Dak ga tavsiya etaman” Magistratura bo‘limi boshlig‘i R. Jalalov

Bobga oid xulosa. Din-(arab. — eʼtiqod, ishonch, itoat) — Xudo yoki xudolarga, gʻayritabiiy kuchlar mavjudligiga ishonish. Din muayyan taʼlimotlar, his-tuygʻular, toat-ibodatlar va diniy tashkilotlarning faoliyatlari orqali namoyon boʻladigan, olam, hayot yaratilishini tasavvur qilishning alohida tarzi, uni idrok etishning oʻziga xos usuli. Dinning paydo boʻlishi haqida yagona fikr yoʻq.


IIIBOB.ZARDUSHTIYLIKVAJAHONDINLARIBOSHG`OYALARININGQIYOSIYTAHLILI:IJTIMOIYMUNOSABATLAR,MA`NAVIY-AXLOQIYTAMOYILLARMISOLIDA
3.1.ZardushtiylikvaBuddaviylikdinlariningijtimoiy-falsafiyasoslarivaaxloqiytamoyillari
Qadimgidinlarbugungijahondinlarningajdodlarihisoblanadi.Bugungikunimizdagijahondinlariqadimgidinlardanqaysidirtomonlariniolganholdapaydobo’lgan.ShungabinoannafaqatO‘rtaOsiyoda,balki,butundunyodatarqalganyahudiylik,xristianlikayniqsaislomdazardushtiylikningta'siri,asoratikuchlidebbemalolaytaolamiz.Budinkengyoyilganligivauzoqvaqtyashaganligiuchunuajdodlarimizongiturmushigakattata'siro‘tkazgan.Uvaqt,sharoitvao‘ringaqarabo‘zgarganzamonaviylashgan;ijobiy,dunyoviyjihatlariboshqadinlargabevositavabilvositasingan.Bufikrimizniisbotlashuchunquyidazardushtiylikbilanbuddaviylik,xristianlikvaislomdinlarini,avvalofarqliso’ng,o’xshashtomonlariniqiyoslaymiz.Bundadastlabzardushtiylikvabuddaviylikdinlarinio’zarosolishtirsak.
Olamdagiqarama-qarshiliklaryorug‘likvazulmat,hayotvao'lim,ezgulikvayovuzlik,adolatvaqonunsizliklaro'rtasidagio'zarokurashlardanamoyonbo’ladi.Axuramazdahayot,ezgulik,yorug'lik,adolatning,dunyodagibarchayaxshinarsalarningyaratuvchisivahimoyachisidir.Yovuzlik,zulmatvaadolatsizlikesashaytonAxrimantimsolidir.Axuramazdao’ziAhrimannayaratadi.AxuramazdaEzguliknivujudgakeltiradi.Axrimanesaungaqarshikurashib,odamlarniyomonishlargaboshlayveradi.YovuzlikruhiAxrimano'lim,qahratonqish,zararlihayvonlarvahasharotlarhomiysidir.Zardushtiylikta’limotikelajakkaishonchbilanqarashnitarg'ibetadi.Ezgulikbaribir-birkunmas-birkunyovuzlikustidang'alabaqozonadi.
Buddata'limotiningasosidaesa“hayot-buazob-uqubat”lardaniborat.Buddizmta'limotigako’ra,insono’zigaxosmavjudotbo’lib,tug’iladi,o’zini-o’zixalokqiladiyokiqutqaradi.Bug’oyalaryuqoridaaytganimizdek,Buddaningilkda'vatidata'birlanganto’rthaqiqatdao’zifodasinitopgan.Birinchihaqiqat–“azob-uqubatmavjuddir”.Harbirtirikjonuniboshidankechiradi,shuninguchunharqandaydunyoviyhayot-qiynoq,azob-uqubatdir,deyiladibuddaviylikda.⁶
Tug’ilish-qiynoq,kasallik-azob,o’lim-kulfat,qiyinchilikkaduchkelish-mashaqqat,ayriliq-ezilish,orzu-xavasgayetolmaslik-uqubatkabifikirlarbilanBuddabudunyoqiynoqlaruchunberilgandunyodirdebaytibo’tadi.Dunyotuzilishiningasosiyqonunibir-birigabog’liqdir.Xechbirnarsama'lumsababsizyaralmaydi.Lekinharbirhodisayokiharakatningbirlamchisababinianiqlashmumkinemas.⁷Shuninguchunbuddizmdunyonishuholichaqabulqilishgachaqiradi.Buddizmta'limotigako’ra,harqandaynarsayokihodisa,uxohmoddiy,
xohma'naviybo’lsin,Dharma(element)lardantashkiltopgan.Ularo’zxususiyatigako’raxarakatsizbo’lib,dahmalarnikuzatuvchikuchinsonningxayolvaso’zlaridir.
