Dak ga tavsiya etaman” Magistratura bo‘limi boshlig‘i R. Jalalov

Tadqiqotnatijalariningnazariyvaamaliyahamiyati.Magistrlikdissertatsiyasiishima`lumotlaridanumumiyo`rtata`limmaktablari,akademiklitseylar,o`rtamaxsuskasb-hunarmuassasalaridatarixfanidarslarida,oliygohlarningTarixyo`nalishlaritalabalariuchun“Jahontarixi”,“Xalqaromunosabatlartarixi”,“Jahonsivilizatsiyalaritarixi”,“Dinshunoslik”kabifanlardanma`ruzamatnlaritayyorlashda,seminarmashg`ulotlaridafoydalanishmumkin.
Ishtuzilmasiningtavsifi.Magistrlikdissertatsiyasiishikirish,uchbob,oltiparagraf,xulosa,foydalanilganmanbavaadabiyotlarro`yxatidaniborat.Magistrlikdissertatsiyasiishininghajmi__betnitashkiletdi.
IBOB.ZARDUSHTIYLIKTA`LIMOTI,MANBALARI,MAROSIMLARI

1. 
   Zardushtiylikningkelibchiqishi,Zardusht-“majusiylik”diningasoschisi
   

Zardushtiylikengqadimgidinlardanbo`lib,budiner.avvalVII-VIasrlardadastavvalO`rtaOsiyoda-Xorazmvohasidapaydobo`lgan.Uningpayg`ambariZardushtmanbalargako`ra,tarixiyshaxsbo`lgan.Umazdakiylikdininiislohqilib,uningasosidayangiyakkaxudolikdininitarg`ibetgan.Zardushtiylikpaydobo`lgandavrbirinchisinfiyjamiyat,ya`niquldorlikdavriendipaydobo`layotgandavredi.Uurug`-qabilachiliktuzumiyemirilibaholiqullarvaquldorlarga,zolimvamazlumlargabo`linayotgandavrbo`lgan.BudinengavvalO`rtaOsiyo,so`ngEron,Ozarbayjondaqarortopganedi.
O`zbekistonRespublikasiningbirinchiprezidentiI.A.Karimovushbudingakattabahoberib,o`zbekxalqimansubbo`lganxalqningtarixig`oyatuzun,beqiyos,betakrorekaninita`kidlab:«Bizjahonmaydonidakunikechapaydobo`lganxalqemasmiz,bizningmillatimizxalqimizko`hnaXorazmzaminida«Avesto»paydobo`lganzamonlardanberio`zhayoti,o`zmadaniyati,o`ztarixibilanyashabkeladi.ButunO`rtaOsiyomoddiyvama`naviymadaniyatiningbeshigiXorazmvohasivauyerdayashaganturkiyelatlarbo`lgan,shulardano`zbekelatitashkiltopgan.I.A.Karimovjudao`rinliqaydqilganidek,«Xorazmdavlatitarixinibiz2700yilliktarixdebbilamiz».<sup>2</sup>
Buo`rindabirinchidavlattashkiltopgandankeyingi«yozmatarix»nazardatutilgan.Yunon,Xitoytarixchisayyohlario`zxotiralaridayozibqoldirgankeyinZardushtiylikyozuvlaridaberilgantarixnazardatutilgan.Xorazmdao`troqhayotundanhambirmunchaoldinyuzagakelgan,davlatuningmahsulitarzidatashkiltopgan.Buhaqdabundantahminan3mingyilavvalyaratilgan«Avesto»ningqo`lyozmasibinobarinyozmatarixningilkdebochasiishonchlidalolatbergan.
“BundanXXXasrlarmuqaddamikkidaryooralig`idamanashumuqaddaszaminumrguzoronlikqilganajdodlarimiznibizavlodlargaqoldirganma`naviy,tarixiymerosidir».«Avesto»Xorazmdekqadimiyo`lkadabuyukdavlat,boyma`naviyatqimmatlimadaniyatbo`lganliginihechkiminkoretaolmasliginihamta`kidlagan.Xulosashuki,ZardushtiylikeramizdanavvalgiVII-asrlargaxosbo`lgandinsifatidaundanoldingiurug`qabilachilikdinlarinegizidapaydobo`lganyakkaxudolikdinibo`lgan.UtoVII-IXasrlargachaturlishakldadavometib,so`ngo`rniniislomegalladi.UdastavvalXorazmvohasidashakllanib,yaqinvao`rtaSharqqachatarqalib,ayrimqoldiqlarihaligachasaqlanibkelmoqda.Vujudgakelishi.Zardushtiylikmil.av.III-IImingyilliklardaMarkaziyOsiyodavujudgakelgandindir.
