Dak ga tavsiya etaman” Magistratura bo‘limi boshlig‘i R. Jalalov

Bobgaoidxulosa.
Tarixdanma`lumki,insoniyatsivilizatsiyasiningqadimgimarkazlaripaydobulishivarivojlanishidadehqonchilikmadaniyatimuhimomilbo`lgan.Dunyosivilizatsiyasiningqadimiymarkazlaridanbiribo`lganSharqdadehqonchilikmadaniyatiningshakllanishivarivojlanishisug`ormadehqonchilikkaasoslanganligibilanajralibturadi.BuboradaaytishjoizkiO`rtaOsiyozaminidagiengqadimgidehqonchilikmadaniyatiJoytunmadaniyatibo`libmelodgachabo`lganVI-IVmingyilliklardashakllanganligidandalolatberadi.Dehqonchiliktarixinio`rganishtarixningturliboskichlaridahalqlarningijtimoiy-iktisodiytiziminivaishlabchikarishkuchlaririvojlanishinixujalik-madaniytiplartariximuammolariniilmiytahlilqilishdaroyatmuhimdir.Qadimgadehqonchilikmadaniyati,an`anaviydehqonchilikxujaligivaubilanbog`liqmarosimlarhamdaagrarkultlartarixchi,arxeologvaetnologolimlaruchundoimodolzarbvaqiziqarlimuammolardanbiribo`libkelganvabuboradamutaxassislarningolibborganilmiytadqiqotlarinatijasidama`lumamaliynatijalargahamerishilgan.AyniqsabuboradaO`zbekistonxududidagidexqonchilikvadehqonchilikmadaniyatitarixi,sug`ormadexqonchilikningshakllanishivarivojlanishbosqichlarihamdaubilanborliqbo`lganurbanistikjarayonlardoimodolzarbmuammolardanxisoblangan.
Inchunun,Vatanimizxududidagiengqadimgidsxqonchilikmadaniyatitarixi,dexqonchilikmarosimlarivaularninggenezisinitadqiqqilishdao`tmishajdodlarimizturmushtarzinio`rganixda,tarixiyjarayonlarnirekonstruksiyakilishdahamdahalqimizningqadimgidavlatchilikan`analarivamintakadagiqadimgiurbanistikjarayonlarniilmiy-asoslitarzdao`rganixdamuhimahamiyatgaega.Buboradajaxonfanidaboytajribatuplanganbo`libnemisfolklorshunosiV.Mannxardttomonidanilkboradehqonchilikbilanturliafsonalarvaobrazlardausimliklarolaminingjonlaniishsirlarinamoyonbulishimuammosiilgarisurilgan.V.Mannxardtningta`kidlashicha,marosimlarvakultlarasosidainsontabiatdagibarchaboshkamavjudotlarkabiusimliklardayashaydideganqarashmujassamlashgan.Olimningfikricha,ruxningusimlikkaevrilishitug`risidagimifologiyaquyimifologiyayukoriiloxdartug`risidagimifologiyagaasosbo`lganvaaynanquyimifologiyao`zigaxosyashovchanbo`lganhamdauningizlaridehqonchilikmarosimlaridayaxshisaqlanibqolgan.MashxuringliztadkikotchisiJ.FrezerMannxardtmateriallarigasuyanganxoldaqadimiyagrardiniydunyoqarashgaoidmanzaraniqaytatiklaganvauningrivojlanishboskichlarinikursatganhamdaantikkultlarmadaniyatningturlirivojlanishboskichlaridaoralikbug`intarzidaahamiyattaegadebta`kidlagan.Qolaversaetnologolimtarixiy-taqqoslashusuliasosidailkmifologikqarashlarvarituallarbilanYevropahalqlariningdehqonchilikmarosimlariningo`zarobog`liqliginikursatibberishgaxarakatkilgan.Darhaqiqatdehqonchilikan`analariqadimiyildizlargabog`lanishibilanbirgao`zigaxosmarosimlargahamegabo`lgan.Harbirdehqonchilikmavsumidaaynanbirvakttakrorlanuvchiishjarayoniturlian`anavaurfodatlarnishakllanishigasababbo`lgan.Bizquyidamintakamizdagidehkonchilikmadaniyatiningilkko`rinishlarivarasm-rusumlariniyozmamanbalar,jumladan,zardushtiylarningmukaddaskitobi"Avesto"malumotlariasosidataxlilkilishgahamdaularningo`zbekhalqian`anaviydehqonchilikmarosimlaribilanuyrunliginikursatishgaxarakatkilamiz4.Ma`lumki,"Avesto"dailkdehkonchilikvachorvachilikmadaniyatibilanbog`liqijtimoiytartibqoidalargaoidqarashlarvaturli-tumanmarosimlargahamkengurinberilgan.Jumladan,mazkurmanbadadehqonchilikbilanchorvachilikniyaratganzotAxuraMazdanazdidaengma`kulishtarzidamadxkilinadi.Ayniksa,dehqonchilikkaoidmexnatnixurmatkilish,sevishvakadrlashta`kidlangan.Shundankelibchikibzardushtiylikaxlokiyqarashlaribevositadehqonchilikdehqonlarvachorvadorlaraxlokiydunyoqarashiniaksettiradi.DehqonchilikningyaxshitomonlariZardushtningikkinchifarzandiArvatatnaraobrazidamujassamlashgan.Ungaxosxususiyatlargakonungavaijtimoiytartibgaitoatkilishlikhamdasabr-bardoshlilikkirgan.ShuningdeqmazdaparastlartasavvurigakuraolamdagibirinchidehqonArvatatnaraxisoblanadi."Vendidod"ning2-fargard,42-bandidaqaydetilishicha,Yimaxshayati(Jamshid)bunyodetganvaraxliorasidaZardushtvaArvatatnaraengbuyukvaengdonodir."Bundaxishn"dakeladi:"Arvatatnaradehqonlarningulug`iedi,endiJamshidbunyodkilganvarningbuyugigaaylandi5.Shuurindaaytibutishjoizki,zardushtiylikan`anasigakuraArvatatnaraabadiyzotlarsirasigakirgan."Avesto"ningjudakupurinlaridaxosildorliknioshirishdagiasosiyomillardanbiriyerningzaxiniqochirish,shuriniyuvishdebmaslaxatberiladi.Zardushtiylardayaxlitbiragromadaniyatyaratishuchunmaxsusirrigatsiyatizimivayermaydonlarinijamoaa`zolario`rtasidatartiblitaksimlanishigaamalkilingan.Shuurindaaytibugishkerakkijinoyatuchunodamlargaberiladiganjazoturlariichidasuvinshootlarikurishdamajburanishlatishchorasihambo`lgan(buog`irjismoniymexnatxisoblangan).Budavrdayerjamoamulkibo`lganbulsa-dachorvaxususiymulkbo`lganligini"Avesto"dankurishimizmumkin."Avesto"dadehqonlarnivastriofishuyantdeyilgan.Buso`zningetimologiyasiganazartashlasakzardushtiylarajdodlariningan`anaviykuchmanchimashg`uloti—chorvachilikbilanbog`likjudaqiziqbirmanzaraningguvoxibulamiz.AvestoshunosolimA.O.Makovelskiyningyozishicha,"vastriofishuyant"iborasiyasalishigakuramurakkabso`zbo`libuningbirinchitarkibiykismiyirikshoxlikoramolchuponi,ikkinchiqismiesamaydashoxlichorvachuponima`nolarinibildirgan.Ushbuikkiso`zningkushilishidankeyinchalikdehqonso`zipaydobo`lgan"6."Vendidod"va"Visperad"ningaloxidaqismlaridayergaishlovberish,ekinekish,yerningmeliorativxolatiniyaxshilashgaoidqatoryul-yurikdarbayonqilingan.Jumladan,"Vandidod"ninguchinchifargardi,4-bandidaZardushtningAxuraMazdagaqarata"zaminihammadankurabaxtiyorrokbo`lgandunyodagiuchinchijoyqayr?"—degansavoligajavobtariqasidaAxuraMazda:"EySipiytmonZardusht!BundayjoybirAshavanhammadankurakuprokbug`doy,yog`vamevalidaraxtlarekkan,odamlarkurukyerlargasuvchikargan,suvliyerlarnishudgorkilganzamindir"7debjavobbergan.Shuningdek"Vendidod"data`kidlanishicha,o`zokvaktekilmaganvaomochtegmaganzaminbaxtsizdir.Uomochniorzukiladi.Bundayzaminbalog`atpallasigakirgansohibjamolqizdir.Buoilakurish,kizfarzandkurishnixoxlaganisingari,xaydalmaganyerhamkushchinikutadi"8.Halqimizdunyoqarashivadehqonchilikkaoidan`anaviyxujalikmashg`ulotidaxozirgachaushbuqarashlarbilanbog`liqayrimko`rinishlarsaqlanibqolganbo`libbunibevositaetnografikma`lumotlarhamtasdiklaydi.Jumladan,o`zbeklardayernixaydash,uniekishgatayyorlash,suvkeltirish,zaminbag`ridayetishtirilganxosilniyigibolishsavob,dehqonchilikengsharaflimashg`ulothisoblanadi.Ayniksa,dehqonchilikmavsuminiboshlanishio`zigaxostantanatarzdanishonlanganbo`lib,XXasrningbirinchichoragigacharespublikamizningkatormintakalaridabaxorgishudgoroldidan"ischikarish"marosimiutkazilgan.Xarbiroiladaayollarbug`irsoqcho`zma("is")pishirishgan.Qozondamoyyaxshikizitilib,sungraungahamirtashlangan.Guyoki,marxumlarshumoykizishinieshitib,ruxdarishodbulishib,karindosh-urug`largaomadtilashadi.Yernixaydashdanoldinxukizlarningshoxlarivabuynturig`iniyog`bilanmoylaganlar15.Xukizlarniyomonko`zdanasrasin,debtumorlartaqilgan.Keksalarningta`kidlashlaricha,mazkurodatzaminidauningshoxlarimoylanib,bakuvvatbo`lganxukizyilbuyixormay-tolmayishlasin,-deganmagikniyatmujassamlashgan.Dastlabkiegatolishyokiurug`sepishnioilayokiqishloqdagixurmatlikeksalarboshlabberishgan."Avesto"dayozilishicha,"kimda-kimbug`doyeksa,uAshaxni(Haqiqat)ekadi.UMazdadininiyanavayanakukartiradi.UMazdadininiyuzlabhamdusano,nazruniyozvao`nminglabkurbonliklarkuvvatlantirgandekkudratlikiladi.Qachonkiegatlardaurug`yetilsa,devlarurinla