Дала тажрибаларини ўтказиш услублари

V, = 0.616-4397а_г +4398«, +3137а, а, -944а’ -2192,9а,’ а, =0,313- 0,0645Д +1,0435/7, + 0,0293/7,/?, + 0,0211 р\ + 0,0085/7’ а, = 0,334-0,0648/?, +1,0437/7, -0,0294/?,/?, +0,0212/7’ +0,0086/?,’
/?, = 0,095 + 58,1402у, -57,2188у, -476,9523у,у, +231,7787у’ + 245,1736у’
/7, = 0,0985- 57,2087у, +58,1303?-, -476,2226/,/, +244,8065/’ +231,4158/,’
/}, =-0,009 + 0,9961/, +0,009/, +0,0018/,/, -0,0004/,’ -0,0017/’
/, =-0,0185 + 1,0486», +0,0288», -0,05041+,«-, +0,0152»’ +0,028»’
/_г =0,113-0,0975», +0,9834», -0,0299»,», + 0,0363»’ +0,0138»’
/, =-0,1155 + 0,989», +0,0739», -0,0042»,», +0,0021»,’ -0,0052»’
/, =-0,0185-0,0288», +1,0486», -0,0504»,», +0,028»,’ +0,0152»,’
», = -2,8249 - 0,7899+, + 1,5683у, + 0,0787у,+, - 0,0123+,’ -0,2047+?
», = -0,171 -1650+, -1648,9у, +11916,9+,у, -6085,3+,’ -5831,68+?
», = -0,6095 + 0,6616+, + 0,6297+, + 0,0962+, +, - 0,123 8+,’ - 0,0004+,’
», = -0,5578-6097,3849+5 + 6098,5734+, - 4605,93+,+, + 3167,598+? +1438+?
V, = -0,2635 + 0,9668т, + 0.1116х, -0,0014*,х, +0,0088х? -0,088х?
+, = -30,0833 + 0,5527*, +25,0971/^, +0,0484х,<£с„ - 0,0087х| -5,1683/8*?
V, =-2240858,81414 +1355004,1587/«*, +178362,3515/8*,
-52033,9862/8*, /8*, -205615,2651/8*? -4697,6361/8*?
+, = -3980,4196 + 44,4977*, +3259,2724/8*, -18,6276*, •/8*,
+ 0,0775*?-666,5047/8*?
V, = -2240747,0312 +178351 + 397/8*; +1354938,6912/8*,
-52030,7754/8*,^«*, -4697,356/8*,’ -205605,5582/8*?
Текширилган издошлигида ўртача квадратик фарқи 0,5 соатни ташкил этади.
Ҳисоблаб чиқилган маълумотлар Ўзбекистоннинг Гидрометеорология ҳизматининг Фарғона водийси бўйича маълумотлари билан солиштирилганда иккала услубнинг мақбуллиги маълум бўдди.

7. 
   СИЗОБ ТАРТИБИНИ ЎРГАНИШ
   

Сизобнинг сатҳи ва шўрланганлиги суғориладиган ерлар мелиоратив ҳолатини, яъни тупроқнинг илдиэ тарқалган қдтлами намланганлиги ва шўрланишини белгилайди Сизоб сатҳи ва шўрланганлигининг мавсумий ўзгариши, сизоб ва тупроқца тузларнинг сифат ва миқцор таркибига қараб, шўр ювиш, заҳира ва амал суви муддатлари, зироатларни экиш муддати, алмашлаб экиш тизимлари ва ҳ.к.лар белгиланади.
Сиэоб тартиби табиий ва иррипшил - хужапик омиллари, хусусан, захобнинг ер остидан оқиб келиши ва кетиши, ҳаво ҳарорати ва нисбий намлиги, ёғингарчилик миқдори ва унинг тақсимланиши, ердан фойдаланиш коэффиииенти, зироатлар тури ва суғориш тартиби, суғориш тармоғи узунлиги, дарахтзорлар мавжудлиги, каналларда
фильтрацияга қарши қоплама қолати; эовурлар мавжудлиги, уларнинг техник қолати, солиштирма ва ялпи узунлиги ва б.қ лар таъсирида шаклланади.
