Ekologik pasport tashkilotlarga nima uchun zarur boladi? NAZORAT SAVOLLARI 166 15.1. Eroziyaning mohiyati va uning zarari haqida malumotlar Òuproq eroziyasi deb, yerning unumdor, ustki qatlamining shamol, suv oqimlari tasirida yemirilishiga aytiladi. Eroziya ozi nima? Eroziya sozi lotincha «erosio», yani opirilish yoki yuvilish manosini bildiradi. Òabiiy yoki suniy sabablarga kora, tuproqning opirilib, yuvilib yoki uchib ketishiga eroziya deyiladi. Har xil korinishdagi tuproq eroziyasi qishloq xojaligiga juda katta zarar keltiradi. Yer ustidagi gumus qatlami yuvilib ketsa, uni tiklash uchun 100130 yilgacha vaqt kerak boladi. Eroziya jarayoni yerdan notogri foydalanish, agrotexnik tadbirlarni bilmaslik, oqayotgan yomgir va sel suvlarini boshqarmaslik, ihota daraxtlarining yoqligi yoki notogri ekilganligi kabilardan kelib chiqadi. Ero- ziyaning quyidagi turlari bor: Geologik eroziya. Bu xil eroziya tabiiy jarayonda paydo bolib, juda sekin davom etadi. Suv eroziyasi. Yomgir yogishi, qor suvlarining erishi va osimliklarni notogri sugorish tufayli sodir boladi. Yomgir va qor suvlari yerning unumdor qatlamini yuvib ketadi. Bundan tashqari, ular ariqchalar, jarlar paydo qiladi. Sugorish ishlari juda tez olib borilganda yoki joyaklardan suvlar oqib ketganda chuqur qilib unumdor qatlamni yuvib, olib chiqib ketadi. Shamol eroziyasi ham mamlakatimizda keng tarqalgan. Chol, sahro va adirlarda chang boronlari kotarilib, yer ustining unumdor gumus qatlamini uchirib yuboradi. Kundalik hayot jarayonida agrotexnik tadbirlar tasiri va qishloq xojaligi hayvon- larining yurishi natijasida ham tuproq eroziyaga uchraydi. Òuproq- ning mayda zarrachalari u tomondan bu tomongacha siljib, changga aylanib, eroziyaga uchraydi. XV BOB TUPROQ EROZIYASI VA UNGA QARSHI KURASH 167 Òuproq ustidagi zarrachalarning 12 mm diametrlilari eroziya- lanmaydi. Chunki ular yirik hisoblanib, uchib keta olmaydi, diametri 1 mm.dan kichkina zarrachalar havoga uchib ketishi yoki suv bilan yuvilishi mumkin. Ammo tuproq ustidagi zarracha- larning 50 % dan koprogi yirik diametrli hisoblanadi. Kichik zarrachalar tuproq eroziyasini keltirib chiqaruvchi omil bolib xizmat qiladi, ular bir joydan ikkinchi joyga siljib, yirik kesaklar hosil qilishi mumkin. Diametri 0,1 mm.li kichik zarrachalar uzoq-uzoqlarga uchib boradi. Qishloq xojaligida yerlarni notogri haydash eroziya jarayonini yanada tezlashtiradi. Qiyaligi 23° bolgan yonbagirlar uzunasiga haydalsa, qorlarning erishidan vujudga kelgan suv oqimlari tasirida tuproq yuvilib, eroziya boshlanadi. Shu sababli qiya yerlarni kondalang haydash, iloji bolsa, bir yillik ekinlarni ham ekish zarur. Eroziyaning oldini olish uchun qiyaligi 610° bolgan yer- larni haydash mumkin. Qiyaligi 10° dan ortiq yerlarda suv eroziyasi tezlashadi. Qiyalik qancha katta bolsa, eroziya jarayoni shunchalik tez kechadi. Dehqonchilikda notogri usullardan foydalanilganda ham eroziya jarayoni sodir boladi. Bir yerga surunkasiga bir xil osimlik ekilsa, agrotexnik tadbirlar bir xilligi natijasida eroziya yuz beradi. Chang-tozonli shamol eroziyasi tabiiy ofat hisoblanib, kuchli shamollar natijasida paydo boladi va bir zumda chang-tozon havoga kotariladi, tevarak-atrof korinmay qoladi. Òabiatda bun- day chang-tozonlar har 45, 1015 yilda bir marta bolishi mumkin. Qattiq shamollar natijasida qisqa vaqt ichida tuproqning 1015 sm ustki unumdor qatlami uchib ketadi. Bazan osib turgan osimlikni yulib olib ketadi. Dunyo boyicha kopgina mamlakatlarda shamol eroziyasidan qattiq zarar koriladi. Mar- kaziy Osiyoda qum tepalari shamol eroziyasi tasirida kochadi, yollar, inshootlar va ekinlar qum tagida qolib, butun shahar va qishloqlarni bosib oladi. Eroziyaning vujudga kelishida yaylovlardan notogri foyda- lanish ham asosiy sabablardan biri hisoblanadi. Keyingi yillarda chorva mollari tufayli osimlik qoplamining holati yomon- 168 lashmoqda. Mollar bir joyda boqilsa, osimlik qoplami siyraklasha boradi. Chorva mollari tuyoqlari bilan osimliklarni titkilab, tuproqni yumshatadi. Shundan song yogin suvlari yoki shamol tufayli tuproq eroziyasi boshlanadi. Òik yonbagirlarda koplab mol boqilishi natijasida eroziya holati, ayniqsa, tez roy beradi. Bu eroziya ham tiklanmaydigan