Давлат бюджетининг мохияти

fiksal, ya’ni davlat budjetiga muxim ravishda pul tushirib turish ;

xujalik faoliyatini ragbatlantirish ;

axolini ayrim toifalarini ijtimoiy ximoya kilish.

Soliklar moliya tarkibida kichik bir tizimni tashkil etadi.Solik bu iktisodiy sube’tlar urtasidagi , anikrogi solik undiruvchi va solik tulovchilar urtasidagi munosabatdir.Amalda bu sube’tlar solik inspeksiyasi,korxona ,firma ,kompaniya tashkilot va ayrim fukoralardan iborat.Ularning alokasi daromadning bir kismini davlat ixtiyoriga olish xususida yuz beradi.Solik obe’kti solik solinadigan daromad ,mol-mulk yoki iktisodiy faoliyat buladi.Unga foyda, eksport summasi, ish xaki, kushilgan kiymat, yer, imorat, transport vositasi kabilar kiradi.Undirilgan solik summasining solik obe’ktiga nisbatan xajmi solik normasi deb yuritiladi. Solik normasi daromad summasi, mol-mulk kiymati yoki uning moddiy mikdoriga karab belgilanadi. Masalan daromad soligi uning ma’lum ulishiga teng buladi (5 %, 10 %, 15% va x.k).Solik normasi oldindan ka’tiy, ya’ni uzgarmasdan mikdorda yoki progessiv, ya’ni solik obe’kti mikdoriga karab ortib boruvchi shakllarda belgilanadi.
Moliya solik imtiyozlarini xam uzichiga oladi, unga solikdan ozod etish, solik mikdorini kamaytirish, solik tulash shartini yengillashtrish kabilar kiradi. Solik imtiyozlari uning ragbatlantirish funksiyasinikuchaytirishga karatiladi. Solik tulash xujalik subyeti bilan davlat urtasidagi iktisodiy alokaning asosiy shakli, daromadning xujalik subyekti bilan davlat urtasidagi iktisodiy alokaning asosiy shakli, daromadning xujalik subyekti bilan davlat urtasidagi taksimlash vositasi xisoblanadi. Soliklar moliya resurslari mikdoriga ta’sir etadi. Agar davlatning moliya resurslarini oshirishga zarurati bulsa, soliklar kupaytiriladi va aksincha, korxona tashkilotlarning faolligini oshirish kerak bulsa, solik imtiyozlari beriladi. Shu sababdan, soliklarning milliy daromaddagi xissasi uzgarib turali. Soliklar xilma - xil buladi. Masalan Uzbekistonda bozor iktisodiyotiga utish sharoitida kuyidagi asosiy soliklar kiritilgan: kushilgan kiymatdan olinadigan soliklar, aksiz soliklar, eksport va import soligi, respublika xududidan olib chikib ketilayogan xom ashyo resurslari va maxsulotlarga solinadigan soliklar korxonaning mol – mulkiga solinadigan solik, axodidan olinadigan daromad soligi, yer soligi va x. k.


Эмиссия Davlat zayomlari davlatning axoli, korxona, firma va tashkilotlardan karz olishi xisobiga uz moliya resursini xosil etish vositasidir. Davlat xarajati daromaddan oshib ketgan sharoitda oradagi kamomad zayom bilan tuldiriladi. Davlat markaziy va maxalliy zayomlar chikarib, ularni sotadi va zayom xisobidan foiz, ya’ni karz xaki tulashni zimmasiga oladi. Zayomlar mudati tugagach, davlat uni kayta sotib oladi yoki yangi zayomlarga almashtiradi.davlat tomonidan kushimcha kogoz pullarni chikarish va kushimcha kreditni uyushtirishdir. Shu sababli pul va kredit emissiyasi mavjud buladi. Davlat soliklari va zayomlar xisobidan uz xarajatlarini koplay olmagan sharoitda emissiyaga kul uradi. Zayomlarni sotib turish kulay usul, ammo zayomlar utmay kolib moliyaviy axvol tanglashishi mumkin. Shunda emissiya najod yuli deb karaladi, ammo u infelyasiyani chukurlashtiruvchi omil xisoblanadi.
Yukorida aytilgan 3 turdagi tushumlardan tashkari davlat sotib olgan aksiyadan kelgan dvident, davlat pulini bankka kuyishdan tushgan foiz, davlat mol – mulkidan kelgan ijara xaki, davlat mol – mulkini sotishdan kelgan pul kabilar xam moliya resursiga kiradi.
Xujalik yuritishning yangi sharoitida budjet daromad kismining barkarorligi kuchaytirilish. Budjet mablaglarini xosil kilish soxasida davlat bilan korxonalarning uzaro munosabatlari me’yor asosida belgilanadi. Bu xol budjet daromadlarining manbalarining xujalik yuritish natijalariga, ishlab chikarish samaradorligining usishiga kattikrok boglik kilib kuyish imkon beradi. Me’yoriy tamoyillar turli shakllarida – resurslar uchun xak olish yeki korxonalarning daromadlariga solik solish yuli bilan foydalanish mumkin.
Davlat budjeti daromadlarini xosil kilish mexanizmini kayta kurish istikbolllari tugrisida iktisodchilar urtasida ikkita asosiy nuktai nazar bor. Birinchi nuktai nazarga muvofik , davlat ishlab chikarish vositalariga egalik xukukini amalga oshirib, avvalo korxonada foydalanadigan xujalik resurslariga (ishlab chikarish fondlariga, foydali kazilmalar zaxiralariga, yerga va x.k ) xamda mexnat resurslariga solik solish kerak. Bunda korxonalarning kollektivlri bilan uziga xos ijara munosabatlariga kirishadi va ular oldiga topshirilgan resurslardan foydalanib, minimal, ijtimoiy normal samara olish kabi me’yoriy shartlar kuyadi. Bunday nuktai nazar tarafdorlarining fikricha, xalk xujaligidan budjet daromadlarini olishning asosiy shakllarini ishlabchikarish fondlari uchun tulovlar, renta tulovlari, mexnat resurslari uchun tulovlar bulishi kerak. Moliyaviy munosabatlarni mana shu yunalishda kayta kurish korxonalarini tula xujalik xisobiga utkazishga muvofik keladi.
Ikkinchi nuktai nazarning tarafdorlari budjet daromadlarining me’yoriy bazasini xosil kilishda resurslardan foydalanishning ijtimoiy zaruriy darajasi talablariga emas, balki amalada olinadigan natijaga asoslanishni taklif etadilar. Bunday xolda korxona (birlashma) samaradorlik buyicha me’yoriy topshirik urniga olinayotgan daromadni (foydani) taksimlash me’yorini oladi.
Bu nuktai nazarning farki kup jixatdan koxonaninig xam yagona xalk xujalik kompleksininig tarkibiy kismi sifatidagi, xam nisbatan aloxidalashgan iktisodiy bugin sifatidagi mazkur ikki xil axvolidan kelib chikadi. Bu tomonlarning bittasiga kuprok etibor berish korxonalar bilan budjet urtasidagi uzaro moliyaviy munosabatlarning fakat bir shaklini absolyutlashtrishga olib boradi.
Bunda shunga asoslanish tugrirok buladiki, iktisodiy tizimda korxonalarning axvolidagi ziddiyatlilik davlat budjeti daromad kismini xosil kilishda xar ikki iyldan bir vaktda foydalanishni: resurslar uchun me’yoriy tulovlar olishni va xujalik xisobidagi korxonalarninig foydalarni taksimlashda ularga sherik bulishni takazo etadi. Resurslar uchun solik, kredit uchun foiz tulanadigan sung kolgan sof yoki netto-foydaga solik solish moliyaviy munosabatlarning ikkinchi shakli variantlaridan biri bulishi mumkin.