D. Y. Yormatova
Download 1.24 Mb. Pdf ko'rish
|
ekologiya tadqiqot usullari va jihozlari (1)
C
K A B C ⋅ = + + bu yerda, K umumiylik koeffitsiyenti (yani % da ifodala- nadigan); A 1-maydonda belgilangan turlar soni; B2-may- dondagi turlar soni; C ikkala maydondagi umumiy bolgan turlar soni (bu summa emas, A+B, balki ikkala maydondagi belgilangan turlarning umumiy sonidir). Umumiylik koeffitsiyenti qanchalik yuqori bolsa, 2 ta taqqoslangan birlikning tur jihatidan oxshashligi shuncha yuqori boladi. Umumiylik koeffitsiyentining aniqlangan natijalariga kora, suvli maydonlardagi organilayotgan turlar tarki- bining farqi sabablari haqida taxmin qilish mumkin, belgilan- gan holda ekotizimning qaysi u yoki bu inson omili tasir qiladi. 233 14-laboratoriya mashguloti Oquv xonalarini ekologik jihatdan monitoringlash usullari Ish joyi kishilarning mehnat faoliyati otkaziladigan asosiy muhitdir. Oquvchilar va talabalar bir kecha-kunduz davomida otkaziladigan vaqtlarining asosiysini oquv xonalarida otka- zadilar. Shu tufayli ularning ishlash qobiliyatlari, sogliqlari, ish joylari, auditoriyalar, sinf xonalarining holati, mazkur muhitning tasir omillariga kop jihatdan bogliq boladi. Òurar joylarning ekologik monitoringi jihatidan holatini belgilashda ish joylari quyidagi korsatkichlar bilan tavsif- lanadi: ♦ binoning quyoshga nisbatan joylashuvi; ♦ binoning olchamlari va hajmi; ♦ bino ichki qismining pardozi va uning jihozlanishi; ♦ bino yopiq holatda bolganda uning ichki havosining holati; ♦ bino ichidagi havoning almashtirib turilishi; ♦ yoritilganligi; ♦ radiatsiyasi; ♦ shovqinliligi darajasi; ♦ havosining changligi va mikrobiologiya jihatidan ifloslan- ganligi. Bajariladigan ishning maqsadi quyidagilardan iborat: Oquvchilar yoki talabalarni oqitish (tinglash, tajriba xonasi) joylarining turlicha holatlarini olchash va shu asosda oquv xona- sini ekologiya jihatidan pasporti, yani unga tegishli malumotlarni toplash. Zarur boladigan jihozlar va materiallar Oralib tasma holiga keltirilgan uzunlikni olchaydigan matoli yoki tunukali olchagich. Yogoch asosga ornatilgan termometr, aspiratsiyali psixrometr, 1016, 10116, 10117, fotoelementli 234 lyuksmetr, radiatsiyani olchaydigan IRD-0,2, B1 xilidagi maishiy radiometr, SHIR-1, SHZ-M, SHZM-003 kabi xohlagan holdagi shovqin olchagich asboblar. Oquv xonasining foydali maydonini va hajmini aniqlash Ishni bajarish tartibi. Oralib, tasma holiga keltirilgan uzunlikni olchaydigan matoli yoki tunukali olchagich yordamida oquv xonasining ichki uzunligini, eni va balandligini olchab, uni yozib oling. Oquv xonasining yuzasini va uning hajmini olchash bilan aniqlangan malumotlaringiz asosida hisoblab chiqing. Oquv xonasining yuzasi va hajmi otirib ishlashlari mumkin bolgan oquvchilar soni hisobiga qanchadan togri kelishini hisoblab chiqing. Olingan malumotlaringizni tahlil qilib, undan tegishli xulo- salar qiling. 