Darajadagi hujjatlar tahlili

i
n
q
iq
i
i
A
x
x
n
u
i





(3) 
bu yerda 



i
n
q
iq
x
n
x
1
1
– i-inchi kirish kattaligining oʻrta arifmetigi. 
i-inchi kirish kattaligini oʻlchashning standart noaniqligi quyidagi ifodadan aniqlanadi va 
bunda natija oʻrta arifmetik sifatida aniqlanadi. 

---

ТЕХНОЛОГИЯ
МЕХАНИКА ВА ТЕХНОЛОГИЯ ИЛМИЙ ЖУРНАЛИ, МАХСУС СОН 2022, № 1 (1) 
142 
.
)
(
)
1
(
1
)
(
1
i
n
q
iq
i
A
x
x
n
n
x
u
i





(4) 
B turdagi standart noaniqlik x kattalikni baholash uchun foydalaniladi, u takroriy 
kuzatishlar natijasida olinmagan. U bilan bog‘liq boʻlgan baholangan standart noaniqlik u
B
(x
i
) – 
x ning kutilishi mumkin boʻlgan oʻzgaruvchanligiga asoslangan barcha qulay axborotlarga 
asoslangan ilmiy mulohazalar bazasida aniqlanadi. Bunday axborotlar fondi oʻz ichiga 
quyidagilarni oladi: 
– dastlabki oʻlchashlarga doir berilganlar; 
– tajribalar natijasida olingan ma’lumotlar yoki mos keluvchi material va asboblarning xulqi va 
xossalariga oid ma’lumotlar; 
– tayyorlovchining spetsifikasi; 
– qiyoslash, kalibrlash, asbob toʻg‘risida tayyorlovchining ma’lumotlari, sertifikatlar va shunga 
oʻxshashlar toʻg‘risida ma’lumotlar; 
– noaniqliklar. 
B turdagi noaniqlik uchun sub’ektiv ehtimollik nazariyasining apparati qoʻllaniladi: 
ehtimollik ishonch oʻlchovini xarakterlaydi, hodisalar chastotasini emas. B turdagi noaniqlikni 
aniqlashda foydalaniladigan berilganlarning noaniqligi toʻg‘risida aprior ma’lumotdan keng 
foydalaniladi. 
B turdagi noaniqlik berilgan boʻlishi mumkin, masalan, xuddi ayrim karrali standart 
chetlanishlar kabi, 90, 95 yoki 99 foiz ishonch darajasiga ega boʻlgan interval kabi. Agar boshqa 
hech narsa koʻrsatilmagan boʻlsa, unda noaniqlikni hisoblash uchun normal taqsimotdan 
foydalanilgan deb taxmin qilish mumkin. SHuning uchun standart noaniqlikni keltirilgan 
qiymatni normal taqsimot koeffitsientiga boʻlib aniqlash mumkin. 
Koʻpincha, X ta’sir etuvchi omil bilan bog‘liq boʻlgan standart noaniqlikni baholashga 
toʻg‘ri kelib, uning qiymati berilgan x-Δ dan x+Δ gacha chegaralarda joylashgan boʻladi. X 
kattalik toʻg‘risida mavjud ma’lumotlar boʻyicha X ning berilgan chegaralar ichida boʻlishi 
mumkin boʻlgan qiymatlari uchun ehtimollikning ayrim aprior taqsimotini qabul qilish kerak. 
SHundan keyin standart noaniqlik Δni k koeffitsientga boʻlib topiladi, ushbu koeffitsient qabul 
qilingan taqsimot funktsiyasiga bog‘liq boʻlib: 
u(x) = Δ/k .
(5) 
Bunda quyidagilar nisbatan tipik hodisa boʻlib hisoblanadi: 
– faqat chegaralar ma’lum boʻlib, ularda X, ya’ni 2Δ qiymat boʻlishi mumkin 
– x
mol
– qiymati va chegaralari ma’lum, odatda simmetrik, yoʻl qoʻyiladigan qiymatlar ±Δ; 
– interval (x
mol
-Δ
p
) ma’lum boʻlib, p ehtimollikning berilgan qismini egallaydi. 
Birinchi holda, tekis taqsimot taqsimot tahlil qilinganda k koeffitsientning qiymati 
simmetrik chegaralar uchun √3 deb qabul qilinishi mumkin. 
Ikkinchi holda, x
mol
qiymati ma’lum boʻlgan hol uchun, X ning x
mol
yaqinida boʻlish 
ehtimolligi x
mol
±Δ chegarasi yaqinida boʻlishdan koʻproq boʻladi. Ya’ni, ehtimollikning 

---

ТЕХНОЛОГИЯ
МЕХАНИКА ВА ТЕХНОЛОГИЯ ИЛМИЙ ЖУРНАЛИ, МАХСУС СОН 2022, № 1 (1) 
143 
uchburchakli taqsimotini tekis (toʻg‘ri burchakli) va normal taqsimot orasidagi oʻrta deb qabul 
qilish mumkin. k koeffitsientning qiymati ushbu holda √6 ga teng boʻladi. 
Uchinchi holda, ehtimollikning taqsimoti normal deb olinadi va k koeffitsientning 
qiymati berilgan ehtimollikka bog‘liq boʻladi. Masalan, p=0,99 uchun k=2,58. 
Noaniqlikni B turi boʻyicha baholash an’anaviy statistik yondashuv ramkasidan 
tashqariga chiqish va zaruriy statistik axborotlarni olish qiyinlashgan yoki mumkin boʻlmagan 
hollarda noaniqliklarning tashkil etuvchilarining qiymatini topish imkonini beradi [12,13,14]. 
Jamlangan standart noaniqlik turi mavjud boʻlib, bu oʻlchash natijasining standart 
noaniqligidir. Bunda natija boshqa kattaliklar qatorining qiymatlaridan olinadi. Baholangan 
standart chetlanish, chiqish bahosi yoki oʻlchash natijasi y bilan bog‘liq boʻlsa, jamlangan 
standart noaniqlik deyiladi va u
c
(y) koʻrinishda belgilanadi. Korrelyatsiyalanmagan kirish 
baholanish uchun jamlangan standart noaniqlik quyidagi ifodadan aniqlanadi: 
)
(
)
(
2
2
1