Arab kalendari
Download 30.74 Kb.
|
Arab xalqlari kalendari
- Bu sahifa navigatsiya:
- Paydalanilg’an adebiyatlar
- Paydalanilg’an internet resurslar
|
Berdaq atindag’i Qaraqalpaq mamleketlik universiteti Tariyx fakulteti Tariyx qanigeligi 1-G kurs studenti Xojabaev Bawirjannin’ Arnawli tariyx panlerinen o’z betinshe jumisi Arab kalendari Reje: Kirisiw Tiykarg’i bo’lim Áyyemgi Arab kalendari Hijriy-qamariy kalendari Hijriy-shamsiy kalendari Arab dawirliligi Juwmaqlaw Kirisiw. Adamzat payda bolǵannan baslap juda uzaq waqitlar o’tti. Waqit o’tip adamlar da rawajlanip bardi. Ko’plegen jan’aliqlardi ashti. Solardan biri kalendar esaplanadi. Harbir xalq o’z turmis sharayatinan, urp-adetlerinen kelip shig’ip kalendar islewge hareket qilg’an. Sho'l territoriyasinda jasaytug'in xalqlar Ayg'a qarap o'z Kalendarlardin' duzgen. Sebebi, Aydi guzetiw an'sat Jane, paydalaniw ushin qolayli edi. Al, Dıyxanshılıq penen shuǵıllanǵan xalqlar bolsa quyash kalendarlarinan paydalaniwdi maqsetke muwapiq dep esaplag'an. Misali, Misr, Hindistan xalqlari kalendarlari. Bunin' tiykarg'i sebebi bul Kalendarlar arqali mawsimlerdi aniqlaw qolay edi. Mine bugingi referat jumisimizda keltirilgen Arab xalqlari da o’z kalendarin duzedi. Bul kalendarlardin’ abzalliqlari ham kemshilikleri haqqinda mag’liwmatlardi keltirip o’temen. Áyyemgi Arab kalendarlari: Áyyemgi arab kalendarı klassik Ay kalendarı esaplanadı. Araviya yarımatawında Ay kalendarına tiykar salınǵan hám rawajlanǵan waqıttan áyyemgi arab kalendarınıń tariyxı baslanadı. Bul eramizǵa shekemımızga shekem bolǵan I mıń jıllıqqa tuwrı keledi. Eramizǵa shekemimizning I mıń jıllıǵı ortalarinda ( V ásirler átirapında ) Ay kalendarınan Ay-quyash kalendarına ótiw baslanadı. Ay kalendarın Quyash jılı menen maslastırıw ushın waqıt o’tiwi menen qosımsha on úshinshi ay «nasi» hám arasinda jıldıń aqırında bes yamasa altı kúnden ibarat qosımsha kún qosılǵan. Lekin anıq embolistik ay sisteması kiritilmegen. Bul haqqinda Abu Rayxan Beruniy Arablar jilg’a 13-aydi qosip jaziwdi yahudiylerden ( evreylerden) uyrengen dep jazadi. Arab kalendarınıń keyingi rawajlanıwda, Ay-quyash sistemasın rásmiylestiriw islam dini payda bolıwı menen toqtap qaldı. Arablar 200 jılǵa jaqın waqıt dawamında Ay-quyash kalendarınan paydalang’an. Ay-quyash kalendarında 24 jıllıq dáwir (cikl) ámeldegi bolıp, bul tákirarlanıp turar edi. 24 jıldıń 9 jılı 13 aylıq, 15 jılı 12 aylıq bolar edi. Jılǵa artıqsha bir ay (yaǵnıy 13-ay) qosıwdı hám sol aynıń ózin “nasi” dep atalǵan. “Nasi” sheshe qayısiy hám quyashiy jıl aralarındaǵı farqni joytıw maqsetinde, bul parq bir 5 ayǵa tolǵanda qayısiy jılǵa qosımsha 13-ay retinde qosılǵan. Bul kalendar boyınsha, yaǵnıy dinimiz