32-jadval Bir oquvchiga togri keladigan maydon va hajm miqdori o n i B m ,i n o d y a M 2 m ,i m j a H 3 a ji t a n n a g n il O - a y i r a ti n a S a n e y i g i g a h c i y o b a ji t a n n a g n il O - a y i r a ti n a S a n e y i g i g a h c i y o b i s a n o x v u q O 2 5 4 Siz olchash va hisoblashlardan olingan malumotlar sanitariya va gigiyena talablariga mos kelishi yoki kelmasligi haqida xulosalar qiling. Ushbu mavzu boyicha har bir oquvchi oz fikrini yozib kelsin va ular muhokama qilinsa, yaxshi boladi. 235 15-laboratoriya mashguloti Oquv binolari ichining pardozlanishini ekologik baholash Bino ichining pardozlanishi va jihozlanishi undagi kishilarning korish analizatoriga anchagina tasir qilib, oquvchilar yoki talabalarning ekologik jihatdan holatlarini belgilashda katta ahamiyat kasb etadi. Ishni bajarish tartibi. Bino ichining pardozlanishi qanday ekanligini quyidagi reja tartibida amalga oshiring: ♦ devorining pardozlanishi qanday amalga oshirilgan, masa- lan, oqlangan, boyalgan va shu kabi; ♦ devorlar, tom, shiði, polning qanday rangdaligi; ♦ pol qilingan narsaning sifati, devorlarning tozaligi, par- dozlashda ishlatilgan materiallarning kimyoviy tarkibi haqidagi malumotlar. Olingan materiallarni tahlil qilib, ulardan xulosa chiqaring. Xona ichining pardozlanishini baholashda quyidagi malu- motlardan foydalaning: ♦ xona poli qoplanishida foydalaniladigan har bir polimer tuzilishidagi material atmosfera havosiga odam organizmi uchun malum bir miqdorda zararli tasir qiladigan kimyoviy mod- dalarni ajratadi; ♦ binoning joylashishi janubga yonalgan bolganda uning devorlari «sovuq» tusda, yani ochiq kulrang, yorqin moviy, yashilroq, ochiq sapsar tuslarda, shimolga yonaltirib joylashgan holda qurilganlarida esa, birmuncha «issiq», yani turlicha qizgish ranglarda boyalganligiga etibor bering. 33-jadval Imorat devorlari rangining yoruglikni qaytarish xususiyati i g n a r g n i n r o v e D it a y i s u s u x h s i r a t y a q i n k il g u r o Y q O % 0 8 q i r a s h s i q O % 0 6 li h s a y h s i q O % 0 4 y i v o m h s i q O % 0 3 y i v o m q o T % 6 236 Ifloslanib ketgan devorlar yoruglikni yangi boyalgan yoki yaqinda yuvilgan devorlarga nisbatan ikki marta kamroq qaytaradi. 16-laboratoriya mashguloti Qushlar soni va zichligini hisobga olish usullari Qushlar sonini hisobga olishdan oldin, kuzatuvchi bir savolga javob berishi lozim: u qushlarni yaxshi taniydimi, ularning tashqi korinishi va ovozi bir-biriga oxshash bolishi mumkin. Qushlarni organish monitoringining qanchalik togri yoki notogri bolishi kuzatuvchining mahoratiga bogliq. Kuzatuvchi dala daftari tutishni bilishi va korganlarini unga etibor bilan qayd qilib borishi ish togri borayotganligini korsatadi. Qushlarning monitoringi kuzatuvchidan yol yurib, hisob- kitob ishlarini olib borishni taqozo qiladi. Bir kvadrat kilometr masofani aylanib, shu yerda mavjud qushlar soni hisobga olinadi. Kuzatuvchi erinmasdan barcha katta va kichik yollarni yurib, kozdan kechirib otishi lozim boladi. Hisobga olish davomida kuzatuvchi dala daftariga oz yolida uchragan va ovozi eshitilgan qushlarni qayd qilib boradi, bu vaqt ular bazan 10 metrda, bazan 30 metrda uchrashi mumkin. Kuzatuvchi imkon boricha sekin va diqqat bilan yurishi, bironta sayragan yoki jimgina shoxdan shoxga sakrab yurgan qushlarni