Zardushtiylikvahiyorqalie`lonqilinganjahondinlariningengqadimiysidir.Uinsoniyatgaboshqabarchadinlarganisbatanbevositavabilvositaengko`pta`siro`tkazgandindir.Insoniyattarixidaharbirkishiutsidanilohiyhukmamalgaoshirilishi,jannatvajahannam,qiyomat-qoyim,undatanalarningqaytatirilishi,tanavaruhqaytabirlashibmanguyashashihaqidabirinchiborshudindoirasidafikryuritildi.Keyingiasrlardabug`oyalaryahudiylik,xritsianlikvaboshqadinlartarafidano`zlashtirildi.Aytibo`tishjoizki,ushbudinpaydobo`lgandavrvauningvatani–halifandaoxirigachato`liqyechilganmasalalaremas.Zardushtiylikdinipayg`ambarZardushtnomiganisbatberilib,shartliravishdashundayatabkelinadi.AslidaesaumazkurdinningmuqaddaskitobihisoblanmishAvestoda«Mazdayasna»dinidebatalgan.Buso`zni«Mazdagasig`inmoq»debtarjimaqilishmumkin.³«Mazda»so`zi«donish,donishmand,oqil»kabitalqinetiladi.Zardushtiylikyana«Behdin»,ya`ni«Engyaxshidin»debhamulug`langan.Uningta`limotigako`ra,barchaezguborliqMazdaningirodasibilanyaratilgan.«Mazda»so`zioldigaulug`lashma`nosinianglatuvchi«Axura»qo`shilib,zardushtiylikningilohiyati–Axura-Mazdanomipaydobo`lgan.Bu–«JanobMazda»yoki«Iloh»demakdir.ZardushtnomitadqiqotlardaZaratushtra,Zarduts,Zoroatsrko`rinishlaridahamishlatiladi.
Tadqiqotchilaro`rtasidaZardushtningtarixdabo`lganyokibo`lmaganligiborasidaturlifikrlarmavjud.Ba`zilarunitarixiyshaxsdebbilsalar,boshqalarafsonaviyshaxsdebhisoblaydilar.Manbalarningxabarberishicha,utaxminanmil.av.1200-570yillarorasidayashaganilohiyotchi,faylasuf,shoirdir.TadqiqotchiM.Boysta`kidlashicha,umil.av.1500-1200yillarorasidayashagan.ZardushtMarkaziyOsiyohududidamavjudbo`lganko`pxudolikkanegizlanganqadimiydiniytasavvurvae`tiqodlarniislohqilib,yangidingaasossoldi.Zardushtningtug`ilganvailkdiniyfaoliyatiniboshlaganjoyixususidaikkixilqarashbor.
Birinchisi–«G`arbnazariyasi»bo`lib,ungako`raMidiya(hozirgiEronhududida)Zardushtningvatanivazardushtiylikningilktarqalganjoyihisoblanadi.Bufikrtarafdorlariningdalilishuki,birinchidan,zardushtiylikningqadimiyEronhududlaridakengtarqalganligibo`lsa,ikkinchidan,zardushtiylikningmuqaddaskitobisanalmishAvestogakeyinyozilgansharhlarningqadimiyeron-pahlaviytilidabo`lganligidir.E`tibordanchiqarmaslikkerakki,zardushtiylikuchbuyukEronimperiyasi–Ahamoniylar,ArshakiylarvaSosoniylardavrlarida,ya`nimil.av.XIasrdantomil.XIIasrigachaketmaketaynanYaqinvaO`rtaSharqdadavlatdinimaqomidabo`lgan.