Islamǵasha arab ayları jıldıń arnawlı bir waqtında baslanǵan.. Al hazirgi Arab xaliqlari paydalanip kiyatirg’an kalendarlar Hijriy-qamariy ham Hijriy-shamsiy bolip 2 ge bo’linedi. Hijriy-qamariy kalendar: Musılmansha jıl esabı -qamariy jıl esabı - tariyx (era) basın Payǵambarımız Muhammad (s.a.v) hijratlarinan alinǵan hám ay kalendarına tiykarlanǵan jıl esabı bolıp tabıladı. Aldın waqtı -waqtı menen qosıp kelingen 13-ay “nasi” payǵambarımız táreplerinen eramizǵa shekemiy 631 jılda biykar etiledi. Arablar endi tek qamariy kalendarǵa, qamariy aylarǵa ótediler. Sonnan keyin arab ayları aldınǵı atlarınıń leksikalogik mánisin joǵatdı, bir jıl 365 kún emes 354 kunga aylandı, jıl bası 1-muharram aldınǵı sıyaqlı hár jılı arnawlı bir waqıtta emes, aldınǵı jılǵa salıstırǵanda 11 kún waqtınan burın keletuǵın boldı. Nasi ayi qadaǵan etilip qayısiy kalendarǵa ótilgenligi payǵambarımız táreplerinen daǵaza etilgenligi sebepli bul kalendar «Muhammad (s. a. v.) kalendari» dep ataladı. Múqaddes dinimiz Islam kelgennen keyin, musulmanlar diniy hám dúnyalıq jumısların aparıwları ushın ózlerine tán kalendar bolıwına zárúrshilik payda boldı. Bul zárúrli másele ekinshi xalifa Hazrati Umar raziyallohu anhu (xalifalik jılları 634-644) dáwirlerinde talqılaw etildi hám sheshildi. Eramizǵa shekemiy 631 jılda biz musulmanlar qayısiy aylarǵa tolıq ótken bolsaq -ds, xalifalikning dáslepki jıllarında waqıya -hádiyseni júz bergen waqtın tek ay atı hám sol aynıń málim kúnin atap kórsetiw menen yamasa sol dáwirdegi urp-adetke kóre jıldı ataw ushın sol jılı júz bergen tiykarǵı waqıya menen belgilenardi. Mısalı, Payg’abarimizning Zaynab anamizga úylengen jılı hám soǵan uqsas ol shaxstin’ turmısında júz bergen waqiyalar atı menen sheklener edi. Ayǵa qosıp aytılatuǵın jil esabı joq edi. Musulmanlar ortasında jazılǵan xat-hújjetlerge jil qoyıw ádeti bolmaǵan. Bir kúni bir kisi xalifa Umar huzurlariga kelip sha’bon ayında to'leniwi kerek bolǵan qarız haqqındaǵı hújjetti kórsetedi. Sonda Hazrati Umar “ bul hújjet qaysı sha’bonga tiyisli? Bıltırǵı sha’bong’ama yamasa bıyılǵı sha’bong’ama? “ – dep so’raydilar. Sol payıtlarda Jáziyra wálayatınıń waliyi Abu Muso Ash’ariyga eki buyrıq jazıp beriledi. Bul buyrıqlardıń biri ekinshisine sıra tuwrı kelmas, basqa -basqa edi. Olardıń qay-qaysısı aldın, qay-qaysısı keyin jazılǵanlıǵın bilolmagan Abu Muso xalifa Hazrati Umardan (r. a) so’raydi. Sebebi hár eki buyrıqta da sáne joq edi. Aqır-aqıbetde, xalifa Hazrati Umar (r.a) óz átirapına sahobai kiromlarni toplap keńes ótkerediler. Sahobalarning barlıǵı bir dawıstan ay esabı menen jumıs júrgiziwdi maqul dep tabadılar. Sebebi diniy dástúrlerdi qamariy (musılmansha jıl esabı) tariyxdan basqasha