otkazib yubormasligi kerak. Bazida kozga korinmay sayragan qushni ham bilish kerak boladi, kuzatuvchi shovqinsiz yurishni bilishi ham katta ahamiyatga egadir. Bir joyda uzoq toxtab qolish ham yaramaydi, bazida kuzatuvchi qushning ovozidan zavqlanib toxtab qolsa, u ikkinchi bir qushni kormay yoki eshitmay otib ketishi mumkin. Kuzatuvchining yurish tezligi davrga qarab belgila- nadi, qushlar uya qoygan faslda bir soatda 1,52 km/soat, boshqa paytlarda esa 22,5 km/soat yursa, oz atrofidagi qushlarni korib va eshitib ulguradi. Kuzatuvchi bu ishni qancha erta turib boshlasa, shuncha yaxshi natijaga erishgan boladi. 237 DALA DAFÒARIGA QAYD QILISH Kuzatuvchi dala daftariga quyidagilarni yozib boradi: kuzatuv olib borilayotgan joy (viloyat, tuman, aholi yashash joyi), kuzatuv olib borilgan muddat, osmonda bulutlarning borligi, havoning harorati, shamolning bor yoki yoqligi, shoxlardagi qorning qalinligi kabi holatlar qayd qilib boriladi. 34-jadval Olingan malumotlar quyidagi jadvalga tushiriladi Ishonchli malumotlar olish uchun malum kilometrlar kuzatuvchi tomonidan bosib otilib, ish vaqtiga qarab, malum kilometraj yuriladi va shunda qushlar turi haqida aniq malumotlar olishga erishamiz. Kuzatuvchi izlanish olib borayotgan joyida kamida bir kunda 56 km masofani bosib otishi lozim, bazan ob-havo noqulay bolib qolganda, tuman bosib qolsa, qattiq shamollar bolsa, u oz ishini toxtatishi lozim. Bunday paytda olib borilgan hisoblar notogri boladi. Qushlar sonini organib bolgandan song ularning joylashish zichligini ham kuzatish kerak. 1 km 2 maydonda necha dona bir xil qush borligi sanab chiqiladi. Sutemizuvchilarni izlariga qarab organish usuli Ormon va yaylovlarda qushlar va hasharotlardan tashqari, sutemizuvchi hayvonlar ham yashaydi, ular sonini organish ham yaxshi natija beradi. Sutemizuvchilarni organish qish faslida olib borilganda ijobiy natijalar beradi. Bu hayvonlarni qish faslida i r u t r a l h s u Q i n o s i r u t h s u Q i ð it n o m r O n o g z i g a Z l u b l u B h s u q y o B i g u h c m u h c g o T . k . h a V 238 izlariga qarab organish ularning joylashish zichligini ham aniqlashda togri malumot olishga imkon beradi. Osha joydagi izlar hayvon sonini bilib olishga asos bola oladi. Ularga duch kelish juda ehtimoldan yiroq hisoblanadi. Sutemizuvchi hay- vonlarning izlari ular kop yuruvchi ekanligini korsatadi, shu- ning uchun ham ularning iziga duch kelinadi. Hayvonning yurish yonalishi uzoq bolsa, uni uchratish ehtimoli ham oshadi. Aniqlash maydonchasida hayvonlar sonini bilish uchun quyi- dagi ikki holatga rioya qilish kerak: 1) malum uzunlik birligida ortacha bir kecha-kunduzda necha marta hayvon iziga duch kelish soni; 2) hayvonning bir kecha-kunduzda yurish uzunligi koef- fitsiyenti. Alohida olingan hayvon turining borligini aniqlash formulasi quyidagicha boladi: D = A · K 1 , bu yerda, D malum bir turning belgilangan maydonda joy- lashish zichligi (1 km 2 ); A hisoblash yonalishini bildiruvchi korsatkich (1 km uzunlikdagi izlar soni); K 1 izning qayta uchraydigan koeffitsiyenti hayvonning bir kecha-kunduzda malum uzunlikda belgilangan maydonchada yurishi. 