eroziyalardan hisoblanadi. Suv eroziyasi tasirida katta jarlar paydo boladi, natijada qishloq xojaligiga yaroqli yer ishdan chiqadi. Ekin maydonlari qisqaradi, hosildorlik kamayadi. Notekis yerlarda ishlagani uchun qishloq xojaligi mashinalari tez ishdan chiqadi. Malumotlarga kora, Xitoyda har yili suv eroziyasidan 2 mlrd tonna tuproqning ustki unumdor qatlami yuvilib ketar ekan. Amerikadagi eng katta Missisiði daryosi Meksika qoltigidan 700 mln tonna loyqa va unumdor oqiziqlarni oqizib keladi. Amudaryo har yili Orol dengiziga 8090 mln tonna, shu- ningdek, Zarafshon va Sirdaryo ham oqiziqlar olib keladi. Qattiq yomgirlarda ham tuproqlarda kuchli eroziya yuz beradi. 15.2. Eroziya va qishloq xojaligi ekinlari hosildorligi Respublikamizning barcha madaniy tuproqlarida har xil eroziya jarayonlarining vujudga kelish xavfi bor. Òuproqning opirilib, yuvilib ketishi oqibatida uning suv, fizik-kimyoviy, biologik va boshqa ijobiy xususiyatlari yomonlashadi. Òuproq unumdorligi keskin pasayadi. Paxtachilikda hosildorlikning 30 % i va undan kop kamayishi kuzatilgan. Eroziya sababli paxtaning faqat miqdori emas, balki sifati ham yomonlashadi, tola pishiq bolmaydi, chigitlar yetilmaydi. Eroziyalangan tuproq xaritasini tuzishda olingan tahlillarga kora, gumus miqdorining yuvilib ketishiga qarab, guruhlarga bolinadi. Kam yuvilgan tuproqlar deb, gumus miqdori 1012 % ga kamaygan tuproqlarga aytiladi. Gumus 2050 % ga kamayganda orta yuvilgan, 50 % dan kop kamaygan bolsa, kuchli yuvilgan tuproqlar deyiladi. Òuproqlarga yuvilishiga qarab, azot va gong miqdori oshirib beriladi. Eroziya ekinlarning osishi va hosildor- ligiga turlicha tasir korsatadi. 169 Paxta, kungaboqar, kartoshka, sabzi, tamaki, sabzavot va poliz ekinlari, kuzgi va bahorgi bugdoy va makkajoxori hosildor- ligi kam yuvilgan tuproqlarda 1030 %, orta yuvilganlarda 3070 % pasayadi va kop yuvilganlarda deyarli hosil bermaydi. Ammo ayrim ekinlar eroziyadan uncha tasirlanmaydi: arpa, dukkakli don ekinlari, marjumak, joxori, Sudan oti. Bular hosildorligini kam yuvilgan tuproqlarda 515 %, orta yuvilgan- larda 3055 % va kop yuvilganlarda 4070 % ga pasaytiradi. Suli, javdar va kop yillik yem-xashak otlari eroziyadan juda kam tasirlanadi. Respublikada och tusli boz tuproqlar mexanik tarkibi yengil bolganligi bois, koproq shamol eroziyasiga moyildir. Bu tuproqlar notogri ozlashtirilib, sugorish qoidalari buzilib foydalanilsa hamda yer notekis bolsa, bu holda suv eroziyasi rivojlanadi va jar eroziyasiga aylanishi mumkin. Hisob-kitoblarga qaraganda, 600 ming gektardan ziyod maydon suv eroziyasiga moyil. Òiðik boz tuproqlar suv eroziyasiga juda moyil hisoblanadi, chunki bu tuproqlar tog bagriga yaqin notekisliklarga joylashgan. Sugoriladigan tiðik boz tuproq orasida 300 ming gektarga yaqini ortacha yoki kop yuvilganidir. Shuni aytish muhimki, bu tuproqdagi gumus qatlamlari (haydov qatlamlari) yuvilish natijasida kamaygan, chunki tiðik boz tuproqlar eroziyaga chidamsizdir. Òoq tusli boz tuproqlar dengiz sathidan 1200 m va undan ham balandda joylashgan. U yerda, asosan, lalmikor dehqonchilik rivojlangan bolib, donli osimliklar va oziqa uchun otlar ekiladi. Ozbekistonning sahro qismini tashkil etgan sur, qongir tusli, taqir va qumoq tuproqlar chirindi (gumus)ga juda kam- bagaldir (0,20,5 %). Shu sababli, ular tarkibida suvga chidamli tuproq zarrachalari juda oz, mexanik qismi ham yengilligi tufayli shamol eroziyasiga moyil boladi. Dehqonchilikda eng kop uchraydigan eroziya suv tasirida kuzatiladi. Sugorish eroziyasi, asosan, nishabli dalalarda ekinlarni notogri sugorish natijasida vujudga keladi. Bu holda tuproqning eroziyaga chidamsizligi, unumdorlikning pastligi, almashlab 170 ekish joriy qilinmaganligi, tuproq zarrachalarining namga chidamsizligi sabab boladi. Sugorishda roy beradigan eroziyada tuproqning fizik, kimyo- viy va biologik xususiyatlari keskin yomonlashadi. Yer nishabligi qancha qiya bolsa, eroziya shuncha kuchli rivojlanadi. Yangi ozlashtirilgan yerlardagi boz tuproqlarning eroziyaga moyilligi kuchlidir, chunki ularning nishabligi shunday vaziyatni vujudga keltiradi. Eroziyaga uchragan tuproqning nishab qiyaligiga qarab, unumdorlik ham har xil. Dalaning yuqori, yuvilgan qismi juda kamquvvat, unumsiz bolsa, pastki qismi tepadan chirindilar va oziqa elementlari yuvilib yigilganligi hisobiga boy va unumdor. Shu dalaning orta qismida esa tuproq holati yana boshqacha boladi. Eroziyaga uchragan tuproqlar ham bir necha turga bolinadi: sal eroziyaga uchrash, ortacha, kuchli, ota kuchli eroziyalanish. 