Da`stanlar, qaharmanliq da`stanlar

• Pa’n: «Xaliq awiz eki do`retiwshiligi»
• Tema: «Da`stanlar, qaharmanliq da`stanlar»

Jobasi`

• 1.Da`stanlar haqqinda tu`sinik. Olardin` do`reliwi, tariyx penen qatnasi
• 2.Da`stanlardi jiynaw izertlew, bastirip shig`ariw ha`m olardin` atqariwshilari haqqinda
• 3.Da`stanlardin` tematikaliq o`zgesheligi ha`m tu`rleri
• 4.Qaharmanliq da`stanlardin` o`zgesheligi

Maqseti:

• a)Qaraqalpaq xaliq da`stanlarinin` janrliq ta`biyati, ko`rkemlik o`zgesheligi,ideyaliq-tematikaliq bag`darlari , kompozitsiyaliq qurilisi, variant, versiyalari haqqinda jan`a bilimler menen tanistiriw
• b) Qaraqalpaq xaliq da`stanlarin u`yreniw arqali jaslardi milliy g`a`rezsizlik ideyasi ha`m oni qorg`aw,Watandi su`yiw, xaliqqa xizmet etiw ruwxinda ta`rbiyalaw
• v) Qaraqalpaq qaharmanliq da`stanlarin analizlew na`tiyjesinde talabalardin` pikirlew qa`biyletin qa`liplestiriw, jazba ha`m awiz eki so`ylewma`deniyatin rawajlandiriw, til baylig`in o`siriw.

Paydalanilg`an a`debiyatlar

• Mambetov K. Erte da`wirdegi qaraqalpaq a`debiyati Q- 1992.
• Qaraqalpaq a`debiyati tariyxi. Q-78.
• Sag`iytov I. Qaraqalpaq xalqinin` qaharmanliq eposi. Q-63, 39-92-betler
• Da`wqaraev N. Shig`armalarinin` toliq jiynag`i No`kis-77, II tom, 185t-90-betler
• Ayimbetov Q. Xaliq danalig`i, No`kis-88, 92-205-betler
• Maqsetov Q. Qaraqalpaq xalqinin` ko`rkem awizeki do`retpeleri. No`kis-96225t-277-betler

1. Da`stanlar haqqinda tu`sinik. Olardin` do`reliwi, tariyx penen qatnasi

• «Da`stan» so`zi qaraqalpaq tiline qon`si tuwisqan xaliqlar arqali parsi so`zinen kirgen.
• Qaraqalpaqlarg`a «da`stan» degen tu`sinik a`dewir erterekte tarag`an, da`standi ko`binese awizsha atqarilatug`in shig`armalarg`a paydalansa, «qissa» so`zi jazba tu`rindegi shig`armalarg`a qollaniladi. Bul eki so`z arab-parsi tillerinen awisqan

Da`stanlardin` do`reliw protsessine na`zer awdarg`animizda da`slep jiraw-baqsi, shayirlar bir g`ana qaharmannin` erlik islerinin` ayirim epizodlarin yaki eposliq poemalardin` bir bo`legin do`retken al son` tin`lawshilardin` talabi boyinsha oni jan`a epizodlar menen toliqtirip, ken`eytip otirg`an. Solay etip, u`lken eposliq poemalar payda bolg`an

• Da`stanlardin` do`reliw protsessine na`zer awdarg`animizda da`slep jiraw-baqsi, shayirlar bir g`ana qaharmannin` erlik islerinin` ayirim epizodlarin yaki eposliq poemalardin` bir bo`legin do`retken al son` tin`lawshilardin` talabi boyinsha oni jan`a epizodlar menen toliqtirip, ken`eytip otirg`an. Solay etip, u`lken eposliq poemalar payda bolg`an

• Da`stanlardin` mazmuninan ertek, an`iz, jilnama, mif, ayirim batirlardin` erlik isleri, adamlardin` mun`-zari, a`rmani, tariyxiy waqiyalar ha`m basqa da turmis shinlig`ina sa`ykes elementlerdi ko`remiz

