Dak ga tavsiya etaman” Magistratura bo‘limi boshlig‘i R. Jalalov

3.3.ZardushtiylikvaIslomdinidaijtimoiymunosabatlar,ma`naviy-axloqiytamoyillarningqiyosiytahlili
Dunyodinlariorasidaislomdinizardushtiylikbilanengyaqinya’nig’oyalarinaqinligijihatdanasosiyo’rindaturadi.Bungabirgina“yaratuvchizodningyaganaligi”talqinqilinishinimisolqilibolishimizmumkin.ZardushtiylikdaAxuramazdaYeryuzidaadolatqonuniningtantanasiuchunkurashadi,biroqbukurashjudaog‘irkechadi.Axuramazdaadolatuchunkurashdayolg‘izemas.Ungadoimoquyidagi6nafarengyaqinyordamchilari(farishtalar)ko'maklashadi78:
1.Chorvamollarivaezgufikrhomiysi(VohuManax).
2.Olovvayuksakhaqiqathomiysi(AshaVahishta).
3.Ma’danvaqudrat,hokimiyathomiysi(XshatraVarya).
4.Yervadiyonalhomiysi(SientaArmati).
5.Suvvasalomatlikhomiysi(Xarvatat).
6.O'simlikvamangulikhomiysi(Ameretat).
Axuramazdao'ziningbu6nafaryordamchisinimuqaddasruhyordamida
yaratgan.Ularhamabadiydir.
Xuddishujihatlarniislomdako’rishimizmumkin.IslomdinidahamOllohyagonayaratuvchizodvauning4tafarishtasibor.Bular:Jabroil(odamlarvaOlloho’rtasidagielchi)Mikoil(Koinotniboshqaruvchifarishta)Isrofil(oxitarkunidanaycholuvchifarishta.Oxiratkunidauuchmartanaychaladi.birinchisidahammatirikjonzodlaro’ladi.Ikkinchichalgandaruxlartanalargakiradi.Uchinchichalgandahammaarshgaqarabturadi)Azroil(jonoluvchifarishta)79
Dunyoniyaratilishhaqidagita’limotihanbudinlardao’xshashlikmavjud.
Zardushtiylikdainsoniyattarixi12mingyildaniboratvato‘rtbosqichgabo‘linadideyiladi.Ularningharbiri3mingyildavometgan¹⁹80.
Birinchibosqichdaruh,g‘oyavanarsalarbo‘lmagan.Asta-sekinibtidoiybo‘shliqdankeyinchalikyerdayuzagakelgannarsavahodisalarningdastlabkibelgilarishakllangan.
Ikkinchibosqichdaesa,Donishmandxudo(Ahuramazda)osmon,yulduz,oy,quyosh,tabiat,yeryuzidagidastlabkiodam-Yima(islomdaOdamAto)vabirinchimuqaddasbuqa(Geushurvan)kabilarniyaratgan.Yima(Firdavsiyning«Shohnoma»dostonidaJamshiddebatalgan)xudoAhuramazdaniilkboratanolgankishi.Yimainsoniyatningajdodibo‘lib,barchaodamlarundantarqalgan.Muqaddasbuqadanhayvonotdunyosivujudgakelgan.AxrimanhamAhuramazdagaqarama-qarshikoinotdaplanetalarvakometalarni,yerdacho‘llar,vahshiyhayvonlar,kasallikqo‘zg‘atuvchijonzodlarniyaratgan.Qaramaqarshiliklarningkoinotdagivayerdagito‘qnashuvidanbutunborliqharakatgakelgan.
UchinchibosqichdaAvestodaqaydetilganpersonajlarningfaoliyatiboshlangan.YimaodamlarvachorvaniolamningsuvbosishifalokatidanqutqarganhamdaAhuramazdayordamidaodamlargarahbarlikqilgan.Dunyodayaxshilikningtantanasigaxizmatqilgan.Yimapodsholigidaodamlarsharafuyi(jannat)dayomonlik,adolatsizlik,yovuzlik,kasallikvao‘limningnimaekanliginibilmay,baxtlihayotkechirganlar.ShuboisYimaninghukmronlikdavriAvestoda«oltinasr»debataladi.Yimadavridaodamlaryerhaydab,dehqonchilikqilganlarvachorvaurchitganlar.Vaqto‘tishibilanYimaodamlargako‘rsatganyaxshiliklaridang‘ururlanib,manmanlik,o‘zgalardardigabefarqlikyo‘ligakirgan.Mansabparastlikvao‘zimkoniyatlarigaortiqchabahoberishioqibatidaAhuramazdaningnasihatlarinibajarmayqo‘ygan.Oqilxudomanetganmuqaddasbuqaniovqilib,uninggo‘shtidantaomtayyorlashnibuyurgan.Manmanlik,o‘zboshimchalikvamanetilganishlarnisodiretganligiuchunAhuramazdaYimavauningavlodlarinijazolangan.Odamlarjannatdanchiqarilgan,tirikchiliktashvishlari,yeb-ichishzarurati,kasalliklargaduchoretilganlar,boqiylikimtiyozidanmahrumqilinganlar.UchinchibosqichningoxirlaridaZardushtningfaoliyatiboshlanganvaZardushtningvafotidankeyinuchinchibosqichtugagan.