15.3. Suv eroziyasiga qarshi kurash Bu vaqtda dalaga ekinlarni togri joylashtirish ham katta ahamiyatga ega. Bunda dalaning relyefi, nishabligi tuproqning yuvilish darajasi va miqdori, eroziyadan keladigan xavf va ekila- digan ekinning himoya vositasi hisobga olinadi. Agrotexnik tadbirlar eroziyaga qarshi eng muhim, qulay va bajarish imkoni bolgan ishlar hisoblanadi. Yerga ishlov berish. Eroziyaga qarshi kurash jarayonida muhim orinni egallaydi. Yerni haydash. Bu tadbir nishabligi 1,52° bolgan may- donlarda kondalangiga otkaziladi, haydash chuqurligi 2225 sm boladi. Òuproqni polosa qilib yumshatish. Qiya nishab maydonlarda toplangan hamma yoginlar yerga singib ulgurmaydi, agarda kop yogin bolsa, ular chuqur ariq qilib oqib ketadi. Shuning uchun hamma joyni haydab bolmaganidan maydon polosa qilib, yumshatib chiqiladi. Yumshatilgan maydonlarda suv singib ketishi lozim. Polosalar orasi 1015 m bolib, qor suvlari ham erib, singib ketadi. 171 Kondalangiga joyak olib haydash. Bir egatli pluglar bilan tuproq yuqoriga qaratib tashlanadi. Xuddi joyak olingandagi kabi oqib kelayotgan suvlar ushlanib qolinadi. Ogit berish. Eroziyaga uchragan maydonlarga mineral va organik ogitlarning berilishi ham unumdorlikni tiklash hisob- lanadi. Ogitlar daladagi osimliklarning yaxshi rivojlanishiga olib keladi. Eroziyaga qarshi almashlab ekish. Dalalarga bir yillik yoki kop yillik ekinlar ekilishi, tuproqni yuvilib ketishdan saqlaydi. Qator oralari ishlanadigan ekinlar ekilgan maydonlarda suv eroziyasi kop uchraydi. Baland boyli kop yillik ekinlar pol- pol qilib ekiladi. Barayevning eroziyaga qarshi usuli. Akademik A. Barayev usuli bilan tuproqni ham suv, ham shamol eroziyasidan himoya qilish mumkin. Bu usulda yerni haydovchi oddiy plug va diskli lushilnik orniga osma chuqur yumshatgich va ogit bergich GUN-4, tirkama kultivator, qatlamlab keskich, chuqur yumsha- tib ogitlagich KPG-2,2 yordamida tuproqning 30 sm chuqur- likkacha bolgan qismi agdarilmay yumshatiladi, yer ustidagi 7080 % somon yoki galla poyalari saqlanib qoladi va ular dalaning unumdor qatlamini shamol uchirib ketishidan himoya qiladi. Qishki yoginlardan chirib turgan poxol poyalardan bahordagi yogin suvlari shimilib boradi. Bahorda bir marta borona qilinadi. Kuz yoki bahorda yerni agdarmasdan, haydalgan maydonlarga SZS-2.1, SZS-6 rusumli seyalka, kultivatorlar yordamida don ekish mumkin. Sugoriladigan mintaqalarda shamol eroziyasiga qarshi kurash uchun quyidagi chora-tadbirlar tavsiya etiladi. Ihota daraxtzorlari. Buning uchun kuzgi bugdoy, javdar, makkajoxori, joxori va tez osadigan boshqa ekinlar ekiladi. Bugdoy yoki javdar kuzda (avgust oxiri, sentabrda) qator oralariga ekiladi. Ekish bilan bir vaqtda qator oralari 68 sm chuqurlikda yumshatiladi. Kuzda bir marta sugoriladi, erta bahorda 12 marta azot bilan oziqlantiriladi. Shuningdek, mamlakatdagi qumlarni ham mustahkamlash zarurdir. Òuproqni mexanik himoya qilish, fitomelioratsiya yoki 172 daraxtzorlar barpo etish, nerozin yoki K-4 eritmasidan 100150 yoki 150200 ga/kg.dan purkash orqali qum yuzasida qattiq qatlam hosil qilinadi. Eritmani purkashdan oldin qumli maydonlarga psammofitlar va chalabuta urugini sepish zarur. Osimliklar va purkalgan kopik qumning uchib yurishiga tosqinlik qilib, kondensatsiya suvi toplanishiga imkon yaratadi. Natijada yordamchi psammofitlar urugi uchib ketmaydi, demak, unuv- chanlik 4 martaga ortadi. Òuproqni eroziyadan muhofaza qilish davlat ahamiyatiga ega bolgan masaladir. Chunki eroziya tufayli juda katta ekin may- donlari ishdan chiqib, xalq xojaligi juda katta ziyon korishi mumkin. Kurash esa dunyo dehqonchiligida asosiy vazifalardan biri hisoblanadi. 1. Òuproq eroziyasi deganda nima tushuniladi? 2. Suv eroziyasining paydo bolishiga nima sabab boladi? 3. Shamol eroziyasi va uning salbiy oqibatlari. 4. Eroziyadan saqlanish yollari, fitomelioratsiya, ihota daraxtlar. 