yurgizish múmkin emes edi. Zero, payǵambarımız Muhammad alayhissalom da o'liminen biraz aldın ay-quyash kalendarındaǵı “ nasi” ayını biykar etip, tek ay esabın qaldırǵan edi. Keńesde qatnasqan sahobalar sol waqıtqa shekem qollanıp kelgen qamariy ay atların da saqlap qalıwdı maqul kórdi. Bul aylar arab xalqi ortasında júdá ataqlı edi. Sahobalar kalendar bası – yaǵnıy musılmansha jıl esabı sananing basın qaysı waqıttan, qaysı waqıyadan baslap esaplawǵa tiyisli túrli pikirlerdi ortaǵa tasladı. Ayirim Sahobalar Muhammed ( s.a.v.) dıń tuwılǵan kúnlerinen baslawdı maqullasa, basqaları bolsa o'lgen sánelerinen baslawdı maqullaytin edi. Hazrati Umar (r. A.): “Rasululloh o’liminen baslasaq, hár jıl baslanıwında ul mırza o’liminin’ qayg'isi jan’alanip jildi qayg’i menen kutip alıwǵa tuwrı keledi”,- dep bul pikirdi de biykarlaw etedi. Aqırı hazrati Ali ibn Abu Tolib roziyallohu anhu islam kalendarı bolǵan musılmansha jıl esabı payǵambarımızdıń Makkadan Madinaga kóship ótiwleri – xijratlarınan baslawdı usınıs etdi. Bul usınıstı barlıq sahobalar maqulladi hám qabılladı. Xijrat sebepli kalendar “Hijriy-qamariy jıl esabı” dep at aldı. Payǵambarmız (s. a. v) dıń Makkadan Madinag’a hijrat etip jetip barǵan waqıtları – rabi’ul-avval ayınan 11 kun ótkende – dúyshembi kúni bolǵan edi. Bul eramizǵa shekemiy esap menen 622 jıldıń 23 sentyabr kúnine muwapıq keledi. Xalifa hazrati Umar raziyallohu anhu huzurlarida dinimizning kalendar bası hám tariyx basın qabıl etiwge arnalǵan usı keńes jıynalısı xijratdan 17 jıl keyin – 17 jıl muharram ayınıń 1-kúni (eramizǵa shekemiy 638-jıl 23 yanvar ) bolǵan edi. Xijrat bolsa joqarıda aytılǵanı sıyaqlı, rabi’ul avval ayınıń 11 kúninde, yaǵnıy ay sánesiniń 3-ayında bolıp ótken. Hazrati Usmon ibn Affon roziyallohu anhu sol waqıttaǵı arablar dástúrına kóre jıldı muborak Muharram ayınan baslawdı usınıs etedi. Negizinde, arablarda aldınan jıl bası muharram ayınıń 1-kúninen esaplanǵan. Usınıń sebepinen tariyxıy waqıyalardı esaplaǵanda shálkeslik júz bolmawi ushın xijrat bolǵan 3-aydan aldınǵı 1- hám 2- aylar (muharram, sapar ) da xijra jıl esabına qosıp alındı hám muborak muharram jıl bası bolıp qaldı. Yaǵnıy, anıq etip aytqanda, musılmansha jıl esabı esaptıń 1-jılınıń 1-kúni muharram bolıp, bul sanani eramizǵa aylantırǵanda 622 jıldıń 16-iyuliga tuwrı keledi. Musılmansha jıl esabı sáne esabı Jaqın hám Orta Shıǵıstıń kóp mámleketleri hám basqa birpara mámleketlerde qollanıladı. Arab kalendarında 12 ay bolib, olar tómendegishe atalǵan : Muharram - «taqiqlangan», «man etilgen», «muqaddas» mánislerin beredi. Muharramda urıs haram etilgen. Sapar - «sariq», «za’faron» degen mánisti beredi. Bul ayda Arablarga jara toshar edi. Insanlarǵa