Ob'yektivxaqiqatbudoimiyravishdauzgaribturuvchidxarmalaroqimidir.Xarakatdagidxarmalaro’zmavjudliginingbeshshakli-tana,sezgi,his-tuyg’u,harakat,anglashniyaratadi.Mazkurbeshshaklinsonnitashkilqiladi.Insonularyordamidayashaydi,borliqbilanaloqadabo’ladi,yaxshiyokiyomonishlarnibajaradi.Beshelementningo’zaromavjudligiinsonningo’limibilanbarhamtopadi.Insonnitashkilqiluvchibeshshaklo’znavbatidaqaytatiriladi.Yangitananingxususiyatlariasosbo’luvchibeshnatijaniberadi:faoliyat,gumroxlik,xohish,istakvame'yor.Bujarayon“hayotg’ildiragi”nitashkilqiladi.“Xayotg’ildiragi”dadoimiyravishdaaylanib,insonabadiyqiynoqqaduchorbo’ladi.⁸
Ikkinchihaqiqat–“qiynoqlarningsabablarimavjuddir”.Insonmoddiynarsalaryokima'naviyqadriyatlardanfoydalanib,ularnihaqiqiyvadoimiydebhisoblaydihamdadoimoulargaegabo’lishgaintiladi.Buintilishhayotdavomiyligigaolibboradi.Demak,qaytatug’ilish,qaytadanqiynoqlargaduchorbo’lishdavometadi.Aksariyatbuddistlarfikricha,Buddadankeyinhechkimnirvana⁹holatigaerishaolmagan.
Uchinchixaqiqat–“qiynoqlarnitugatishmumkin”.Yaxshiyokiyomonniyatlardan,intilishlardanbutunlayuzilishnirvanaxolatigaolibboradi.Buxolatdainsonqaytatug’ilishdantuxtaydi.Aynanbuddadininingboshqadinlardanfarqihamshundaya’niruhningabadiyligigaishonmaydilar.Boshqadinlardaesaruhabadiydir,ujondanjongao’tibyuraveradi.Buddistlarfikricha,nirvanaholati«hayotg’ildiragidan»tashqarigachiqish,“men”deganfikrdanajralib,insonninghissiytuyg’ularinito’latugatishdir¹⁰.
Turtinchixaqiqat–“qiynoqlardanqutulishyo’limavjuddir”.Buyo’lmazmunininajotningquyidagi8oliyjanobyo'litashkiletadi:
1)to'g'rimaslak,to'g'rinuqtayinazar.Bu-donolikbo'lib,odamlarga
hayotning4oliyhaqiqatinitushunibolishgayordamberadi;
2)to'g'riniyat.Bu-barchatirikmavjudotgado'stonamunosabatdabo'lishni,azob-uqubattortayotganlargahamdardbo'lishni,boshqalarningmuvaffaqiyatiga(buso’zningma’nosiSanskrittilida“so’lish”.Insonintilishiningoliyholati.Nirvanamateriyakishanidan,tug’ilishvao’lishgahechqandayaloqasibo’lmagan,tashvishlardanozodjoyningmukammalholatidir)beg'arazmunosabatdabo'lishni,shuningdek,harqandaysharoitdahamruhanvazminbo'lishnianglataredi;
3)to'g'riyurish-turish.Bu-o'g'irlikqilmaslikni,tirikmavjudotni,shu
jumladan,odamo'ldirmaslikni,noqonuniynikohdabo’lmaslikni,mastqiluvchiichimlikichmasliknihamdayolg'ongapirmasliknianglatgan;
4)to‘g‘riso’z.Bu-yolg‘ongapirishdan,tuhmat-bo'htonlardan,fisq-fasod
suhbatlardanvamish-mishlardantiyilishnianglatgan;
5)yashashningto‘g’ridaromadmanbayigaegabo‘lish.Bu-qurol,mast
qiluvchiichimliklarsotishdan,shuningdek,hayvonlarnio‘ldirishdan,fohishalikdantiyilishnianglatgan.