5. Agrotexnik tadbirlar va tuproq unumdorligining yoqolib borishi oqibatlari. 6. Tuproq eroziyasiga qarshi kurash nima uchun davlat ahamiyatiga ega? NAZORAT SAVOLLARI 173 LABORATORIYA MASHGULOTLARI 1-laboratoriya mashguloti Kuzatish monitoringini olib borish usullari Ekomonitoring otkazish uchun joy tanlash usullari. Òanlab olingan, qulay deb hisoblangan joy, ushbu kichik tuman hududida eng maqul joy bolishi kerak. Òanlab olingan joyda kuzatuvlar ikki joyda boradi: ♦ tajriba maydoni; ♦ nazorat maydoni. Olib boriladigan kuzatuvlar har ikki tajriba maydonida bir paytda, bir kunda, bir xil sharoitda borishi, hatto tuproqni ifloslantiruvchi manbalar ham bir xil bolishi kerak. Òajriba may- doni uchun daryo vohasi tanlangan bolsa, nazorat maydoni ham shu yerda bolishi lozim. Agarda kuzatishlar tog yonbagridan tanlangan bolsa, nazorat maydoni uchun undan sal pastroq joy tanlab olinadi. Har ikki maydonda tuproq tiði, osimliklar qoplami, daraxt- larning yoshi, biotsenoz va boshqalar juda oxshash bolishi togri malumotlar olishga imkon beradi. Òajriba maydonining hajmi olib boriladigan kuzatuvlarning vazifasi bilan bogliq boladi. Monitoring olib boriladigan may- donlar ormonzorlarda tanlab olinsa, hajmi 25 × 25 m, tekis joylarda 10 × 10 m qilib olinsa, yetarli boladi. Ammo aniq kuzatuvlar uchun ushbu tanlab olingan maydon ichidan yana kichik uchta maydon ajratib olinadi yoki ularning hajmi 1 × 1 yoki 0,25 m 2 hajmdagi 810 kichik maydoncha bolishi mumkin. Kuzatish olib boriladigan hududda bir necha maydoncha aniqlanib, bir qator kuzatishlarni olib borish belgilab olinadi. Har bir kuzatuv aniq belgilangan reja asosida olib boriladi. Kuzatuv olib boriladigan maydon tortburchak yoki uchburchak shaklida belgilanadi va har bir uchastkaga tartib raqami beriladi. 174 Belgi va xususiyatlar, oz navbatida, hudud ekopasportiga qayd qilib boriladi. Kuzatish olib borish usullari. Kuzatish olib boriladigan kichik tuman hududida foydalanishga yaroqsiz holga kelib qolgan yer maydonlari, ichishga yaroqsiz suvlar hududi bel- gilab olinadi. Ular hududi maxsus torlar yoki belgilar yorda- mida aniqlab olinib, umumiy yer maydoniga nisbatan foizda hisoblab chiqiladi: ♦ ekin ekiladigan maydonning yaroqsiz holga kelishi, biotse- nozning buzilishi; ♦ yaylovlarning foydalanishga yaroqsizligi, umumiy yaylovga nisbatan; ♦ ichimlik suvlarining ifloslanganligi, ichishga yaroqsizligi; ♦ aholi yashaydigan joylarning umumiy yer maydonidan necha foiz yerni band qilib turganligi. Kuzatuv maydoni tuprogini aniqlash Organish ishlari olib boriladigan maydonda tuproq kesimi olib boriladi, bunda tuproq gorizontlariga alohida tarif beriladi, ushbu malumotlar joy ekopasportiga kiritiladi. Òuproq kesimini olish uchun kovlanadigan chuqurning uzunligi 120150 sm, kengligi 6080 sm hajmda bolishi kerak, chuqurning bir tomoni yuza tomon deb hisoblanib, quyoshga qarab turishi lozim. Òuproq yuzasidagi qatlamlar yaqqol korinib turgandagina gorizontlarning tavsifini aniq yozish mumkin boladi. Kovlaganda chiqqan tuproqlar bir tomonga toplab qoyiladi, bunda bir tomonga yuqori qatlam yoki gumusli qatlamdan chiqqan tuproqlar uyulsa, ikkinchi tomonga esa pastki qatlamdan olingan tuproqlar tashlanadi. Chuqur 75100 sm.gacha bolishi mumkin, tuproq qatlami yozib olingandan song tup- roqlar chuqurga tashlanib, oldin pastki qatlamdan olingan tup- roqlar, songra yuza qismidan olingan tuproqlar tashlanib kov- langan chuqur komib tashlanadi. Chuqurning yuza qismini tariflash uchun maxsus pichoqni olib, tuproq gorizontlari belgilanadi va ularga malum qonu- niyatlar asosida tarif beriladi: 175 ♦ quruq holdagi tuproq rangi, buning uchun oppoq qogozga tuproq tokiladi va uning qurishi kutiladi; ♦ namlik holati besh xil korsatkich boyicha organiladi: quruq tuproq; sal nam tuproq (qolga sovuq seziladi); nam tuproq (qolda eziladi); hol tuproq (siqsa, suvi chiqadi); suyuq tuproq (suvda erigan, oqib ketuvchi). Òuproq gorizontining mexanik tarkibi olti xil bolib, kesib olinadi: qum tuproq (tuproq qoldan tokilib ketadi); qumoq (qolda dumaloqlash mumkin); yengil soz tuproq (chozinchoq shakllar tayyorlash mumkin); ortacha soz tuproq (chozilgan shaklni buksa yorilib ketadi va sinib qoladi); ogir soz tuproq (loydan halqa yasalganda katta yoriqlar