Ikkinchisi,«Sharqnazariyasi»bo`lib,ungako`ra,ZardushtvatanivazardushtiylikningilktarqalganjoyiXorazmhisoblanadi.Ko`pchilikmanbashunoslarikkinchinazariyatarafdorlaridirlar.XorazmzardushtiylikningmuqaddasoloviOzarxurrabirinchiboryoqilganvaengbuyukxudo–Axura-MazdaningZardushtbilanbog`langanjoyihisoblanadi.ZardushtiylikningasosiymanbasiAvestoda:«Birinchibormuqaddasolov–«Ozarxurra»«AiryanemVayeja»(ba`zimanbalarda–«Yeran-vej»)dayoqildi»,deyiladi.«Airyanem-Vayeja»ninggeografikvaiqlimiytavsifiXorazmnikigato`g`rikeladi.AvestodaAxura-Mazdatomonidanyaratilgan«Barakotvanajot»sohibibo`lganbirqatormamlakatlarzikretiladivaularningengbirinchisi,«dunyodahechnarsachiroyigatengkelaolmasAiryanem-Vayeja»,keyinesa«odamlarvachorvapodalarigamo`l»Sug`d(So`g`d),«qudratlivamuqaddas»Mouru(Marv),«balandko`tarilganbayroqlarmamlakati»Baxdi(Baqtriya)zikretiladi.Zardushtiylikta`limoti.
Zardushtiylikta`limotiMarkaziyOsiyodaibtidoiydavrdamavjudbo`lgantabiatkuchlariniilohiylashtiruvchie`tiqodlarga(MarkaziyOsiyoqadimgiaholisining«yeskidini»ga)nisbatanmonoteitsikta`limotdir.Ubehudaqonto`kuvchiqurbonliklar,harbiyto`qnashuvlar,bosqinchilikurushlariniqoralab,o`troq,osoyishtahayotkechirishga,mehnatga,dehqonchilik,chorvachilikbilanshug`ullanishgada`vatetadi.Moddiyhayotniyaxshilashgaurinishniyovuzlikkaqarshikurashdebhisoblaydi.Zardushtiylikdinidaqo`riqyerochib,unibog`urog`gaaylantirganodamilohiyotrahmatigauchraydi.Aksincha,bog`lar,ekinzorlarni,sug`orishinshootlarinibuzganlarkattagunohgaqoladilar.Zardushtinsonlargatinch-totuvyashashni,halolmehnatqilishnio`rgatmoqchibo`ladi.Bungako`rainsonningbudunyodagihayotigayarashanarigidunyodagitaqdirihambo`lajak,harbirinsono`lgandanso`ngo`ziningbudunyodagiqilmishigayarashaabadiyrohat–jannatga,yokiyomonishlariko`pbo`lsanaxursandlikvanaxafalikko`rmaydiganarosatjoy–misvongatugatushadi.
Zardushtiyliknegizidaolamningqarama-qarshiliklarkurashiasosigaqurilganituradi:yaxshilikvayomonlik,yorug`likvaqorong`ulik,hayotvao`limo`rtasidaabadiykurashdavometadi.BarchayaxshiliklarniAxura-MazdavabarchayomonliklarniAnxramaynyu(yokiAxriman)ifodalaydi.Axura-Mazdainsonlargaezguishlarnibayonetibulargaamalqilishnibuyuradi,yomonishlardansaqlanishgachaqiradi.Zardushtiylikdaimonuchtanarsagaasoslanadi:fikrlarsofligi,so`zningsobitligi,amallarninginsoniyligi.Harbirzardushtiykunigabeshmartayuvinib,poklanib,quyoshgaqarab,uniolqishlab,sig`inishishart.Zardushtiylikibodatxonalaridadoimiyravishdaolovyonibturadi.Ulardadunyodagito`rtunsur–suv,olov,yervahavoulug`lanadi.