35-jadval Òurli xil hayvonlarda izning qayta uchrash koeffitsiyenti Ushbu jadvalni toldirish uchun qoriqxona xodimlari tomo- nidan 5-yanvardan 20-fevralgacha kuzatishlar olib boriladi. r / T i r u t n o v y a H d u d u h y il o m i h S d u d u h y i b u n a J . 1 i r o B 1 1 , 0 2 0 , 0 . 2 l o q o h S 3 0 , 0 2 1 , 0 . 3 a q h c o h c i y o v v o Y .. . .. . . 4 q i z o q n o r m u Y .. . .. . . 5 n o r y a J .. . .. . . 6 a r y a J .. . .. . 239 Kuzatuv olib boradigan muddat uch marta bolib, shu davrning boshi, ortasi va oxirida olingan natijalar keyin umumlashtiriladi. Izlarni organish hayvonning bir sutkadagi ortacha faolligini korsatadi. Kuzatishlar quyidagicha olib boriladi: birinchi kun hisobchi ozi yurishi lozim bolgan yonalish boyicha aylanib, qor ustidagi izlarni archa yoki qaragay novdalari bilan ochirib chiqadi, chunki tekis joyda qorga tushgan izlarni korish yoki sanab olish imkoni yetarlicha boladi. Izni ochirish uchun archa shoxi sekin-asta sudrab boriladi, bunda biron-bir qoshimcha mehnat kerak emas. Bunda, hatto hisobchining izi ochirib boriladi. Qordan yolakchalar paydo bolgan bolsa, unday joylar qor bilan toldiriladi. Hisobchi shu kuni oz yolida uchragan bori va tulki izlari yangi bolsa, ularni oz daftariga qayd qilib qoyadi. Kuzatuvning ikkinchi kuni hisobchi yana oldingi kun yurgan yonalishidan ishni boshlaydi, qolidagi daftariga yangidan paydo bolgan izlarni, qaysi yonalishda ular kesishganini, yangidan paydo bolganini, iz qaysi hayvonga tegishli ekanligini yozib boradi. Agarda hayvon yolakkacha kelib, yana iziga qaytib ketgan bolsa, bunday izlar yolakni bir marta kesgan deb hisoblanadi. Kuzatuv olib borayotgan joylarda yolakda iz kopchilik hayvonga tegishli bolsa, bunda izning orqasidan toki ular tarqalib ketguncha yurib boriladi va izlar soniga qarab, bu yerdan nechta hayvon otganligini bilish mumkin. Izlarni sinchiklab qarab, ularning qaysi hayvonga tegishli ekanligi ham aniqlab, yozib qoyiladi. Hayvonlarning yurish yonalishi uzunligi oldindan ular yura- digan joylar aniqlanib, shunga qarab belgilanadi. Yonalish uzun- ligi, kopincha, yirik masshtabli topografik xaritalar yordamida yoki (bolsa) ovchilik xojaliklarida boladigan sxema yordamida aniqlanadi. Xaritaga yonalish uzunligi yozilib, songra lineyka yordamida olchanadi. 17-laboratoriya mashguloti Ekologiyada gidrologik kuzatishlarni olib borish Ekologiyada gidrologik kuzatishlarni olib borish muhim ahamiyatga ega. Malumki, dunyoning 4 / 3 qismi suv bilan 240 qoplangan. Shuning uchun oquvchilarning gidrologik kuza- tishlarni olib borishni organishlari juda zarur hisoblanadi. Oquvchilar tabiat haqida qancha qiziqarli va mahorat bilan yozilgan kitoblarni oqiganlari va suhbatlarni eshitganlari bilan ozlari oz qollari bilan kuzatishlar olib bormas ekanlar, bu borada tushunchalari kop shakllanmaydi. Holbuki, bizning yurtimizda eramizdan oldingi XVIII asrlardan boshlab suvni saqlash va asrash borasida olib borilgan ishlar birinchi kitobimiz «Avesto»da yozib qoldirilgan. Daryolar, kollar va boshqa suv havzalaridagi suvning miqdori yil mobaynida bir