paydo boladi); soz tuproq (loydan halqa yasalganda yorilib yoki sinib ketmaydi). Birinchi uch xil tuproqlarga, odatda, yengil tuproqlar deyiladi, keyingi uch xil tuproq ogir tuproq deb yuritiladi. Struktura deganda, tuproqning donadorligi tushuniladi. Bel- gilariga kora, tuproq donador bolishi mumkin. Bunday tuproq- lar, asosan, daryolarning vohalarida kop uchraydi; eng kop tarqalgan tuproq turi bolaklangan kesak (yirik, ortacha, mayda); yopishqoq loy tuproq (bir-biriga yopishgan tuproq massasi); yongoqsimon (uchlari otkir kesaklardan iborat); strukturasiz (sochiluvchan, unumdorligi past tuproqlar). Zichligi deb, tuproqning birlashish xususiyatiga aytiladi. Òuproq qatlami gorizonti sochiluvchan (chang, qum), govak (belkurak yoki pichoqning qiynalmasdan kirishi), zich (belkurak- ning ogir kirishi), qattiq (belkurakning tuproqqa kirishi juda qiyin), ota qattiq (belkurak tuproqqa kirmaydi) boladi. Yangi hosil bolgan moddalar rivojlanish jarayonida tuproqning yuza qismida toplanadi va ulardan gumus hosil boladi. Doimo gumus A 1 gorizontda hosil boladi. Begona jismlar ularning tuproq hosil bolish jarayoniga aloqasi yoq, ammo vaqt otishi bilan tuproqqa qoshilib boradi, bular osimlik ildizi, turli suyaklar, gisht qoldiqlari, mayda toshchalar bolishi mumkin. Gorizontlarning biridan biriga otishi koz bilan chamalab quyidagicha vizual baholanadi (otkir, navbatli, tekis, buralgan va sezilmas). 176 Òuproq kesimini yozib bolgandan keyin tuproqning toliq nomi yoziladi, bu yerda tuproq tiði, mexanik tarkibi, tuproq hosil qiluvchi jinslar etiborga olinib, tuproqning nomi aniqlanadi. Masalan, otloq-botqoq tuproq va h.k. Òuproqning ushbu xususiyatlari aniqlanayotganda, eroziyaga uchragan tuproqlar haqida ham malumotlar olish mumkin. Respublikaning kopgina agrotsenozlarida suv, shamol eroziyasiga uchragan tuproqlar kop kuzatiladi. 2-laboratoriya mashguloti Yomgir chuvalchanglarini sanash Yomgir chuvalchanglari tuproqda yashovchi asosiy jonli organizmlar hisoblanadi. Agar tuproq tarkibi biologik jihatdan toza bolsa, ular soni kop boladi, qulay sharoitlarda 1 m 2 may- donda 1000 donagacha chuvalchang soni kuzatilishi mumkin. Kopincha, chuvalchanglar soni oddiy hollarda 300400 tagacha boladi. Chuvalchanglar tuproq tarkibini yaxshilaydi, tuproq hosil bolish jarayonida ishtirok etadi, tuproqni azot va biologik elementlar bilan boyitib, organik moddalarning chirishini tezlashtiradi. Angliyada fermer oz yerini sotmoqchi bolsa, xaridor kelib dalaning har joyidan 1 m 2 joyni belgilab olib, kovlab koradi va u yerdan topilgan chuvalchanglar sonini sanab korib, yerni baholaydi. Chuvalchanglar soni qancha kop bolsa, sotiladigan may- donlarning narxi shuncha qimmatlashadi, chuvalchanglar soni kop bolishi shu tuproqlarning unumdor ekanligini korsa- tuvchi belgi hisoblanadi. Òuproq kimyoviy, radioaktiv moddalar, ogir metallar, gerbitsidlar, pestitsidlar bilan ifloslangan bolsa, chuvalchanglar soni shuncha kam boladi, demak, bu tuproqda ekilgan ekinlar yaxshi hosil bermaydi. Kuzatish olib boriladigan maydonda chuvalchanglarni terish uchun uzun pinset, pichoq, kurakcha va shisha idish zarur. Shisha idish ichiga ozgina hol tuproq yoki otlar tashlab qoyish kerak, havo harorati issiq bolsa, chuvalchanglar tez nobud boladi. 177 Shuning uchun qattiq xaltacha bolsa ham yaxshi boladi. Chuqurni kovlash ishlari, odatda, qolda bajariladi. Shuning uchun bironta ham chuvalchang kozdan qochirilmay terib olinadi, ular soni, katta-kichikligi etiborga olinib, song sanalib, daftarga qayd qilib boriladi. Har bir chuqurdagi chuvalchangni sanash ancha qiyin ish hisoblanadi. Chuvalchanglarning sonini taxminan bilish uchun avval chuqur qaziladi, ichi tuproq va boshqa qoldiqlardan tozalanib, unga 56 chelak suv quyilsa, chuqur tevaragidagi chuvalchanglar suvga sizib chiqadi. Suvda suzib yurgan chuvalchanglarni tutib sanash mumkin, ammo bunda hamma chuvalchang birdaniga chiqmaydi, oradan 34 soat otgach, yon-atrofdagi tuproqlar yaxshi namiq- qandan song yana boshqa chuvalchanglar chiqishi mumkin. Bu usul bilan sanashda xatoliklarga yol qoyiladi, vaqt juda chozilib ketadi, chuvalchanglarni qayta sanash xavfi kelib chiqadi. Òabiatan chuvalchanglarning ozlari ham biologik toza tuproq- larni izlaydi, tuproq tarkibida zaharli moddalar kop bolsa, ular bunday tuproqlardan uzoqlashishga harakat qiladi. Ushbu fikrlarni aniq bilish uchun quyidagicha tajriba otkazish mumkin. Malumki, katta yol boylari avtomashinalardan chiqqan zaharli gazlar tufayli ifloslangan boladi. Chunki atmosferaga tashlangan gazlar birinchi galda yol boyidagi osimliklarga, tuproqqa, suvga tushadi. Zaharli moddalar yil boyi osimliklarning chirigan poya va barg qoldiqlari orqali tuproqqa yana qaytadan qoshiladi. Atmosfera yoginlari orqali ogir metallar va zaharli moddalar sekin-asta tuproqqa singib boradi. 