Zardushtiylikdafnmarosimio`zigaxosbo`lib,o`lganlarbirnechapats,baland«sukutminoralari»–daxmalargasolinadi,uyerdamurdalarninggo`shtlariniqushlaryeb,suyaklarinitozalaydi.Go`shtdantozalangansuyaklarmaxsussopolidishlargasolinibminorao`rtasidagiquduqqasochibyuboriladi.Bundapoklikbilannopoklikningbir-birigayaqinlashmasligigaerishiladi.Zardushtiylikdinidunyodagiengqadimiydinlardanbirihisoblanib,mil.av.XII-XIasrlardaMarkaziyOsiyo,Ozarbayjon,EronvaKichikOsiyoxalqlariungae`tiqodqilganlar.ErondaSosoniylarsulolasihukmronligidavridauningmuqaddaskitobiAvestoruhoniylartomonidanog`zakirivoyatdanyig`ilib,birinchimartakitobshakligakeltirilgan.Ayrimqismlariga,ayniqsa«Videvdat»bo`limigao`zgartirishlarkiritilib,qaytaishlangan.VIIIasrdaO`rtaOsiyogaislomdinikiribkelib,kengtarqalgunigaqadarzardushtiylikmahalliyxalqlarningasosiydinihisoblangan.Buni,jumladan,arxeologiktadqiqotlarisbotlaydi.
Hozirgikundahamzardushtiylikkae`tiqodqiluvchidiniyjamoalarmavjud.UlarHinditsonningMumbay(Bombey,G`ujarotshtatlarida;115mingkishigayaqin),Pokitson,ShriLanka,BuyukBritaniya,Kanada,AQSH,AvsraliyavaEronning(Tehronda19mingkishidanortiq)ba`zichekkaviloyatlaridasaqlanibqolgan.EronIslomRespublikasidazardushtiylikdinigae`tiqodqilishqonuntomonidanruxsatetilgan.MumbaydazardushtiylarningmadaniymarkaziKomanomidagiinsitutfaoliyatolibboradi.UndantashqariMumbaydahomiyDxallaraisligidadunyozardushtiylarimadaniyatifondiishlabturibdi.1960yildazardushtiylarningIumumjahonkongressiTehrondao`tkazildi.KeyingikongresslarBoybeydao`tkazildi.
M.Boys “Zardusht o’zining davomchilariga o’ziga xos ikkita majburiyatni –kuniga besh mahal ibodat va yetti bayramni nishonlashni yuklagan”,–deya ta’kidlaydi.<sup>4</sup> Zardushtiylikda nikoh bir umrga muhrlangan. Ushbu dinda nikohning monogom shakli rag’batlantirilgan bo’lib, ko’pxotinlik yoki vaqtincha nikoh mumkun bo’lmagan. Oiladaxiyonatqattiqqoralanagan.Begonaerkakbilanqovushganayollarbadnomqilingan,jazolanganvanikohdagieruchunharomhisoblanagan.Zardushtiylikdaoilagaqadriyatsifatidaqaralishi,farzandtarbiyasidama’suliyatlibo’lishlozimliginingqat’iybelgilanishi,nopoklik,yovuzlikningqoralanishi,insondagiinsoniyxususiyatlarningulug’lanishijamiyattaraqqiyotinita’minlashdahamdabarkamolavlodtarbiyalashdakattaahmiyatgaega.
Zardushtiykikdinibilanbog’liqbarchamarosimvaodatlarzamiridanopoklikgavayovuzlikgaqarshikurashg’oyasimavjudbo’lib,mehnatsevarlikvabunyodkorlikyuksakdarajadaulug’langanhamdarag’batlantirilgan.Qachonkibug`doygurkirabkukarsadevlardahshatlardantitrayboshlaydilar.Qachonkibug`doyunbulsa,devlarnolachekadilar.Qachonkibug`doyxirmongauyulsa,devlarnobudbuladilar.Qaybirxonadondabug`doyboshchikarsauxonadongadevlaryakinlashaolmaydilar.Qaybirxonadondabug`doyomboribulsaguyoqizdirilgantemirdevlarbuyninichirmabtashlaydi".
Ko`rinadiki,"Avesto"paydobo`lgandavrdag`allaekish,donyetishtirish,umuman,dehqonchilikmadaniyatiyetarlidarajadarivojlanganekan.Bizo`zbekhalqiningan`anaviyturmushtarzibilanbog`liqqarashlarvamarosimlarniko`zatarekanmiz,yer,donvanongabo`lgano`zigaxosxurmat-extiromniturli-tumanudumlarvamarosimlardahozirgachasaklanibkelayotganliginikurishimizmumkin.