6)to‘g’rixatti-harakat.Bu-o‘zonginiinsonuchunzararkeltiruvchio‘y
fikrlardanxoliqilishvafoydakeltiruvchio‘y-fikrlarbilanyashashni
anglatgan;
7)to‘g‘rixotirlash.Bu-insonningo‘ztanasining,hissiyotining,ruhiy
holatiningbirme’yordafaoliyatko’rsatishigajiddiye’tiborbilanqarashinianglatgan.BunarsainsongaBuddaaxloqiytamoyillarigaamalqilibyashashidakattarolo‘ynaydi,debhisoblanadi;
8)fikr-e’tibornito‘g‘rinarsalargaqaratish.Bu-insongaBuddata’limoti
qoidalaridanchalg‘imaslikimkoniniberadi¹¹.
Buddizmta'limoti,asosan,uchqismdaniborat.Bular1)axloqnormalari2)meditatsiya3)donolik.¹²
1.Axloqnormalari–“Panchashila”(Buddaningbeshnasixati):
a)qotillikdansaqlanish;b)ug’irlikdansaqlanish;c)gumrohlikdansaqlanish;d)yolg’on,qalbakinarsalardansaqlanish;g)mastkiluvchinarsalardansaqlanish.
2.Meditatsiya.
a)to’g’ritushunish(to’g’rie'tiqodqilish)-Buddaningbirinchida'vatida
so’zyuritilganto’rtxaqiqatnibilishvaungaishonish;
b)to’g’riniyatqilish-dunyoviylazzat-xalovatlardanxalosbo’lishga,keraksizfikrlarvaboshqalargazararyetkazibkuyishdansaqlanishgaintilish;
c)o’zinito’g’ritutish–o’zinikibo’lmagannarsagako’zolaytirmaslik,ortiqchahissiyotgaberilmaslik;
d)to’g’rianglash-o’ztanasivaruhigao’ziniyo’qotibqo’ymaydigandarajadanazoratdabo’lishhamdabundaehtiroslarvaiztiroblargachekqo’yish;
g)to’g’riharakatqilish-uzidagiyomontuyg’ularnijilovlashhamdaezgutuyg’ularvaxarakatlarnirivojlantirish;
h)to‘g‘rixayotkechirish-noma'qulhayottarzidansaqlanish;
v)to‘g‘rifikryuritish-kamolotningto’rtbosqichiniketma-ketbosibo’tish;
s)to’g’rigapirish–yolg’ondan,tuhmatdanvabefoydagaplardansaqlanish.
3.Donishmandlik-bubuddizmningasosiymaqsadibo’lib,narsalartabiatinito’g’ritushunishdaniborat.
Yuqoridako’rsatilganuchamaliyotbosqichinio’taganinsonoxir-oqibat
oliysaodatga,ya'ninirvanaholatigaerishadi.Yuqoridata’kidlaganimizdek,nirvanasuzininglug’aviyma'nosi–“uchish”.Undahayotningharqandayko’rinishigaintilishyo’qoladi.
Endibuddaviylikningbujihatlarizardushtiylikdaqandayyoritilishiniko’ribo’tamiz.
Yuqoridasanabo’tilganlarningdeyarlibarchasizardushtiylikta’limotidahammavjud.1)fikrsofligi;2)so'zningsobitligi;3)amaldorlarninginsoniyligi.Zardushtiylikta’limotidaaxloqqakattae’tiborberiladi,kishiningma’naviybarkamolligiqadrlanadi,odamlarniimon-e’tiqodlibo‘lishgada’vatetiladi.Faqatimonliodamezgulikniyovuzlikdanfarqlayoladidiyiladizardushtiylikda.Zardushtiylikimonifikrlarningsofligi,so‘zningsobitligi,amallarninginsoniyligigaasoslanadi.Odamlartozalikkavatartib-intizomgaqat’iyrioyaqilishlarikerak.Kishilardagimehr-shafqat,ota-ona,oilavaVatangamuhabbat,minnatdorlikhis-tuyg‘ulariulug‘lanadi.Ota-onadanfarzandoldidagiburchinibajarishlaritalabqilinadi.Ahuramazdaodamlarnimehnatnisevish,yergaishlovberishvachorvaniko‘paytirishgada’vatetadi.Dunyodamoddiyboyliklarningko‘payishizulmvayovuzlikningyo‘qolishigaxizmatqiladi.Zardushtiylikta’limotidama’naviyqadriyatlarnijamiyatdaqarortoptirishmuammosialohidaahamiyatgaega.