Таъкидлаш зарурки, ушбу омилларнинг таъсир даражаси турли тупроқ - гидрогеологик шароитларда ҳар хил. Шунинг учун барча сугориладиган ҳудудларда заҳоб сатҳи ва шўрланишини, тупроқнинг намлик-шўрланиш тартибларини ўрганиш зарур. Бу эса уларнинг шаклланиш қонуниятларини дннқлаш, умумий майлонлар кенгаяёттан ва суғориш ҳажми ошаётганда ерлар мелиоратрв ҳолатини истиқболли башорат қилиш ва мақбул мелиоратив тартибни юзага келтириш имконини беради.
Сизоб (заҳоб) сатҳи тартибини ўрганиш учун куэатув қудуқлари тармоги қурилади. Бу тармоқ орқали уларнинг сатҳи ўзгаришини йил давомида доимий ёки даврий кузатиш мумкин.
Кузатув қудуқларининг тажриба даласнда жойлаштирилиши тадқиқотлар вазифаларига кўра белгиланади. Масалан, доимий сугориш шаҳобчалари ёки коллекторларнинг таъсир доирасини ўрганиш учун улар йўналишига перпендикуляр кузатув қудуқпари қатори (створ) барпо этилади. Кузатув қудуқлари канал ёки коллскторларга яқинлашган сари бир-бирига яқин, узоқлашган сари сийрак жойлаштирилади.
Тик зовур қудуқпари таъсирини ўрганиш учун кузатув қудуқларининг икки қатори барпо этилади. Улар бир-бирига тўгри бурчак остида жойлаштирилиб, биттаси захобнинг табиий оқими йўналишида, иккинчиси нормал бўйича ўттан бўлади. Кдтордаги биринчи кузатув қудуғи каналдаги ёки коллектордаги сув чеккасидан, ёхуд тик зовур қудуги марқазидан 5 м. узоқзикда, иккинчиси биринчисидан 10 м, учинчиси иккинчидан 20 м, тўртинчиси учинчисидан 50 м, бешинчиси тўртинчисидан 100 м, олтинчкси бешинчисидан 150 м, еттинчиси олтинчисидан 200 м. ва ҳк.узоқликда жойлаштирилқди. Бу тартиб улар билан ўрганилаётган объект оралиғи 800-1000 м. бўлгунича давом этгирилади.
Кузатув қудукдари канал ёки коллектор билан кесишганда уларда сув ўлчайдиган рейка (юза томокн билан қияликка қарата) ўрнатилади. У орқали сув сатҳи бир вақгда кузатув қудуғи бўйича ҳам ўлчаб борилади.
Кузатув қудуқлари чуқурлихдаги пъезометрдан фарқли ўлароқ, унинг юқори юзаси ўзгаришини кўрсатади, босимини ҳисобга олувчи захобкинг турли сатҳини улчайди.
Кузатув қудуги эахоб сатҳининг энг паст ҳолатидан ҳам 1 м. чуқурроқ бурғуланиб, металл, пластмасса ёки асбоцемент қувур кийдирилган чуқурдан ташкил топади. Кувурнинг пастки, 1,0-1,5 м. диаметри бир-биридан 10-12 см. узоқлиқаа 0,8-1,0 см. ли тешиклар улар шахмат тартибида тсшиб чиқилиб, тубига ёғоч пўкак урилган бўлааи. У йтирилган штанга билан уриб чиқарилади. Қувурнинг тешикли қисми лойқа кириши бартараф этилиши учун 1-2 қатор капрон тўр билан қопланади. Қувурларни пўкаксиэ урнатиш мумкин. Бунда пукак ўрнатилган қувурнинг пастки қисми лойқадан тозаланади. ,
Кузатув қудуқларини ўрнатиш учун тупроқ бурғуланаётганида генетик қатламлардан механик таркиб тақлили учун намуналар олинади Уларда тузларнинг тўлиқ таркиби (НСОз, С1, 504, Са, Мь К, №, ва қуруқ қолдиқ) таҳлил этилади. Шўрланиш даражасини аниқпаш учун захобдан ҳам. намуна олинади. Дастлабки ҳолат—қудуқ ўрнатилган санадаги кўрсаткичлар дала журналида қайд этилади. Захоб сатҳи икки марта ўлчанади: 1) бурғуланган чуқурда сув пайдо бўлганда; 2) икки соатдан кейин ва захоб сатҳи турғунлашгандан сўнг 1-2 кун ўтгач.