15-jadval Yol boyidan turli xil uzoqlikda joylashgan chuvalchanglar sonini aniqlash r a l h c i k t a s r o K m ,i g il q o z u n a d l o y a tt a K 0 1 1 0 5 0 1 0 0 1 0 5 0 0 2 0 0 1 0 0 3 0 0 2 a n o d ,i n o s g n a h c l a v u h C g , a s s a m o i B 178 Har bir chuqurdan topilgan chuvalchanglar soni sanab chiqiladi va songra ularning ogirligi tortish yoli bilan aniqlanib, olingan malumotlar bir-biri bilan taqqoslab chiqiladi. Chuval- changlarning biomassasi ularning sonidan kora kopayishi, bolinishi ham ahamiyatga ega ekanligini korsatadi. Òurli ekotizimda yashovchi chuvalchanglar soni va biomassasi tuproq tiðiga qarab ozgarib boradi, bu holatlarni quyidagi malumot- lardan korish mumkin. Chuvalchanglarning kopayishi va yashashi tuproq tiði hamda strukturasi bilan bogliq boladi. Unumdor strukturali tuproqlarda chuvalchanglar yaxshi osib rivojlanadi. Ular tuproqning dona- dor bolishiga, mikrobiologik jarayonlar borishining tezlashishiga yordam berib, qancha kop bolsa, shuncha maqul hisoblanadi. Quyidagi kuzatishlar tuproq strukturasining chuvalchang soni va biomassasi miqdoriga tasirini korsatadi: 16-jadval Òuproq strukturasi ozgarishiga qarab, 1 m 2 maydonda chuvalchanglar soni va biomassasining ozgarishi Òuproqda yashovchi hasharotlarni aniqlash usullari Unumdorligi yuqori, toza organik moddalarga boy tuproqlarda faqat chuvalchang emas, balki yer ustida yashovchi hasharotlar soni ham kop boladi. Bunday hasharotlarga faqat gong bilan oziqlanadigan sassiq qongizlar, turli orgimchaklarni misol qilib olish mumkin. Sassiq qongizlar, asosan, tuproqdagi mol tezaklarini qayta ishlash orqali yashab hayot kechiradi. Shu asosda tuproqning unumdorligi oshishiga yordam beradi, ammo ular i s a r u t k u r t s q o r p u T a n o d ,i n o s g n a h c l a v u h C g n a h c l a v u h C g ,i s a s s a m o i b 179 faqat toza tuproqlarda hayot kechiradi yoki organik moddalar toplangan joylarda yashaydi va kopayadi. Bu hasharotlarni aniqlash ham tuproqning tozaligi haqida malumot beradi. Buning uchun quyidagi usul bilan ular sonini aniqlash mumkin. Yerdan chuqur qazilib, uning ichiga oddiy shisha idishcha solib qoyamiz, idish ichiga ozroq yopishqoq suyuqlik solinadi, chunki unga tushgan hasharot chiqib ketmasligi kerak. Shisha idish solingan chuqurning balandligi yer bilan baravar bolishi kerak, aks holda, unga hasharotning tushishi qiyin boladi. Hasharot tutishga moljallangan idishni bir sutkada ikki marta tekshirish lozim, ertalab va kechqurun kozdan kechirib, unga tushgan hasharotlar soni aniqlanadi. Chunki ayrim hasharotlar kechasi hayot kechirsa, ayrimlari kunduzi hayot kechiradi. Shu tariqa ularning hayot tarzini ham bilib olish mumkin. Hasha- rotning hayot tarzi haqida toliq malumotga ega bolish uchun organiladigan ekotizimlar sonini joylarga qarab, bir necha joyda kuzatish olib borish kerak boladi. Kuzatishlar har bir biotiðda qancha miqdorda hasharotlar yashashini aniqlab beradi, qaysi joyda hasharotlar soni kop bolsa, osha yer ekologik toza ekan- ligidan dalolat beradi. Masalan, otloqda 7 joydagi tuzoqlar 3 kecha-yu kunduz davomida turdi va shu muddatda 25 dona, butazorda 12 dona, mol yuradigan yaylovlarda 46 dona sassiq qongiz toplangani malum boldi. Bir kecha-kunduzda otloqda 8 dona, yaylovda 15 dona, butazorda 4 dona sassiq qongiz tutilganligi malum. Endi bir tuzoqqa tushgan hasharotlar sonini aniqlash uchun jami hasharot sonini tuzoqlar soniga bolamiz, unda otloqlarda bir tuzoqqa ortacha 3,5 dona, butazorda 1,5 dona, mol boqila- digan yaylovda ortacha 6,5 dona hasharot togri kelganligi organildi. Òuzoqlarga tushgan hasharotlar sonining kop