xil bolmasligi kuzatilgan, shuningdek, yerosti suvlarining zaxiralari yilning fasllariga qarab ozgarib turadi. Suv sathining ozgarishi vaqt birligiga qarab, ortacha kop yillik, mavsumiy va sutkalikka bolinadi. Ularni keltirib chiqaruvchi sabablari ham bir-biridan farq qiladi. Suv sathining ozgarishi doimo atrof-muhitdagi havo haroratiga bogliq. Havo haroratining birdaniga isib ketishi yoki sovishi tez-tez kuzatiladi. Yoki ayrim vaqtlarda atmosfera yoginlarining tez va kop yogishi kuzatiladi. Ushbu holatlar havzalardagi suvlarning kamayib yoki kopayib borishiga tasir qiladi. Olib borilgan kop yillik kuzatishlardan malum bolishicha, yoginlar miqdori oshganda, qorlar qishda kop yogganda suvning ozgarishi kutiladi. Suv sathining bu tarzda bir necha yil davomida ozgarib turishiga suv sathining kop yillik ozgarishi deb ataladi. Suv sathining yillik ozgarishi biron-bir suv havzasiga bir yil ichida tushadigan yogin suvlari hajmiga bogliq. Bundan tashqari, suv sathi shu joyning havo haroratiga, namlik va buglanishga qarab ham ozgarishi mumkin. Ushbu korsatkichlar tasirida kamayishi yoki kopayishi mumkin. Suv sathining mavsumiy ozgarishi suv toplanuvchi havzalarda yoginlarning yillik taqsimotiga bogliq. Suv sathining mavsumiy ozgarishi tez ozgaradigan korsatkich hisoblanib, dunyoning kopgina mamlakatlarida bunga alohida ahamiyat beriladi. Masalan, Yevropa mamlakatlaridagi daryolar mart oylarida eng yuqoriga kotarilsa, Uzoq Sharqdagi Amur daryosida yoz oylari yuqori belgiga chiqadi. Respublikamizda esa toglardagi qor va muzlarning 241 erishi bilan yoki bahorning oxiri va yozning boshlariga togri keladi. Suv sathining mavsumiy ozgarishi yana bir necha omillarga bogliq. Masalan, suv havzasining balandligiga, yaqinida ormonlarning borligiga, botqoq va kollarning mavjudligiga hamda yaqinida gidrotexnik inshootlarning borligiga. Suv sathining sutkalik ozgarishini dengiz sohillaridagi va erigan muzlarning suvlari kelib tushadigan daryolarning suvlarida kuzatish oson kechadi. Malumki, dengiz suvning qalqishi natijasida unga quyiladigan daryolarning suvlari sathi ham tasirlanadi. Daryolarda suv sathining kotarilishi birdaniga sharros quygan yomgirning suvlari yoki biron joyga bir daraxt, qan- daydir bir keraksiz narsalar tiqilib qolganda ham oshib ketadi. Bundan tashqari, sel kelishi natijasida suvlarning koprikka tiqilib qolishi ham uchraydi, suvni kop miqdorda boshqa ariqlarga olish ham suv sathining kamayishini korsatadi. Xullas, suv sathi u yoki bu sabablarga kora, oshib yoki kamayib boradi, ozgarib turadi. Suv sathining ozgarishini kuzatish uchun suvni olchaydigan postlar tashkil qilish mumkin va postlarda suv sathining qancha balandlikka kotarilishi aniqlanadi. Bunday postlardan suv havzasi yaqinida bir nechasi tashkil qilinadi va ularda birdaniga suv olchanadi. Buning uchun suv postlarida suvning sathini olchash uchun maxsus lineykalar va suv sathi balandligini aniqlash uchun doimiy nuqta (reper)lar boladi. Kuzatuv postlarida suv sathining ozgarishi shartli qabul qilingan nol nuqtaga nisbatan postning butun ishi davomida kuzatiladi. Postda nuqtalarning