To‘rtinchibosqichningharmingyilidadunyogauchtaxaloskor(payg‘ambar)keladi.Ularningoxirgisi-Oso‘shyantoxiratdadunyogakelib,barchaimonlilarningruhlarinibihishtgayetaklaydi,gunohkorbandalaruchunxudoAxuramazdadanmag‘firatso‘raydi.Oxiratdayovuzruhyengilib,yaxshilikyomonlikningustidanuzil-kesilg‘alabaqiladi.Dunyoeritilgantemirbilansoflanibqaytaquriladi.Yerdagihayottubdano‘zgaradi.Yaxshiliktantanaqiladi,yomonlikvao‘limyo‘qoladi.Gunohkorlaro‘zlariningsodiretganyomonliklariuchunpushaymonbo‘lib,xudodankechirimso‘raydilar.YangilangandunyodaYomonlikyo‘qqilinganligisababligunohkorlarkechiriladi,abadiyrohat-farog‘atjamiyatibarpoetiladi.Oxiratdaziddiyatlargato‘laolamyo‘qqilinsahamodamlarundanqo‘rqmasliklarikerak.Zero,oxiratdakishilarningazaliyorzu-istagihisoblanuvchibaxt,adolat,tinchlikvatenglikkaasoslanganjamiyatquriladi.Dunyotamomano‘zgaradivaundanyomonliklarbutunlayyo‘qoladi.
Islomdinidahamdunyoniyaratilishihaqidashungao’xshashrivoyatmavjud.Buyaratilishdavrinibirnechadavrgabo’lishimizmumkin.DastlabbosqichdaAllohfarishtalarniso’ngrayeryuzi,tabiatniso’ngraOdamAtoniyaratadi.Shundanso’nguningqovurg’asidanMomoHavoniyaratadi.Ularikkalasijannardanoxat-farog’atdayashashadi.LekinkunlarningbiridaAllohtomonidantaqiqlabqo’yilganmevaniyebqo’ygandanso’ng,ularjannatdanhaydaladilar.Ularyeryuziniikkiqismigatushadilarvayillaro’tib,ularbir-birinitopadilarvainsoniyatOdamAtovaMomahavodantarqaladilar.Kiyingibosqichdabirin-ketinyeryuzigapayg’anbarlartushiriladi.Ularodamlarniyaxshilikkayetaklashi,yomonishlardantiyilishdadavitqiladilar.Shundaypayg’anbarlardan,Sulaymon,Dovud,Ibrohim,Muso,IsoMasih.KiyingibosqichdaOllohningso’ngipayg’anbariMuhammad(s.a.v)yeryuzigatushiriladi.shundanso’nguningizdoshlarimusulmonbolib,Ollohgasajdaqiladilar.Oxiratkunidaesainsonlarbarchasitiriladilarvayomonishlariuchunjazolanadilar.
Yuqoridaaytganimizdek,Zardushtiylikdao‘zigaxosibodatqilishmarosimishakllangan.DindorlarAhuramazdagabirkundabeshmartasig‘inganlar.Ibodatjanubtomongaqarab,tozajoydavayomonyerlardanyiroqdabajarilgan.Zardushtiylarertatongda,uydanchiqishvakirishvaqtida,soflanish,kechkiuyqudanoldinhamdadiniymarosimlarnibajarishvaqtlaridaibodatqilganlar.Zardushtiylikdatozalikkae’tibordiniyaqidadarajasigako‘tarilgan.Tozalikhamjismoniy,hamma’naviyahamiyatgaegabo‘lgan.Ma’naviytozalikkishiningichkimadaniyati,adolat,haqiqatniso‘zlash,insonparvarlik,mehr-shafqatliliksingariumuminsoniyaxloqnormalaridaniborat.Jismoniytozalikdegandapokiza,tozavaorastayashashbilanbirga,muqaddasnarsalarnihamifloslantirmasliktushunilgan.Notoza(yovuzliktimsoli)debqabulqilingano‘simliklar,hayvonlarvahasharotlarga,o‘lganodamningmayyitigategishishgunohhisoblangan.Bungayo‘lqo‘ygankishimurakkabsoflanishmarosimidano‘tkazilgan.Notozaishlarnibajaradigankishilarjamiyatdaengpasttabaqanitashkiletganlar.Ularo‘lganodamningmayyitiniyuvish,tobutniqabrgako‘taribborishkabi“notoza”ishlarnibajarganlar.
Mazkurtabaqavakillariboshqaguruhlardanalohidayashaganlar.Ularningjamoatfoydalanadigansuvmanbalarigayaqinkelishlarivahattosoyalaritushishigahamyo‘lqo‘yilmagan.Xo’shsolishtiradiganbo’lsak,islomdinidahamibodanbirkundabeshmartaamalgaoshiriladi.Ya’nimusulmonlarbirkundabeshvaqtnamozo’qiydilarvaAllohgashukronakeldiradilar.Shuningdek,islomdinidahamtozalik,ozodalik,haqiqatniso’zlash,insonparvarlikbirinchio’ringaqo’yiladi.Lekinislomdinidatabaqalanishyo’q.Hammadinoldidabirxilmavqegaegahisoblanadi.