Farg`onavodiysio`zbeklariorasidagihalqonaqarashgakurabug`doy,olma,kovun,anjirvarayxondastlabjannatdao`sgan.Shuboisushbuusimliklarvamevalardoimoe`zozlangan.Ayniksahalqorasidayergabug`doysepishengxayrliamallardanbirisanalganvabug`doyekilganmaydonlarnioyoqostikilishgunohxisoblangan.
Kolaversabug`doydantayyorlanadigantaomlarhamaloxidakadrlangan.Jumladan,baxordailiko`zildipaytidaayollartomonidannamlanganbug`doynikuklatibsumalaktayyorlashvaqolaversabirmartasumalaktayyorlanganuydayettiyilmobaynidaxaryilibirmartasumalakpishirishudumlarixozirgachadavometibkelmokda.Shuurindahalqimizningnongabo`lganxurmate`tiborinialoxidata`kidlabutishimizlozim.
Asosiyxujalikmashg`ulotlaridanbiridehqonchilikbo`lgano`zbekhalqidanonazaldanasosiyvatansikiste`molmahsulotlaridanbulishibilanbirganonbilanbog`liqkatormarosimlarvaurf-odatlarshakllangan.Jumladan,nonhechqachonoyokostigatashlanmagan.Nonnibosishog`irgunoxxisoblangan.Bundantashkarikelinnikuyovnikigako`zatishdaboshiganonquyishodatibo`lgan.Farg`onavodiysio`zbeklariqadimiyodatgakurag`allasomoninixechqachono`choqvatandirgayoqishmagan.Chunkidonni-nonniyokishog`irgunohdeyiladi10.Axborotchilarimizningta`kidlashlaricha,nonborjoygaturliins-jinslarvayovo`zkuchlaryakinlashmasekan.Shuboisyomonko`zdan,yovuzkuchlardanasrovchivositasifatida,yangitug`ilganchakalokniyokixatnakilinganbolaningyostigiostigaboshkakatormagikxususiyatgaegabuyumlarbilanbirganonquyilgan.
Xorazmdanonbulaklarinitumorkilibtaqilganvanonuchunhamirtayyorlabquyilganyerga(masalan,tandiroldiga)jin,parilaryakinlashmaydideyiladi.XXasrboshlaridao`zbeklardaba`zanekinlarrivojipastbo`lib,xosilkambulsavabuxodisaikki-uchboraqaytarilsa,bundayyerlargaodamlarsalbiynazarbilanqarashgan.Giyoxunmaydiganyokikamxosillipaykallarni«ittekkanyer»(ins-jinstekkanmanosida),"xudoqarg`aganyer"debnomlashgan.Xorazmdaulganodamningjasaditekkanyerninopokyerdeyilgan.Agarekinekiladiganyerdaodamjasadiyokiuningsuyaklaritopilsa,bujoyxaromxisoblangan.
Bundayyernibeshmartasugorgandankeyinginaekinekishgan.Ayrimjoylardaesabundaysrlarniigatrofinijuyakoliburabquyishganvaikki-uchyildavomidasug`ormaganlar,ekinekmaganlar.Bizbuudumgaaynanuxshashko`rinishni"Avesto"kitobidauchratamiz.
Zardushtiylarning"murdaningnopokligi"konsepsiyasigakurazardushtiylikpaydobo`lgandastlabkipaytlardatuprokningxolatinibo`zmaslikmaksadidavamurdani"marosimiymakrux"xisoblanganiboiso`likyergakumilgan.Murdaodamlarnazaridanyiroqqa-balandtepaliklargaeltibmaxsussupalargaquyilgan."Veididod"ning7-fargardi,7-bulimidaZardushtninigAxuraMazdagakarata"oftobostidayotganodamjasadiyergatushibketsa,yernechavaktdansungo`ziningpokizalikxolatigaqaytadi?—degansavoligajavobtarikasida"oftobostidayotganodamjasadiyergatushibketganlaxzadanbiryilutgach,zamino`ziningpoklikxoligaqaytadi"—debjavobbergan.BoshkaurindaAxuraMazdaZardushtgakarata"odamjismituprokkatopshirilganlaxzadanellikyilutganidansungzamino`ziningpoklikxoligaqaytadi"—debta`kidlagan.