Qaraqalpaq fol`klorindag`i da`stanlar tariyxiy shinliq penen baylanisqan halda bir neshshe da`wirlerge bo`linedi`

• En` eski da`wir. Da`stanlarda ko`binese siyqirli waqiyalar so`z etiledi. Bug`an «Sha`r`yar» da`stani kiredi.
• Pecheneg-qipshaq da`wiri` XI-XII a`sirler «Qoblan» da`stani
• Altin Orda da`wiri` XIII-XV a`sirler «Edige», «Er Shora» da`stanlari
• Qon`irat-baysin da`wiri XV-XVIII a`sirler «Ma`spatsha», «Alpamis» da`stanlari
• Buxara-Buling`ir da`wiri XVI-XVII a`sirler «Er Ziywar» da`stani
• Xorezm da`wiri «Go`rug`li», «”a`rip ashiq», «Sayatxan-hamra» da`stanlari
• Bulardi a`debiyat tariyxi menen baylanistirg`an halda da`wirlerge bo`lgen.

3.Da`stanlardin` tematikaliq o`zgesheligi ha`m tu`rleri

• Qaraqalpaq da`stanlari o`zinin` mazmuni ha`m ideyaliq bag`itina qaray to`rtke bo`linedi`
• 1. Qaharmanliq da`stanlar
• 2. Ashiqliq da`stanlar
• 3. Sotsialliq-turmis ma`selelerin so`z
• etiwshi da`stanlar
• 4. Tariyxiy da`stanlar

4.Qaharmanliq da`stanlardin` o`zgesheligi

• Qaraqalpaq batirliq jirlarindag`i legendarliq izlerge qarag`anda qaraqalpaq da`stanlarinin` jariqqa shig`iwina Orta Aziyadag`i tiykarg`i qa`wimler u`lken rol` oynaydi. Batirliq jirlarda ertedegi qa`wim-birlespelerinen qipshaqlar, qon`iratlar, qan`lilar, man`g`itlar, nog`aylar atlari saqlang`an.

Eposlarda xaliq ta`g`dirindegi ishki ha`m sirtqi qarama-qarsiliqlar tiykarinda a`dillikke umtiliw ideyasi, sol xaliqtin` barliq xaliq ushin, el ushin jan beretug`in, qu`diretli ku`shke iye batirlardin` umitilmas obrazin do`retken qaharmanlardi xaliq jawlarina qarsi qoyadi.

• Eposlarda xaliq ta`g`dirindegi ishki ha`m sirtqi qarama-qarsiliqlar tiykarinda a`dillikke umtiliw ideyasi, sol xaliqtin` barliq xaliq ushin, el ushin jan beretug`in, qu`diretli ku`shke iye batirlardin` umitilmas obrazin do`retken qaharmanlardi xaliq jawlarina qarsi qoyadi.

• Qaharmanliq da`stanlar:
• «Alpamis», «Qoblan»,
• «Qiriq qiz», «Qurbanbek», «Go`rug`li», «Er Ziywar»,
• «Ma`s patsha», «Yusup Axmet»,

• Liro-epikaliq da`stanlar:
• «G’a`rip-ashiq», «Sayatxan Hamra», «Ashiq Na`jep», «Hu`rliha Hamra», «Tahir-Zuxra», «La`yli-Ma`jnu`n», «Yusup-Zulayxa», «Gu`l-Sa`na`wbar»

• Sotsialliq turmis ma`selelerin so`z etetug`in da`stanlar:
• «Sha`ryar», «Shiyrin-Sheker»,
• «Qanshayim», «Men`liqal»,
• «Mun`liq-Zarliq»

• Tariyxiy-qaharmanliq da`stanlar:
• «Edige», «Er Shora»,
• «Da`wletyarbek»

• Qaraqalpaq xaliq da`stanlari