Пъезометрик тўда-битга кузатиш нуқгасида турли чуқурликда ўрнатилган бир гуруҳ қудуқлардир. Улар захоб сатҳи ер юзасига нисбатан қанча чуқурликдалигини кўрсатади.
Пъезометрик тўдада албатга, оддий кузатув қудуғи бўлади. У захобнинг юқори сатҳини кўрсатиб туради. Тўдада шунингдек, турли чуқурликлардаги сув ташувчи қатламларда жойлашган қудуқпар бўлиши зарур. Масалан, тупроқлар қатламли тахланганда 15-20 м да пъезометр бўлса, у юқоридаги 3-4 қатлам соз тупроқ, унинг т:н ида епан қум, қумоқ ёки ундан ҳам чуқурда жойлашган соғ тупроқни ажратиб турган лойқдсимоп қатлам таъсирини сезади. Сув сақповчи қатламдаги захоб сув магистраллари
(дарёлар) ски ёғингарчилик таъсирида Уз сатҳини жадал узгартиради. Бундай пъезометрик тўдалар тик зовур қудукдари таъсирини ҳам курсатади. Улар ср ости сувларида босим бор-йўқлигини, бу босимни тик зовурдан сув сўриб олинганда тушириб бўлиш-бўлмаслигини аникдаш, шу билан бирга мавсумий шўрланиш камайиши ва кулайишини башорат қилиш имконини беради.
П ьезометрик тудадаги қудуқлар турли чуқурликка, турли ҳажмдаги қабул қилувчи қисми (қудуққа ўрнатиладиган перфорацияланган тешилган қувурлар) сув билан маълум даражада тўйинган қатламга ўрнатилади.
Шу каби пъезометрик тўдалар ёрдамида кузатувлар юритилаётган нуқгада ҳар бир тупроқ қатлами қандай манбадан таъминланишини, тузлар қаёқдан келиши ва қайси чуқурликка тик зовур қудуғи ўрнатилишини аниқлаб, суғориладиган ерларни мақбул мелиоратив тартибда тутиб туриш мумкин.
Кузатув қудуқлари бош томонини улар тупроққа ишлов берувчи қуроллар таъсирида зарарланишини бартараф қилиш учун ер юзасидан 45-50 см. чуқурлиқда кўмиб, оғзини полиэтилен плёнка ёки шох-шабба, похол ва қамиш билан қозиқ билан белгилаб қўйиш зарур.
Кузатув қудукдарининг дунё томонларига нисбатан жойлашиши, орасидагн ва йўл чеккаларидан узоқлиги масштаб билан тархга (планга) туширилиши керак. Дала чеккаларида қудуқлар ҳолати махсус реперлар (бетонли заминга маҳкаланган қозиқ) билан белгиланиб, тархда (планда) аниқ кўрсатилиши даркор Ер ҳайдалгандан кейин қудуқ қаторларини шу репер бўйича тиклаш мумкин.
Барча кузатув қудуқлари ва пъезометрлар, сув сатҳини ўлчовчи рейкалар нивелирлаш йўли билан бир-бирига боғланади. Уларнинг баландлик ҳолати денгиз сатҳидан нисбий ёки мутлоқ (абсолют) нуқгалар билан белгилаб қўйилади.
Кузатув қудуқларининг ҳар бир қатори буйича тупроқ механик таркиби тақаили асосида тупроқлар литалогик кесими чизилади. Булар, уз навбатида, захоб сатҳи, шурланиши, илдиз жойлашган ва бутун аэрация қатлами сув ва туз таргиблари қонуниятларини очиб беришга имкон яратади.
Кузатув қудуқларини катга канал ёки коллектор таъсирини аниқлаш учун бир- биридан 400-500 V масофада, параллсл қудуқлар қаторини турли зироатлар ичида қуриш мумкин. Бу фақат коллектор, суғориш шаҳобчалари эмас, балки турли экинзорлардаги захоб сатҳи, шўрлакганлиги, тупроқлар сув-туз-озиқа тартибига таъсирини ҳам ўрганиш имконини яратади.