Dinkishilarnihalolyashashgada’vatetsa-da,o‘zhayotyo‘llarinierkintanlasherkinliginiberadi.Zardushtiylikaxloqiningasosini-ezgufikr,ezguso‘zvaezguishlartashkiletadi.Butushunchalarhaqidagapiradiganbo’lsak,ezgufikrbu-niyatningpokligidan,ilohiyqonunlargaamalqilishdan,yaqinlargayaxshilikqilishdan,zarurbo’lgandaesaulargamadadko‘rsatishdan,kishilarbaxt-saodatiuchunyovuzlikkaqarshikurashgaruhantayyorliko‘y-fikri,barchabilantinchvatotuvyashashgaintilishdaniboratdir.Aynipaytda,boshqalarganisbatanbaxillikqilmasliklozim.Ezgufikregasihechqachonjaholatgaberilmaydi.Chunkijaholatkishidagiezguniyatlarniyo‘qqachiqaradi.Ezgufikr,ezguso‘zvaezguishlarbirgalikdaamalqilishizarur.
Zardushtiylikdaularningbirligideyilganda:yetim-yesirlargamehribonbo’lish,musofirparvarbo’lish,o‘zgadindagikishilargatoqatlibo’lish,kishigaisnodkeltiradiganishlardan,hasadvamehnatsiztopiladigandaromadlardano‘zinitiyish,saxovatparvarbo’lishtushuniladi.Anashuaxloqiytamoyillarulug’iZardushtdinigae’tiqodqilganlargazardushtiylikdagiadolatlidunyoning,yovuzlikdanxolidunyoningqaytibkelishiniumidvaishonchbilankutmoqlozimligihaqidagita’limotinisaqlashdahamishamadadkorbo’libkeldi.Buddaviylikdinidahamaynanshungao’xshashaxloqqoidalarimavjud.Diniyta’limotdahayotningiztiroblardaniboratekanligiqaydetiladi.Iztiroblarkishinidoimota’qibqiladi.Odamlaro‘zmanfaativaehtiyojlarinita’minlashuchundoimoto‘siqlarvaqiyinchiliklarniyengibo‘tishgamajburbo‘ladi.Maqsadsaritashlanganharbirqadamto‘xtovsizravishdayangidan-yangiiztiroblarnivujudgakeltiradi.Kishiiztiroblardanxalosbo‘lishuchunehtirosvaistaklaridanvozkechishikerak.Buddaiztiroblardanxalosbo‘lishvanirvanagaerishishningsakkizbosqichliyo‘liniishlabchiqqan:
1)to‘g‘rie’tiqod–hayotningiztiroblardaniboratekanliginiidroketish,
istakvaehtiroslarniongliravishdacheklash;
2)to‘g‘riyo‘l–kishio‘zhayotyo‘linito‘g‘ritanlaybilishi;
3)to‘g‘riso‘z–insonninggapisamimiyvaadolatlibo‘lishi;
4)to‘g‘riish–kuchishlatishgayo‘lqo‘yilmasligi;
5)to‘g‘rihayot–tinch,pokizavaadolatliyashash;
6)to‘g‘rifikr–insono‘zfikriningto‘g‘riekanligininazoratqilishi;
7)to‘g‘riniyat–yomonlikningjismimizdamujassamlashganliginibilish;
8)to‘g‘rimushohada–meditatsiyavamushohadaqilishningto‘g‘ri
usullarinitanlash.¹³
Kishibubosqichlarnibirin-ketino‘zlashtiradi,birbosqichdanboshqasiga
o‘tishibilanijtimoiyhayotzanjirlaridanozodbo‘lib,ma’naviyerkinlikkaerishadi,nirvanagayaqinlashadivamutlaqruh(xudoningjismi)gaqo‘shilishgatayyorbo‘ladi.Odamlaraxloqiytanloverkinligigaega.
Budinlarnima’rosimlarigato’xtaladiganbo’lsak,Buddaviylikdakundalik,davriyvakishihayotiningmuhimvoqealaribilanbog‘liqbo‘lganmarosimlarmavjud.Kundalikmarosimlargaharkunibajariladiganibodat,rohiblargaoziq-ovqatulashishvaboshqalarkiradi.Buhaqdakiyinroqto’xtalamiz.Buddaviylarkundalikibodatniikkimarta-ertalabvakechqurunbajaradilar.Ertalabkivakechqurungiibodatibodatxonada,uydayokibundayishuchunmoskeladiganboshqajoylardabajariladi.