bolishi kuza- tuv olib borilayotgan ekotizimda tuproq va atmosferaning toza- ligini, bu joylarda osib rivojlanayotgan osimlik mahsulotlarini istemol qilish inson sogligiga zarar bermasligini bildiradi. Chuvalchanglar, sassiq qongizlar tuproq usti va tuproq ostidagi 180 ekologik holatni bildiruvchi indikator hasharotlar hisoblanadi. Quyidagi jadvaldan bir sutkada ushlanadigan hasharotlar sonini aniqlash mumkin: 17-jadval Bir sutkada ushlanadigan hasharotlar sonini aniqlash Umurtqasizlarni biotsenometr yordamida hisoblash Ushbu usul kichik maydonlardagi hasharotlarni kuzatishning aniq uslubi deb tan olingan. Biotsenometr deyilganda, koz oldimizga hajmi 1 × 1 m 2 va balandligi 50 sm bolib, ustiga doka tarang tortilgan yogoch qutini keltiramiz. Bu usul bilan umurt- qasizlarni tinch yoki tinim davrida organish mumkin, kuza- tuvchi sekin-asta harakat qilishi, ozi soyasini hasharotga tushir- masligi, bu bilan ularni chochitib qoymasligi lozim. Sekin poylab turib, harakat qilayotgan yoki dam olayotgan hasharot ustiga qutini mahkam yopish zarur. Biotsenometr yordamida uchib yurgan hasharotlarni, bazan osimliklar va tuproq ustida yashirinib turganlarini ham tutib olish mumkin boladi. Yuruvchi hasharotlar qol yoki qisqich bilan spirtga botirilib, song maxsus probirkaga solinadi. Biotsenometrda ushlangan hasharotlarni oz joyiga qoygach, yana boshqa yerdan hasharot tutishga kirishiladi. Ayrim joylarda osib turgan otlarni orishga togri kelsa, yana bir joydan r / T r a lt o r a h s a H i r u t i n o s r a l q o z u T n o d y a m i h c n i r i B n o d y a m i h c n i k k I n o d y a m i h c n i h c U a k t u S i n o s t o r a h s a H i n o s a k t u S i n o s t o r a h s a H i n o s a k t u S i n o s t o r a h s a H i n o s 1 2 3 4 5 181 chuqur qazib, undan hasharotning chiqishi sabr bilan kutiladi. Lozim bolsa, chim kesib olinib, laboratoriyaga olib kelingach, undagi umurtqasiz turi aniqlanadi. Organishlar davomida toplangan malumotlar maxsus daftarga qayd qilinadi. 18-jadval Umurtqasizlarni biotsenometr yordamida aniqlash Òoda bolmay yashaydigan chigirtkalar sonini hisobga olmoqchi bolsak, transekt usulidan foydalaniladi. Òransekt usuli quyidagicha boladi: izlanuvchi togri yol bilan sekin 25100 m.ga harakat qiladi. U yolning oldida hamda ikki tomonidagi kozga koringan barcha chigirtkalarni qarab boradi. Òransekt usulida oldinga 100 m yurib, uni 1020 marta qaytarish samara beradi, bu usul chigirtkalar sonini aniqlashda eng togri usul bolib qolmoqda. Izlanuvchi transekt usuli yordamida hasharotlarning turlari va joylashish zichligi haqida tolaqonli malumot olishga erishiladi. Agarda chigirtkalar soni uncha kop bolmasa, ularni koz bilan korib, ularning turini aniqlab qoyish yaxshi boladi. 3-laboratoriya mashguloti Atmosfera bosimi va uni olchash usullari Atmosfera bosimi yerning yuza birligiga, yer yuzidan to atmosferaning eng yuqori qatlamigacha bolgan havo ustuni bosimi natijasida hosil bolgan kuch. Atmosfera bosimi, atmosfera r / T t o r a h s a H i r u t i n o S i m a J a d k il m i s O q o r p u T a d it s u a d r e Y a d z i d l I . 1 . 2 . 3 . 4 182 holatining asosiy xarakteristikalaridan biridir hamda havoning fizik xususiyatlaridan sanalib, uning zichligi va harorati bilan boglangan. Zichlik bu massaning hajmga nisbati bilan aniqlanadi. 1 m 3 suvning 4°C dagi massasi 1 tonna, 1 m 3 havoning 0°C va normal bosimda (760 mm simob ustunida) massasi 1,293 kg.ga teng. Demak, korsatilgan sharoitda suvning zichligi 1000 kg/m 3 va havoning zichligi esa 1,293 kg/m 3 . Shunday qilib, havoning zichligi suvning zichligiga qaraganda taxminan 800 marta kam. Atmosferaning zichligi balandlikka kotarilgan sayin tez kamaya boradi. Butun atmosferaning yarim massasi atmosferaning pastki qismida, yani 5,5 km.gacha bolgan qatlamda joylashgan. 