Demakbizbundanhalqimizningdehqonchilikbilanbog`liqkatorurfodatlarikechayokibugunuylabtopilmagan,balkio`ziningkupmingyilliktarixigaegaekanligigayanabirboraminbulamiz.Fargonavodiysio`zbeklaridayergadastlabkiishlovberish,yaniyilboshidagidastlabkidehqonchilikyumushlariNavro`ztantanalaribilanbirvaktdaboshlangan.Navro`zayyomidehqonlaruchunayniksaahamiyatlibo`lgan.Chunkiyukoridaaytganimizdeqbukunlardaekinekish,dala,boryumushlariboshlangan.Dehkonlar,bog`bonlarvachorvadorlarayozlikunlardanomonesonchikib,baxorningissikkunlariniintiklikbilankutib,kattadehqonchilikishlarigajiddiytayyorgarlikko`rganlar,omochbuyinturiklarni,molalarnisozlab,taxtkilishgan,otlarsovutilgan,aravalarto`zatilibishgayaroklixolgakeltiribquyilgan.Asosiyishchikuchibo`lganxukizlarniyaxshiparvarishlab,ularniyerxaydashgaolibchikishgan.Shuboishamo`rtaasrlardaBuxorodabudehqonchilikbayrami"Navro`zikishavorzon"–―dehqonlarbayrami"deyilgan.
Zaxmatkashdehqonlaraynanushbukunqo`shchikariburug`niyergaqadaganlar.XULOSAXulosakilibaytganda,o`zbekhalqiningdehqonchilikan`analariqadimiytarixgaegabo`libbundan3000yilmukaddamO`rtaOsiyozaminidadehqonchilikgullab-yashnaganvaajdodlarningasosiymashg`ulotlaridanbiribo`lgan."Avesto"data`riflanganvatarg`ibetilganengulug`kasbdexqonchilikkaoidurf-odatvamarosimlaro`ziningxayotiyligivahalqchilligibilanaloxidadikqatgasazovordir.Ulardaijtimoiytabaqaviycheklanishalomatlariyo`qbo`libtabiiyehtiyojlarzaminidapaydobo`lganvaumumxalqmanfaatlarigaxizmatqilgan.
Buurf-odatvamarosimlartabiatbilano`zviybogliqmexnatjarayonihamdaturmushningmuhimvoqealarigabag`ishlabnishonlanganvaxalqningorzu-umidlariniifodaetgan.Avestoninghozirgidavrkishilariuchunahamiyatishundaki,undaodamlardoimpokizayurishga,badannitozatutishgayomonkirdikorlarqilmaslikka;harqandayyovuzniyatvahaqoratliasabbuzarso`zlarniaytmaslikka,ayollarni,jumladanqizlarnisevishgahammasohadamo`tadil(optimal)bo`lishgada`vatetuvchiqoidada`vat,o`gitlarbayonetilgan.AvestoningGatqismidaodamlarhalolmehnatqilishgao`zqo`lihunaribilanmoddiyne`matniyaratishga,tayyorgaayyor,o`roqdayo`q,mashoqdayo`qxirmondahozir,boqimanda,tekinxo`rbo`lmaslikka,bulargayo`lqo`ymay,binoananyashashgada`vatetilgan.Buda`vatlarnihozirhamfoydasikatta.Xulosashuki,Avestodadiniyko`rsatmalarhaqidagig`oyalarbilanbirgareal,dunyoviyhozirhamfoydali,nasihat,tavsiya,cheklash,ta`qiqlash,rag`batlantirishgadoiro`gitvada`vatlarko`pbo`lgan.Xulosashuki,zardushtiylikningo`zidankeyingibarchadinlargasalbiyta`siridanko`raijobiyta`siriustunbo`lgan.Deyarlibarchadinlargaxosxususiyatbo`lganinsonlarniyetuklikka,ma`naviyatiboy,axloq-odoblibo`libtarbiyalashgaintilishzardushtiylikdinininghamasosinitashkilqiladi.Buustunlikmusulmonlarhayotivafaoliyatidaayniqsae`tiborgaloyiqdir.