nol nuqtasi suv obyektida suvning eng kamaygan vaqtidagi sathidan past bolishi kerak. Nazorat postlari ikki xil boladi: birinchisi doimiy, ikkinchisi vaqtincha. Nazorat postlari zarurat tugilgandagina tashkil qilinadi. Nazorat postlari tuzilishiga qarab, har xil bolishi mumkin: murakkab va oddiy postlar. Oddiy postlarni kasb-hunar kollejlari oquvchilari ozlari oz qollari bilan ham qurib olish imkoniga ega. Ammo bu oddiy postlarda ham olingan malumotlar 100 % ishonchli boladi. 242 Oquvchilar oz qoli bilan oddiy postni qurib olishi mumkin. Buning uchun ularga bir necha narsalar kerak boladi. Birinchi orinda ularda uzunligi 34 metrli santimetrlarga bolingan reykalar bolishi lozim. Suv olchagich postlar reykali, qoziqli va reykali-qoziqli boladi. Reykali suv olchagichlar daryolarga togridan togri ornatilgan bolib, ular suvning kopayib keti- shidan shikastlanmasligi kerak va kuzatuvchiga ish olib borish uchun sharoit qulay bolishi talab qilinadi. Suv sathi 23 metrgacha kotariladigan havzalarda reykali postlardan foydalaniladi. Suv olchaydigan reykani malum bir gidrotexnik inshootga yoki katta koprikka maxsus mahkam- lash yaxshi natija beradi. Foydalaniladigan reykaning uzunligi 3 metr, eni 1213 sm va qalinligi 3 sm bolishi mumkin. Reykaning yuza qismi santimetrlarga bolib chiqiladi. Kuzatish oson bolishi uchun santimetrdagi chiziqlar qora va oq rangda chiziladi. Metrni korsatadigan joyi korinishi uchun qizil rangga boyab chiqiladi. Reykani mahkamlaganda uning nol belgisi eng suv kam joyidan pastda bolishi kerak. Ana shundagina olingan malumotlar togri boladi. Maxsus gidroinshootlar bol- masa, suvga baquvvat qoziq qoqi- lib, unga chiziqli santimetrlari aniq korinib turadigan reyka mahkam- lanadi. Bunda qoziq sifatida metall- dan ham foydalanish mumkin. Olchagich nazorat posti tash- kil etilayotgan joyda ot-olanlar kop bolmagan va tuprogi yoki daryo qirgogi yuvilib ketmay- digan joy tanlanadi. Bu joyda daryo suvlari ham tarmoqlarga bolinib ketmaydi. Shuningdek, shu joy- lardan tosh va shagallar kovlab olinmasligi kerak, aks holda, post- lar ham qozgalib, omonat joy- lashib qoladi. 25-rasm. Suvning chuqurligini olchagich. 243 Nazorat postlari togli daryolarda tashkil qilinayotganda imkon qadar tinch oqadigan, katta toshlar yoq joylarda ornatiladi. Kollej oquvchilari kuzatishni bir kunda bir marta otkazishlari lozim, olingan natijalar har kuni daftarga yozib boriladi. Olingan malumotlarni toplab, har oyda bir marta natijalar jamlanadi va suv sathi ozgarishini korsatuvchi grafik chiziladi. Kuzatishlarni tuman markazlarida va katta shaharlarda ham oqib otadigan kanallar yonida nazorat postlari tashkil qilish yordamida otkazish mumkin. Shu tarzdagi oddiy tajribalar orqali oquvchilarda tabiatga mehr uygotiladi, chunki biron-bir ishni kimda-kim oz qoli bilan bajarar ekan, oradan kop yillar otgach, ozining bolalik, oquvchilik davrida tabiatni asrash va suvni qayerga, nimaga sarf- lanishini bilish maqsadida shu tariqa tajribalar olib borganligi unga juda xush yoqadi. Suvlarning chuqurligini olchash usullari Suv havzalarining chuqurligi bir necha xil usullar