IbodatvaqtidaBuddahaykaliyokiuningramziybelgilarioldidamuqaddasyozuvlardansutralar(sanskrittilida-ip,kalavadeganma’nolarnianglatadi.Diniy-falsafiyta’limotlarningqisqachabayoni)¹⁴ifodalio‘qiladi,ungata’zimbajokeltiriladi.Buddahaykaligullarbilanbezatiladi,shamyoqilib,xushbo‘yhidliisiriqlartutatiladi.Gullaribodatishtirokchilarigahayotningo‘zgaruvchanligini,muattarisiriqhidlariesaulargamunosibyashashkelajakdagishirinonlarninggaroviekanliginieslatibturadi.Shamilohiyhaqiqatgaerishishningramziybelgisidir.Kundalikmarosimlargarohiblargaoziq-ovqatulashishhamkiradi.Ulargamoddiyyordamberishsavobhisoblanadi.
Shuningdek,Buddaviylikdadavriymarosimlarhammavjudbo’lib,bulargabiroydaikkimartaehtiyojlarnicheklashmarosiminimisolqilibkeltirishimizmumkin.Marosime’tiqodningmustahkamligini,intizomnivama’naviyyetuklikdarajasinisinashgayo‘naltirilgan.Bundaykunlardarohiblarintizomto‘g‘risidaginizomqoidalarinitarg‘ibqiladilar,buqoidalargasodiqekanliklarinishaxsiy(shuo’rindama’lumotuchun,dastlabkisurtalarmil.av.Iasrdayozilgan.)hayotlaribilannamoyishetadilar.Ruhoniylarshaxsiyxizmatlarivasavoblariniodamlarbilanbo‘lishishmaqsadidaulargasuvsepadilar.Odamlaryaxshiliklariniajdodlaribilanbahamko‘rishmaqsadidayergasuvsepadilar.Kishihayotiningmuhimvoqealaribilanbog‘liqmarosimlargatug‘ilgan
kun,balog‘atyoshi,oilaqurish,yangiuygako‘chish,vafotetgankunninishonlashkabilarnimisolkeltirishmumkin.Bundaymarosimlarruhoniylarrahbarligidao‘tkaziladi.¹⁵
Zardushtiylikkae’tiqodqiluvchilarhamjudahamko‘pdiniymarosimlarnibajarishgan.Zardushtiylikdakunlikdiniymarosimlarbirkundabeshmartao’tkazilgan.Zardushtiylikdahamdiniymarosimlargakohinlarrahbarlikqilgan.Marosimlarningko‘pligikohinlarningmoddiyjihatdanmuhtojliknibilmayyashashlarigaimkonbergan.Kohinlarningjamiyatdagimavqeijudabalandbo‘lib,ularalohidatabaqanitashkiletgan.Shuninguchunkohinlikotadanfarzandgamerosbo‘libo‘tgan.Kohino‘zfarzandiniyoshligidanbo‘lg‘usikasbgatayyorlabborsa-da,nomzoduzoqvaqto‘qitilganvabirnechabosqichdagisinovlarhamdapoklanishmarosimlaridano‘tkazilgan.Faqatko‘pbosqichlisinovlardanmuvaffaqiyatbilano‘tgankasbgada’vogarlarginakohinlikmartabasigamuyassarbo‘lgan.Diniymarosimlaribodatxonalar,ochiqmaydonlarvadindorlarninguylaridao‘tkazilgan.Zardushtiylikvujudgakelgandastlabkidavrlardaommaviydiniymarosimlarochiqmaydonlardavadindorlarninguylaridao‘tkazilgan.
DastlabibodatxonalarningqurilishiAhmoniylarimperiyasidavridanboshlangan.Ibodatxonalar“olovuylari”debatalgan.Ularningrejasibirxilbo‘lib,toshyokipaxsadanqurilgan.Binoningichkivatashqiqismidagidevorlarisuvoqlangan.Binolardaqimmatbahobezaklarningyo‘qligisababliko‘rinishiboshqajamoatbinolaridandeyarlifarqlanmagan.Ibodatxonaningmarkazidadoimoolovyonibturadiganhujrabo‘lgan.Aynanshujoylardainsonlaribodatqilganlar.Shuningdek,zardushtiylikdaolamikkiturdaya’ni,narigidunyovashuyeryuzibo’lsa,buddaviylikdaolamuchturgabo’linadi.Bular:nirvana,jannatvashuyeryuzidir.Xulosaqilibaytadiganbo’lsak,buikkidino’rtasidao’xshashtomonlarjudakam.Birgina,yuqoridako’rganimizdek,ularningboshg’oyalarihamumumanboshqa-boshqa.Lekin,ulardagiodob-axloqqoidalaridagiqarashlarijudabir-birigayaqinvabir-birinitakrorlabketadi.