300 km balandlikda havoning zichligi dengiz yuzasidagi zichlikka nisbatan 410 marotaba kam. Keyin balandlikning oshishi bilan gazlarning siyraklashishi davom etadi. Atmosferaning yuqori chegarasi tamom bolmasdan planetalararo fazoga otiladi. Atmosfera bosimi, odatda, barometr trubkasidagi simob ustunining balandligi bilan olchanadi. Òrubkadan havo sorib olingan, atmosfera bosimi simob ustunini malum balandlikda saqlab turadi. Dengiz yuzasida, trubkada simob ustunining balandligi ortacha 760 mm.ga teng va 1 sm 2 kesim yuzasiga teng bolgan ustunda simobning ogirligi, taxminan 76 sm·13,6 g/sm 3 · · 1 sm 2 = 1,0336 kg.ga teng. Demak, atmosferaning bosimi kesim yuzasi 1 sm 2 bolgan ustundagi ogirligi 1,0336 kg bolgan simob bilan tenglashar ekan. Xulosa qilib aytganda, dengiz yuzasida atmosfera bosimi 1,033 kg/sm 2 .ga teng ekan. Atmosfera bosimi uzoq vaqtlar millimetr (mm) simob ustuni bilan, yani kuchning chiziq olchovi bilan aniqlanar edi. Bu amaliy ishlarni bajarishda noqulayliklar yuzaga keltirgan. Bosimni kuch birliklari bilan aniqlash uchun, 1930-yilda, xalqaro bosim birligi qilib bar qabul qilindi. Bar qadimgi yunoncha soz bolib, baros ogirlik demakdir. 1 bar 1 mln dina kuch bilan 1 sm 2 yuzaga tasir qiladi, yani 750,1 mm simob ustuniga teng demakdir. Hayotda bosim birligi sifatida barning mingdan bir qismi millibar qollaniladi. Millimetr simob ustunidan mil- 183 libarga yoki uning teskarisini bajarish uchun maxsus jadval yoki quyidagi ifoda ishlatiladi: 1 mbar = 0,75 mm simob ustuni yoki 3/4 mm simob ustuni; 1 mm simob ustuni =1,33 mbar (yoki 4/3 mbar). Atmosfera bosimi yana Paskal (Pa) va gektopaskal (GPa) bilan ham olchanadi: 1 Pa =1 N/m 2 =10 bar =0,01 mbar; 1 GPa =1 mbar= 0,75 mm sim.ust. Bosimni olchaydigan asosiy asboblar Atmosfera bosimini olchash uchun barometrlar ishlatiladi. Yer yuzasidagi meteorologik stansiyalarda stansion kosachali barometrlar, dala, ekspeditsiya, kema, samolyot va boshqa joylarda olchash uchun esa barometr aneroidlardan foydalaniladi. Stansion kosachali barometr. U simobli barometr bolib, uning ishlashi bosimning ozgarishiga bogliq ravishda trubkadagi simob ustunining balandligi ozgarishiga asoslangan. Mana shu balandlikdan havoning bosimi mm simob ustuni yoki mbar.da aniqlanadi. Barometr bosimi 0,1 mm simob ustuni yoki 1 mbar. gacha aniqlikda bilish uchun yozuvlar bilan korsatilgan. Simob ustunining balandligiga haroratning tasiri borligi uchun, baro- metrning pastki qismiga termometr ornatilgan. Harorat aniq- lanib, barometrning korsatishiga tuzatishlar kiritiladi. Stansion kosachali barometrga 2 ta tuzatish kiritiladi: 1. Doimiy. 2. Haroratga asoslanib. Birinchisi barometrning ozini tuzatish, ogirlik kuchi tezlanishi, yani geografik kenglik va balandlikka bogliq tuzatma. Barometrning tuzatmasi barometr pasportida korsatilgan. Ogir- lik kuchi tezlanishi bilan bogliq bolgan tuzatma maxsus jad- vallar orqali topiladi. Harorat tuzatmasi esa jadvallardan aniq- lanadi. Aneroid «havosiz» demakdir. Aneroidning qabul qiluvchi qismi aneroid qutichasi hisoblanadi. Bu yumaloq, yupqa devorli, ichidan havosi deyarli butunlay sorib olingan quticha. Quti- 184 chaning pastki qismi kavsharlangan, ustki qismi esa harakat- lanuvchi prujina asbobga shtift bilan berkitilgan. Aneroid quticha ichidagi havo sorib olinganida, atmosfera bosimi uni tashqaridan bosadi. Prujina chozilishi va qisqarishiga qarab, atmosfera bosimi aniqlanadi. Agar atmosfera bosimi oshadigan bolsa, quticha siqiladi, agar bosim kamaysa prujina qutichani soradi. Quticha yuzasining tebranishi dastaklar tizimi orqali strelkaga beriladi. Strelka orqali aylanma shkalada korsatilgan millimetr simob ustuni yoki millibar olinadi. Barograf atmosfera bosimini uzluksiz yozib olish uchun moljallangan. Uning qabul qiluvchi qismi bir nechta aneroid qutichalardan tashkil topgan ustunlardan iborat bolib, aneroid qutilari bir-biriga biriktirilgan. Pero bosim tebranishini qogoz lentaga yozib oladi. Qogoz lenta soat mexanizmi bilan aylana- digan barabanga kiygizilgan. 4-laboratoriya mashguloti Bosimning balandlik boyicha ozgarishi Òajriba va nazariya havoning zichligi va bosimi balandlik ortgan sayin kamayishini korsatadi. Agar dengiz yuzasida havo bosimi taxminan 1012 mbar.ga teng bolsa, 5,5 km balandlikda u 500 mbar.ga yaqin, 20 km balandlikda esa 100 mbar.dan ham kam boladi. Bosimning balandlik boyicha ozgarishini barik pogona xarakterlaydi. Barik pogona vertikal boyicha masofa bolib, bu masofada bosim 1 mbar.ga ozgaradi. Barik pogona quyidagi formula bilan aniqlanadi: 0 8000 (1 0,004 ) m/mbar, = + ⋅ Download 1.24 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling