Dastlabki ta’rif…

KIMYO
7-sinf
Mavzu: Tarkibning doimiylik qonuni

Dastlabki ta’rif…

Abu Ali ibn Sino “Tib qonunlari” asarida sodda va murakkab dorilarni ta’riflab, har qanday dorivor vosita ma’lum tarkibga ega bo‘lishini izohlash orqali tarkibning doimiyligi haqidagi dastlabki tushunchalarni bayon etgan.
Abu Ali ibn Sino
(980-1037)
Misr fravnlari davridagi suv bilan bizning zamondagi suvning farqi bormi? Ushbu savolga javob bergan olim haqida bilasizmi?
1808-yilda fransuz olimi Jozef Lui Prust tomonidan taklif etilgan tarkibning doimiylik qonuni 1809-yilda ko‘pchilik tomonidan e’tirof etildi.
Jozef Lui Prust

Tarkibning doimiylik qonuni

Masalan: suv vodorod va kisloroddan tashkil topgan.
O
H2
H
11,11%
O
88,89%

Vodorod peroksid — H2O2 suv kabi sifat tarkibiga ega bo‘lsada, suvdan miqdoriy tarkibi bilan farqlanadi.
O2
H2
O
94,12%
H
5,88%
Vodorod peroksid suvdan keskin farqlanuvchi xossaga ega bo‘lgan moddadir.
Taqqoslash

Miqdor va sifatning o‘zaro bog‘liqligi

Jon Dalton nazariyasi

Ingliz olimi Dalton “Birikmalar bir elementning ma’lum sondagi atomlari boshqa elementning aniq sondagi atomlari bilan birikishidan hosil bo‘ladi” degan fikr bildirgan.
Jon Dalton (1766-1844)

Karrali nisbatlar

Ko‘p elementlar bir-biri bilan birikkanda, ushbu elementlar massalari nisbati har bir holda bir-biridan farq qiluvchi aniq qiymatga ega bo‘lgan turli birikmalar hosil qiladi.
CO
CO2
SO2
SO3
Masalan, uglerod kislorod bilan ikki xil birikma hosil qiladi. Ulardan biri – uglerod (II)-oksid (CO), ikkinchisi– uglerod (IV)-oksid (CO2).
C-42,86%, O-57,14%
C-27,27%, O-72,73%

Karrali nisbatlar qonuni

Agar ikki element bir-biri bilan bir necha kimyoviy birikma hosil
qilsa, bu birikmalardagi bir element massasiga to‘g‘ri keluvchi boshqa element massalari o‘zaro kichik butun sonlar nisbatida bo‘ladi.

Karrali nisbatlar qonuni

Birikma	Miqdor, massa ulush %		Uglerodning bir massa birligiga to‘g‘ri keladigan kislorod massa birliklari soni (O:C)
CO
CO2

42,86%	57,14%	1,33(1)
27,27%	72,73%	2,66(2)

4-jadval

Karrali nisbatlar qonuniga oid masala

Birikma	Miqdor, massa ulush %		Oltingugurtning bir massa birligiga to‘g‘ri keladigan kislorod massa birliklari soni (O:S)
SO2
SO3

50%	50%	1
40%	60%	1,5

Mustaqil bajarish uchun topshiriqlar:

• Darslikning 40-41- sahifalaridagi “Tarkibning doimiylik qonuni” mavzusini o‘qing va asosiy tushunchalarni daftaringizga qayd eting.
• 41 - sahifadagi topshiriqlarga javob yozing.

Elimiz deydi-ki, orzuga ayb yo‘q,

O‘sing, ulg‘aying deb bildirdik tilak.
Ilm cho‘qqisini aylagaysiz zabt,
Ijod zahmatidan tolmasa bilak.
Kimyoviy ilmlarni eslab bir nafas,
Zora solgan bo‘lsak qalblarga uchqun.
Zora-ki uyg‘onsa sizlarda xavas,
Kimyoni chin dildan o‘rganmoq uchun.
Shoyadki yetishsa yangi Rezerford,
Beruniy, Farobiy, Roziy, Sinolar.
Shoyad paydo bo‘lsa Plank, Kyurilar,
Kurchatov, Lomonosov kabi siymolar.