Dars rejasi: Mikroorganizmlar genetikasi haqidagi umumiy tushunchalar

Genotip hujayradagi umumiy genlar majmuasi (yig‘indisi) dir. U 
organizmning butun bir guruh xossalarini, tashqi muhitning har xil sharoitida 
turlicha namoyon bo‘ladigan xossalarini belgilab beradi. Biroq, genotip har 
qanday sharoitda ham nisbiy doimiyligini saqlab qoladiki, bu hol 
mikroorganizmlar turlarini bir-biridan farqqilib, ajratib olishga imkon beradi. 
F e n o t i p har bir individuumdagi morfologik va fiziologik 
xossalarning umumiy kompleksidir. Fenotip go‘yo ma’lum bir konkret 
yashash sharoitida genotip xarakterining tashqi ko‘rinishi ifodasidir. 
Genotip hujayraning umumiy yuzaga chiqishi mumkin bo‘lgan 
xususiyati bo‘lsa, fenotip ushbu xususiyatlarning ko‘zga ko‘rinadigan 
ifodasidir. 
Fenotipik o‘zgaruvchanlik. Modifikatsiyalar tashqi muhitning turli 
omillari ta’sirida kelib chiqadi va odatda, mikrob turli ozuqa muhitida o‘sib 
ko‘payganida kuzatiladi. Ozuqa muhiti tarkibi va sifatining, muhit pH ning, 
temperaturaning o‘zgarishi, ximiyaviy moddalar (kolxitsin, etilamin) va 
boshqalar modifikatsiyalar kelib chiqishiga sabab bo‘lishi mumkin. Bunday 
o‘zgarishlar nasldan-naslga o‘tmaydi (irsiylanmaydi) va ularni keltirib 
chiqargan faktorning ta’siri to‘xtashi bilan yo‘qolib ketadi. 
Muhitga penitsillin qo‘shiladigan bo‘lsa, hujayralar cho‘ziladi, ba’zan 
juda uzayib ketadi. Bakteriyalarda sporalar hosil bo‘lishi muhit xarakteriga 
(quyuq yoki suyuqligiga), uning tarkibi, o‘stirish temperaturasiga bog‘liq. 

---

Muhitga 0,1% pepton qo‘shilganda, 48 soatdan keyin 100% spora hosil 
bo‘lsa; 2% pepton qo‘shilganda faqat vegetativ formalar bo‘ladi. Ko‘pgina 
bakteriyalar va zamburug‘lar turli oziq muhitida va turli temperaturada 
o‘stirilganda, pigment hosil qilish tezligini o‘zgartiradi. Chunonchi, “ajoyib 
tayoqcha” bakteriyasi uy temperaturasida oziq muhitida to‘qqizil pigment 
hosil qiladi. 37°C da esa bunday pigmenti bo‘lmaydi. Bakteriyalar quyuq 
oziq muhitida o‘stirilganda, hosil qiladigan koloniyalarning tipi ham 
o‘zgarishi mumkin. 
Ba’zi koloniyalar silliq, yumaloq shaklda, cheti tekis, yaltiroq, bir 
jinsli, kichik bo‘ladi. Bular S formalardir. Boshqalari g‘adir-budur, xira, 
ko‘pincha, tiniqmas, cheti notekis, noto‘g‘ri shaklli, quruq bo‘ladi. Bular 
Rformalardir. Koloniyalarning oraliq formalari ham bo‘ladi, shilimshiqlar (M 
forma), mittilar (gforma). Bir turdagi bakteriyalarning o‘zi har xil shakldagi 
koloniyalar hosil qilishi dissotsiatsiya (ajralish) deb ataladi.