bul kesellik jetkeninde júzleri sarg’ayib ketardi. Usınıń sebepinen bul aydi sapar «sariq» dep at berildi. Sonıń menen birge, basqa bir boljawǵa kóre, sapar ayında arablar «safariya» atlı gruppa menen birgelikte azıq-túlik qıdırganlikiari ushın bul ayǵa sonday at berilgen; Rabi ul-avval- «Rabi» sózi arab tilinde «bahor» mánisin beredi. Biraq, áyyemgi arablar «rabi» sózin «kuz» mánisinde de qoilaganlar. Bul ay gúz mawsimında kelgeni ushın «birinshi kuz» mánisin anglatgan; 4) Rabi us-sanıy - «ekinshi kuz»; 5) Jumodul- Avval ; 6 ) Jumodu-s-sanıy – bul eki ay qıs kúnlerine, suwıq bolip, suw muzlap qatıwshı arabsha «jamoda» sózinen alınǵan bo’Iib, «qatib qalıw» mánisin beredi; 7) Rajab – arablar bul ovni ullılaydi, taǵı bul aydi «kar oyi» da dep ataydilar, sebebi bular bul ayda urıs dawısın esitpeytin edi. 8) Sha’bon - «tashaaba» sózinen alınǵan bolib, «tarqalmoq» manini beredi; 9 ) Ramazo’n - «yondirmoq», «jazirama oy» mánislerin ańlatadı. Bul ay jazdıń eń ıssı waqtına tuwrı kelgeni ushın sonday atalǵan ; 10 ) Shavvol - «ko’tarilmoq», «alib barıw», «ko’chirmoq» mánislerin beredi. Arab qáwimleri bul ayda óz jaylarınan kóship ketetin edi, sonıń ushın shavvol dep atalǵan ; 11) Zulqada - «otirmoq», «uyda qalıw» mánislerin ańlatadı. Bul ayda urıslar bolmaydı ; 12) Zulxijja - «haj» sózinen alınıp, «haj qılıw» mánisin beredi. Arablar bul ayda haj etken. Musılmansha jıl esabı -qayısiy esapta bir jıl 354 kún boladi. Taq aylar (muharram, Rabi ul-ul-avval, jumodu-l-avval, Rajab, ramazo’n, zulqada ) – 30 kúnnen, jup aylar (sapar, rabi us-sanıy, jumodu-s-sanıy, sha’bon, shawol, Zulxijja ) – 29 kúnden esaplanadı. Musılmansha jıl esabı -qamariy kalendarda artıq kúni bar jıl jılları tártibi arab dáwirliligine kóre esaplanadı. Ol jaǵdayda 30 jılda 11 artıq kúni bar jıl jılı bar. Artıq kúni bar jıl jılı daǵı bir kún zulxijjanin’ aqırına qosıladı. Hijriy jıl eramizǵa shekemgi jılǵa salıstırǵanda qısqalaw (354 yamasa 355) bolgani sebepli, jıl bası hár jılı málim waqıtta kelmeydi. Hijriy-qamariy jildi Grigorian kalendarina aylandiriw: Mırza Ulug’bekning «Ziji Kóragoniy» shıǵarmasına túsindirme bergen Abu Ali Ibn Muhammad Birjandiy jıl madhalini anıqlawdıń Mırza Ulug’bek usınıs etken qaǵıydaǵa mısal alıp kelgen: «Shama menen oylayıq, musılmansha jıl esabınıń 930 -jılı Baslanıw (muharram ) hápte kúnin anıqlaw kerek bolsın. Bunıń Ushın 930 dan 210 ni 4 ret ayiramiz. Qaladı 90 (bunda bir ótip atırǵan Jıl bar). 89 toda jıldı 30 ǵa boiganda, 2 hám qaldıqta 29 qaladı. Bunda bolsa 11 artıq kúni bar jıl hám sonlıqtan 18 ápiwayı jıl bar. Birinshisin 5 ke, ekinshisin 4 ga kópaytirsak: 11×5 = 55 hám 18×4 = 72. Endi 89:30 bóliwinen payda bolǵan putin san 2 ni 5 ke kópaytiramiz: 2-5=10. Pútkil nátiyjelerdi qosamız : 55 + 72+10 -1-5=142. Onnan 7 ni neshe ret múmkin bolsa, sonsha marte ayiramiz, yaǵnıy 140 ni ayiramiz: 142- 140=2. Sonday eken, musılmansha jıl esabınıń 930 -jılınıń baslanıw kúni Muharramning ekinshi kúni-dúyshembi eken». Eger aqırında nátiyje bir shıqsa, ekshembi, eki dúyshembi, úsh Shiyshenbi, tórt shárshembi, bes piyshenbe, altı juma, jeti shembi boladı. Hijriy-shamsiy kalendar: Musılmansha jıl esabı -quyash jıli Quyash (quyash )dıń bir jıllıq háreketine tiykarlanǵan. Eramizdin’ 1079 -jılda Saljuqiylar sultanı Jaloliddin Malikshoh Yazdigird jıl esabın reformalaw tuwrısında buyrıq beredi. Kalendar reforması arnawlı dúzilgen topar tárepinen úyrenip shıǵıladı. Oǵan shayır hám alım Umar Xayyom (1040 -1123) basshılıq etedi. Jańa kalendarda jıldıń baslanıwı báhárgi teń kunlikke tuwrı keliwi kerek edi. Sebebi sol waqıtta jańa jıldıń baslanıwı báhárgi teń kunlikten derlik bir hápte uzaqlasib, 14-16 -martqa tuwrı kelip qalǵan edi. Eger jańa jıl 20, 21 hám 22-marttan baslansa maqsetke muwapıq bolar edi. Umar Xayyom basshılıǵındaǵı komissiya jańa jıldı báhárgi teń kunlikten baslaydı hám onıń ushın artıq kúni bar jıl jılı tańlap alınadı. Bul kalendarda da qamariy jil esabindag'i sıyaqlı bir jıl 12 ayǵa bólinedi hám hár bir ay 30 kúnden ibarat bodadi. Bul kalendarda Qamariy kalendarınan pariqli turde artıq kúni bar jilg'a 6 kún da qosılǵan. Kalendarda hár 33 jıl bir dáwir (cikl) esaplanǵan. Ol jaǵdayda hár otız úsh jılda segiz ret artıq kúni bar jıl jılı kelgen. Bunda artıq kúni bar jıl kúni jeti ret tórtinshi jıl aqırına, segizinshi artıq kúni bar jıl kúni bolsa besinshi artıq kúni bar jıl aqırına qosılǵan. Bul kalendar xijrattıń birinshi jılı (622-jıl ) den baslap esaplanadı. Kalendardıń nátiyjeni ámelde qollanilg'an kúni musılmansha jıl esabı 471-jıl 10-ramazon, (Yazdigird esabı boyınsha 448-jıl 19 -fevraldan ) eramizǵa shekemgi 1079 -jıl 16 -martqa tuwrı keledi. Bul sáne musılmansha jıl esabı -quyashiy esabı boyınsha 458-jıldıń birinshi baslanıw kúni – báhárgi teńkunlik kúni (Navro’z) boldı. Bul kalendar saljuqiylar sultanı Jaloliddin Malikshoh atı menen Jaloliy kalendarı dep at aldı. Umar Xayyom kalendarı dúnyada búgingi kunge shekem jaratılǵan jetilisken kalendarlardan biri esaplanadı. Ol jaǵdayda qátelik bir kunlikke jetiwi ushın 4500 jıl kerek boladi. Bul bolsa kalendardıń anıqlıq dárejesi qanshellilik joqarı ekenligin kórsetedi. Jaloliy (Umar Xayyom) kalendarı XIX ásir ortalarına shekem qollanildi. Keyin, musılmansha jıl esabı -quyash kalendarı isloh etilip, aylardıń kún muǵdarı zodiak aylarınıń kún muǵdarına tuwrılanadı. Sol waqıttan baslap musılmansha jıl esabı -quyashiy kalendarında áyyemgi Iran aylarınıń ayı da qollanila baslandı. Olardıń tártibi tómendegishe: 1. Farvardin – hamal (qoy). 