bilan olib boriladi. Suvning chuqurligini olchash natijasida yerosti relyefini, daryolardagi suv sarfini va kol yoki suv omborlaridagi suv hajmini bilish mumkin. Suvning chuqurligini olchashda kollejlar uchun eng qulay bolgan usullardan birini korib chi- qamiz. Chuqurlikni olchash uchun kollej sharoitida maxsus uzun reyka va lotdan foydalanish mumkin. Buning uchun uzunligi 5 7 metrli va diametri 56 sm.li dumaloq yogoch olinadi, uning uchiga ogirligi 8001000 gramm keladigan temir kiydirilib, zichlab mahkamlanadi. Òemir kiydirilgan reyka suvga osongina botadi. Òemir oz ogirligi bilan pastga tortadi hamda reykaning uchi titilib ketmaydi. Reykaning uchi juda loyga botib ketmasligi uchun unga imkon qadar biron-bir fanerani yopishtirsa, chuqurga tushgan reyka yaxshi turishi mumkin. Reyka oldingiday qilib yana santimetrlarga ajratilib, qizil va qora boyoqlarga boyab chiqilgan boladi, raqamlarni qora rangda yozish maqul boladi. Reyka tik holida suvga tushiriladi, ammo bu usulda hisob biroz, yani 15 sm.ga ozgarishi mumkin boladi, chunki uni tik 244 ushlash vaqtida baribir biroz qiyshayadi. Bu miqdor daryo suvining tez yoki sekin oqishiga va yerosti relyefiga ham bogliq boladi. Chuqur suvlarda suv yuzasi tinch bolsa, lot bilan olchash yaxshi natija beradi, aslida suv chuqurligini olchagich lotni kollejda tayyorlasa ham boladi. Buning uchun qattiq mustahkam ið olinib, u santimetrlarga bolib chiqiladi va uchiga ogir temir boglanadi. Òemirning osti iðning nol raqamiga teng bolishi kerak. Kol va suv omborlarida chuqurlikni olchash ishlari daryo- nikidan farq qiladi. Masalan, daryolarda chuqurlik bir yonalish boyicha olchanadi. Bu yerda kol va suv omborlarining shakli, kattaligiga qarab, chuqurlik turli yonalish boyicha olchanadi. Ayrim tumanlarda kol ornida hovuzlarning chuqurligini olchashga togri keladi, bu ishlar xavfli emas. Hovuzning boyi va eni bir martadan olchanadi, agarda boyi uzun bolsa, u holda eni 23 marta olchanadi. Hovuzning ichiga tushib, maxsus ballonlarda eni va boyini aniq olchab chiqish mumkin. Olingan natijalar daftarga qayd qilinadi. Suv oqimining tezligini aniqlash Suv oqimining tezligini aniqlashni oquvchilar oqish jara- yonida oddiy tajribalarda bajarishlari mumkin. Suvning oqish tezligini bilish kundalik hayotda kop marta zarur boladi. Daryo suvining oqish tezligi daryoning qayerdan oqib kelayotganiga, tog yoki tekislikdan oqib otishiga bogliq. Oqimning tezligi daryoning chuqurligi, eniga va kengligiga qarab, umumiy qonuniyatlar borki, u holda daryoning qanday tiðda bolishi, ozanining qiyaligi va tuzilishidan qati nazar, bir xil xususiyatga ega boladi. Har qanday daryo suvining tezligi suv yuzasidan tagiga tomon va eng ortasidan qirgoq tomon sekinlashadi. Ushbu qonuniyat hamma joyda bir xil ravishda ishlaydi. Oqayotgan suv qirgoqlarga urilib, oz tezligini kamay- tiradi. Bundan tashqari, suvda osimliklar qancha kop, sayoz, suvning tagi notekis bolsa, uning tezligi shu holatdan kamayib boradi. 