Амал даври давомида пахта даласи, бедазор, суғорилмайдиган ҚўрИҚ ва ҳ к.лар да канал ва коллектордан бир хил масофада жойлашган ерлардаги *удуқпар бўйича ўлчанган захоб сатҳи турли экинлардаги заҳоб сатҳи ва шўрланганлиги, сув-туз-озиқа тартибларининг шакпаниш манбалари, қонуниятлари ҳақида илмий хулосалар қилишга имкон беради. Захоб сатҳи тартиби ўрганилганда ҳар қандай ҳолатда далаларга суғориш, ёғингарчилик, тошқин ва ҳ к. йуллар билан келган ва дападан зовурлар орқали, оқова сувлари билан чиқарилган сувлар аниқ ҳисобга олиниши керак.
Захоб сатҳи тартиби бўйича кузатувлар йил давомидаги ва кўп йиллик метеорологик маълумотлар билан, хусусан, ҳаво ҳарорати ва нисбий намлиги, ёғингарчиликлар миқдори, баҳорги охирги ва кузги аёз саналари ҳақидаги маьлумотларга таянган ҳолда олиб борилиши зарур.
Захоб сатҳини ўлчаш амал даври ва сув бсрилганда мунтазам 5 ёки 10 кун оралатиб, қишда эса ойида камида 2 марта, агар куэатувлар маҳсус мақсадни ( масалан, метеорологик омилларнинг захоб тартибига таъсири ) кўзламаса ўтказилади.
Захоб сатҳи рулеткага уланган махсус. хлопушка ёки ҳуштак ёрдамида ўлчанади. Захоб шўрланганлигини аниқлаш учун намуналар чигит экиш ёки ниҳоллар кўринганда (апрел), амал даври охирида (октябр) ёғингарчилик бошлангунча олинади. Намуналар олиш оралиғи захоб сувлари сатҳининг йиллик ўзгариш даражасига боғлиқ Захобнинг шурланганлик даражаси ва сатҳиниг мавсумий узгариш тартибини аниқлаш жуда муҳим бўлиб, ирригация ва мслиорация тизимларидан энг мақбул фойдаланиш даврини белгилайди.
Айрим ҳолларда захоб шурланганлигига шўр ювиш, амал даври сугоришлари, жала, довулли шамоллар ёки сувсиз етиштирилган беданинг (куп йиллик беданинг биринчи ўрими, уруғлик беданинг ўрилиши) таъсирини аниқпаш ниҳоятда муҳим.
Захоб намуналарини олишни тупроқ намуналари ва тупроқ намлигини аниқлаш билан бирга утказган маъқул. Бунда захоб намуналари бурғуланган чуқурга лойқа тўлиб қолса, кучма қувур ўрнатилиб, лойқадан тоэаланиб, намуна олинади. Сув намунаси шланг ёрдамида сўриб ёки махсус челакча ёрдамида олинади (бунинг учун қувур диамстридан кичикроқ гшастмасса ёки полиэтилен қувур бўлакчаси тагига қўрғошин қуюлиб, капрон ип боғланиб, сув тортилади). Намуна олиш қудуқлари кузатув қудуқпаридан 1-1,5 м. дан қочиқ булмаслиги ксрак. Намуналар олиб бўлингандан кейин чуқурча тупроқ билан тўлдирилади. Кейинги намуналар олишда шу чуқурдан 20—30 см. масофада бурғулангани маъқул. •
Агар бирор сабаб билан таҳлил учун сувни бурғиланган қудуқдан олиб бўлмаса, у кузатув қудуғндан олинади. Бунинг учун қудуқоаги сув 2 марта олиб ташланиб, 2-сноан сўнг тўлган қудуқдан олинади; Қудуқ олдкдан намлик ва тузлар таҳлили учун олинган тупроқ, захоб сатҳи ва шўрланганлиги бўйича маълумотлар, кузатув қудугига яқин 2x2 м майдондаги ўсимликлар устида ўтказилган фенологик кузатувлар натижалари ва шу майдончалардаги зироатлар ҳосили бўйича маълумотлар асосида заҳобнинг критик ёки мақбул тартиби аниқланади ва шулар бўйича ерларни мелиорациялаш услублари белгиланади. Ушбу маълумотлар асосида зовурлар параметрлари, зироатларни суғориш ва шўр ювиш тартиблари аниқпанади.