2. Ordibehisht – savr (ho’kiz). 3. Xurdod – jawza (egiz). 4. Tir – saraton (teńiz shayanı ). 5. Murdod – asad (arıslan ). 6. Shaharsıvar – súmbile. 7. Miyir – mezon. 8. Obon – aqrab (chayon). 9. Ozar – qawıs (ayqulaq). 10. Day – jadi (eshki). 11. Bahman – dalv (qovg’a). 12. Isfand – hut (balıq). 1925-jıldıń 21-martında Iranda jańa Quyash musılmansha jıl esabı kalendarı engizildi. Bul kalendardıń erası musılmansha jıl esabı, yaǵnıy 622-jıldıń báhárgi teń kunligidan baslanıp, ápiwayı hám artıq kúni bar jıl jıllarınıń uzınlıqları 365 (366 ) kúnden, hár jıldıń 12 ayınan dáslepki altı ayı 31 kúnden, keyingi besewi bolsa 30 kúnden hám aqırǵı on ekinshi ápiwayı jıl 29, artıq kúni bar jıl jılları bolsa 30 kúnden edi. Áyne waqıtta Irandıń rásmiy kalendarı esaplanǵan bul kalendarda aylar áyyemgi Yazdigird III kalendarındaǵı aylar atı menen ataladı. Bul kalendarda kún sanınıń joqaridag’iday bólistiriliwi tosınnan bolmay, Quyashdıń jıllıq ko’rinbe háreketin ozine sáwlelendiredi. Afganistan rásmiy kalendarı da musılmansha jıl esabı -quyashiy kalendar bolıp, Onin’ tiykarında 1911-jılı Iran menen bir waqıtta qabıl etilgen «Burjiy kalendar» jatadı. Bul kalendarda aylardıń atı zodiak juldız toparlarınıń atları menen hamal, savr, jawza, saraton, asad, sumbula, mezon, Aqrab. Qawıs, jaddi, dalv hám hut dep júrgizilip, olarda kúnnin' sanı 29, 30. 31 hám geyde hátte 32 kún bolar edi. Sol sebepli de bul kalendar qolaysız edi. Nátiyjede, 1958-jılǵa kelip (musılmansha jıl esabı -quyashiy jıl) boyınsha 1337-jılı ) afg’on kalendarı málim dárejede Irandıń musılmansha jıl esabı shamsiy kalendarına jaqınlastırıldı. Bul ushın 32 kúnlik jawza ayi kúnleriniń sanı 31 ge túsirilip, Oninshi Jeddi ayi ápiwayı jılları 29 kunga, artıq kúni bar jıl jılları bolsa 30 kunga teń balatuǵın etip qavta reforma etildi. Nátiyjede onıń dáslepki altı ayı (hamal. savr, jawza. Saraton, asad, sumbula) Iran kalendarındaǵı sıyaqlı 31 kúnden etilip, kevingi jaddidan basqa bes ayı (mezon, aqrab, qawıs, dalv hám hut) 30 kúnden etip belgilendi. Iran hám Afg'on kalendarları boyınsha sáneler tolıq uyqas kelgen halda ápiwayı jıllarında aqırǵı eki ay dalv hám hut bir-birinen bir kunge parıq etedi. Eger Grigoriy kalendarınıń málim sánesine tuwrı keletuǵın musılmansha jıl esabı shamsiy jılın tabıw zárúr boisa, ol halda Grigoriy kalendarı jılınan 622 ni (sáne 21-marttan aldınǵı kunga tuwrı kelse), yamasa 621 ni (eger sáne 21- marttan keyingi kunga tuwrı kelse) ayırıw kerek. Mısalı, 1990 -jıldıń 15-fevralı musılmansha jıl esabı -shamsiy kalendarında qaysı jılına tuwrı keliwin tabıw ushın 1990 nan 622 ni ayırıw kerek boladı, sebebi 15-fevral 21-marttan aldın keledi. Sonday eken. 1990 -jıl musılmansha jıl esabı shamsiy 1368-jılǵa tuwrı keler eken. Musılmansha jıl esabı -shamsiy kalendar jıldıń arnawlı bir waqtında báhárning birinshi kúni (Navro'z) de baslanǵanı ushın mawsimler. ıqlım, hawa rayı hám tábiyatda júz beretuǵın dáwirli hádiyselerdi gúzetip barıwda júdá qolay. Sonıń ushın da awıl xojalıǵı menen baylanıslı barlıq islerdi aparıwda onnan paydalanıladı. Arab dawirliligi: Ay kalendarında hár bir aydıń birinshi kúni ay basına, yaǵnıy jańa aydin' ko’riniw waqtına tuwrı keliwi kerek. Bunıń nátiyjesinde sinodik aynıń ortasha uzınlıǵı 29, 53059 kundi (aniqrag’i, 29, 53058812 kunni) quraydı. Biraq kalendarda aylar tek pútkil sanlı kúnlerden dúziledi, yaǵnıy 29 yamasa 30 kúnden ibarat boladi. Ay kalendarındaǵı hámme jıllardı 354 kúnden ibarat, dep qabıl etilse, hár jılı 0, 3671 kunga teń qatege jol qóyıladı. Sol sebepli bundav kalendarda, jańa Ay 10 jıl ótkennen keyin 4 kún aldın ko'rina baslaydı (aqırǵı aynıń baslanıwınan ). Sol sebepli hár úsh jıldan keyin 354 kún ornına 355 kúnlik artıq kúni bar jıl jılı kiritiledi. Sonday etip, bul jerde ko'rinip atirg’an másele artıq kúni bar jıl jıllar sistemasın anıqlawdan ibarat. Otiz jıl ishinde neshe artıq kúni bar jıl jılı bar ekenin anıqlaw ushın 354, 3671 -30=10,631013 ni alamız. Lekin 350/30 = 10,620. Sonday eken, 30 jıl ishinde 11 artıq kúni bar jıl jılı bo'lar eken, sebebi 354/19 + 355/11 = 10631 (qáte:0, 013 kún). Eger bir jıl 354 kúnden ibarat dep atalsa. qáte 0, 367 kunga to'g" ri keledi, 355 kún esaplansa. qáte 0, 633 kunga teń boiadi. Sonday etip, birinshi halda Ay bası birinshi jıl basındagiga qaraǵanda 0. 367 kún aldınǵa jıljıtıladı, ekinshi halda bolsa 0, 633 kún keyin basıp jıljıydı. Bunı itibarǵa alıp (sonıń menen birge, udayı tákirarlanatuǵınlıq basında qáte nolge teń dep qabıl etilip), 30 jıllıq udayı tákirarlanatuǵınlıqtaǵı artıq kúni bar jıl jıllarınıń ornin Mırza Ulug’bek anıqlap shıǵadı. Bular : 2. 5 7, 10, 13, 15, 18. 21, 24, 26, 29 -jıllar bolıp tabıladı. Qabıl etilgen artıq kúni bar jıllar sistemasında 15 jıl aqırında qáte 0, 495 kunga etedi. Eger bul kasrni nol dep alınsa, dawirliliktin’ on besinshi jılı, álbette ápiwayı boladı, bir dep alınsa, Mırza Ulug'bektin’ jazıwısha, on altınshı jılı artıq kúni bar jıl boladi. Bul sistemada dáwirdiń anıqlıǵı úlken: udayı tákirarlanatuǵınlıq aqırına kelip. Ay bası tek 0, 01 kunga jıljıydı. 100 udayı tákirarlanatuǵınlıqta, yaǵnıy 3000 jıl aqırına kelip, qáte tek bir kunga jetedi. Bul bolsa bul cikldin’ qanshelli aniq ekeninen derek beredi. Juwmaqlaw Juwmaqlap aytatug’in bolsaq Arablar Islamnan keyingi dawirde ulken jetiskenliklerge eristi. Ilim-pan, madeniyat gurkirep rawajlandi. Asirese, Aqilli, saqawatli patshalardin’ lim pange bolǵan hurmeti, umtilisi sebepli Bayt ul Hikma, Mamun akademiyasi siyaqli bilimlendiriw oraylarina tiykar salindi. Bugingi temamizda aytilg’an , Omar Hayyam kalendari da Jalalatdin Malikshah usinisi ham g’amxorligi astında duzildi. Jane, Mirza Ulug’bek te o’z observatoriyasinda alimlardi jiynap, olar menen birge ulken ilimiy izertlewlerdi amelge asirdi. Bul izertlewler Arab dawirliligi ham Hijriy-qamariy kalendarlar haqqinda bahali mag’liwmatlar beredi. N=1 Tapsirma Testti sheshin' Ayyemgi Arab kalendari qaysi aspan denesine baylanisli duzilgen? Ay. c) Juldiz Quyash. d) Kometa Arablarda en’ birinshi kalendar qashan jaratılg’an? BESH II min’jilliq c) Eramizdin’ V asiri BESH I min’jilliq d) Eramizdin’ Vll asiri Hijriy-qamariy kalendar qaysi Arab xalifasi dawirinde duzilgen? Usmon. c) Omar Muhammad (s.a.v) d) Ali Hijriy-qamariy kalendardi Payg’ambarimiz hijratlarinan baslaw qaysi ulamanin’ pikiri edi? Abdumutallib. c) Abu Jahl Abu Bakr. d) Abu Tolib Sari, Zafaron manisin bildiriwshi ay? Asad. c) Dalv Sapar d) Sumbula Hijriy-shamsiy kalendar du’zilgen waqitta Xorezmshaxlar hukimdari kim edi? Malikshah. c) Takash Alptegin. d) Elbarisxan Hijriy-shamsiy kalendar kimnin’ basshilig’inda duzilgen? Farg’oniy c) Beruniy Ulug’bek d) Hayyam Hazirgi kunde qaysi mamleket Hijriy-shamsiy kalendardan paydalanadi? Iran. c) Izrail Omman. d) Livan Arab dawirliligi neshe jil dawam etedi? a) 8 jil. c) 30 jil b) 15 jil. d) 12 jil 10) Arab dawirliliginde qa’telik qansha waqitta 1 kunge ten’ boladi? a) 2000 jil. c) 4000 jil b) 3000 jil. d) 1000 jil N=2 Tapsirma Sorawlarg’a juwap berin’. Áyyemgi Arab kalendarlari haqqinda mag’liwmat berin' Omar Ibn Xattobtin’ kalendar reformasi haqqinda aytin' Usmon Ibn Affon usinisi sebepli bolǵan o’zgerisler haqqinda jazin' Hijriy-qamariy aylar ham olardin’ manisleri tuwrali aytin' Hijriy-qamariy jildi Grigorian kalendarina aylandiriwda Ulug’bek usilin tusindirip berin’ Hijriy-shamsiy kalendardin’ duziliwi sebepleri ham natiyjeleri Hijriy-shamsiy kalendar aylari boyinsha ne bilesiz Awg’an ham Iran xalqlari kalendari tuwrali materialda berilgen mag’liwmatlardi jazin’ Arab dawirliligi degenimiz ne Arab dawirliligin tusindirip berin’ Paydalanilg’an adebiyatlar Abu Rayxon Beruniy: Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar. Toshkent-1968 Raxmanqulova Z: Xronologiya. Toshkent-2013 Sagdullaev A.S: O’zbekiston Tarixi. Toshkent-2019 Paydalanilg’an internet resurslar https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Hijriy_yil_hisobi https://qadriyat.uz/onal./Machine/606 Download 30.74 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|