245 Kollej oquvchilari oddiy yollar bilan suvning oqish tezligini aniqlashlari mumkin. Bu yumushni ular yaqin oradan oqib otayotgan kanal yoki daryo va ariq suvlarining oqish tezligini aniqlashda bajarishlari mumkin boladi. Suv tezligi oson ravishda pokaklar bilan olchanadi, pokak- lar ustki va ostki qilib tayyorlab olinadi. Ustki pokaklar suvning ustidagi tezlikni, ostki pokaklar esa suvning ostidagi tezlikni aniqlaydi. Bir narsani aniq aytish kerak boladiki, bu usulda biroz xatoliklar mavjud, ammo talabaning ozi bajarishi va aniqlashi mumkin bolgan ushbu tajriba baribir qiziqish uygotadi. Buning uchun tortburchak shaklidagi qalinligi 45 sm va diametri 510 sm atrofida tortburchak yoki dumaloq pokaklar kesib tayyorlanadi. Oqib borayotgan suvda yaxshi korinishi uchun yogoch pokak ustiga oq yoki qizil matodan bayroqcha qistirib qoyilsa, uzoqdan yaxshi korinib turadi. Ikkita suzgich tayyorlanib, ularning biri suv ustida, ikkinchisi suv ostida oqiziladi, suv ustidagi suzgich ostkiga qaraganda kichikroq bolib, korsatuvchi rolni bajarib boradi. Bu suzgichlarni tayyorlash uchun shisha idish olinadi va ichiga shishani chokishga imkon beradigan tarzda suv quyiladi. Keyin ularning ogzi mahkamlanib, ið orqali ustki va ostki suzgichlar bir-biri bilan birlashtiriladi. 26-rasm. Suv oqimining tezligini olchaydigan moslama. 246 Oqar suvning tezligini aniqlash uchun daryoning otlar osmaydigan va qirgoqlari qiya bolmagan qismidan joy tanlab olinadi. Daryoning katta-kichikligiga qarab, 1030 sm joyi belgilab olinadi. Daryoning yuqori tomonidan turib, qirgoqning har ikki tomonidan bir vaqtda ikki suzgich suvga tashlanadi. Sekundomer bilan har bir pokakning malum masofaga oqib otishi uchun ketgan vaqt alohida organiladi. Xuddi shu usul bilan suv ostidagi oqish tezligi ham aniqlanadi. Bu usulni bir necha marta takrorlab, ularning oqish tezligi boyicha olgan malumotlarni qoshib yana suzgichlar soniga bolinsa, suvning oqish tezligi kelib chiqadi. Daryoning belgilangan 30 metr qismini suzgichlar quyidagi vaqtda bosib otdi deb faraz qilaylik: Ustki suzgichlar: 1) 20 sekund; 2) 24 sekund; 3) 18 sekund. Ostki suzgichlar: 1) 22 sekund; 2) 20 sekund; 3) 24 sekund. Ularning jami 128 sekund, bunda suzgichlar sonini 6 ga bolsak, 21 sekund kelib chiqadi. Endi 30 metrni 21 sekundga bolsak, 1,4 m/sekund kelib chiqadi. Demak, shunday xulosa qilishimiz mumkinki, daryo suvining oqish tezligi bir sekundda 1,4 metr boladi. Suv sarfini aniqlash Vaqt birligida oqimning kondalang kesmasidan otgan suv miqdori suv sarfi deb ataladi. Suv sarfi katta, suvi kop daryolarda m 3 sek, kichik daryolar va buloqlarda l/sekund bilan ifodalanadi. Aslida suv sarfini aniqlash daryo, buloq va ariqlarning ishla- tiladigan yillik, mavsumiy va oylik suv sarfini aniqlashga imkon beradi. 247 Suv sarfini aniqlashda daryo va buloq suvlarining ketgan sarfini bilish bugungi suv tanqisligi yuz berayotgan vaqtda katta ahamiyatga ega. Suv sarfini aniqlashning quyidagi usullari mavjud: a) bevosita suv sarfini aniqlash; b) vositali suv sarfini aniqlash. Birinchi guruhga malum idish hajmi vaqt birligida suv bilan tolishiga qarab, aniqlash usuli quyidagi formula bilan ifoda- lanadi: , = Download 1.24 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling