Davlat Iqtisodiyot Universititeti ekr 61-guruh talabasi Islomov Azizbekning "Iqtisofiy ta’limotlar tarixi" fanidan tayyorlagan referat

---

1 
O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi Toshkent 
Davlat Iqtisodiyot Universititeti 
EKR 61-guruh talabasi Islomov Azizbekning “Iqtisofiy ta’limotlar tarixi” 
fanidan tayyorlagan referati. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
TOSHKENT 2023 

---

2 
AMIR TEMURNING IJTIMOIY-IQTISODIY QARASHLARI 
Amir Temur va Temuriylar davri tarixda uyg‘onish davri sifatida XIV–XV 
asr Markaziy Osiyo tarixida “oltin asr” deb ataladi. Buyuk sohibqiron Amir 
Temur dunyodagi eng kuchli va katta saltanatlardan birini barpo etgan bo‘lib, 
u harbiy san’ati, davlatni qanday asoslarga tayanib boshqarganligi, 
shuningdek, o‘z raiyatining farovonligi yo‘lida olib borgan islohotlari davrlar 
osha tadqiqotchilar hamda siyosatchi, arboblarning diqqat-e’tiborini tortib 
kelgan. Bugungi kungacha Amir Temurga bag‘ishlab yaratilgan jiddiy asarlar 
soni Yevropa tillarida 700 dan ziyod, sharq tillarida esa 900 dan ko‘pdir.
Bu asarlarda Amir Temur shaxsi va saltanatining siyosiy, ijtimoiy-
iqtisodiy, madaniy hayoti 
alohida 
qiziqish 
bilan
o‘rganilgan63. Amir Temur (1336–1405) davlatni
boshqarishda mamlakat mustaqilligiga, el-yurt osoyishtaligiga, uni obod 
etishga katta ahamiyat berib, o‘ziga xos maktab yaratdi. Jumladan, Sohibqiron 
davlatida saltanatning markaziy ma’muriyatini bosh vazir – devonbegi boshliq 
quyidagi yetti vazirdan iborat arkoni davlat boshqargan: 
1. 
Mamlakat 
va 
raiyat 
ishlari 
bo‘yicha 
vazir. 
2. 
Sipoh 
vaziri, 
ya’ni 
harbiy 
ishlar 
bo‘yicha 
vazir. 
3. 
Tijorat 
vaziri. 
4. 
Saltanat 
ishlarini
yurituvchi
vazir. 
Ana 
shu to‘rt 
vazirdan tashqari, chegara 
viloyatlari 
va tobe 
mamlakatlar ishlarini nazorat qilib turish uchun maxsus uch nafar vazir 
tayin etilgan. Ular mazkur viloyat va mamlakatlardan davlat xazinasiga 
kelib tushadigan daromadlarni 
nazorat qilish va 
ularga bog‘liq 
moliyaviy masalalar bilan mashg‘ul bo‘lgan64. O‘z navbatida, ular 
saltanatning bosh nazorat hay’ati 
– “xolisa”ni tashkil etishgan. 
Amir Temur davlatni boshqarishda mulkchilik munosabatlariga 
jiddiy e’tibor qaratgan. Uning ta’biricha, davlatu saltanat uch narsa: 
mulk, xazina va lashkar bilan tikdir65. Bosh hukmdor tomonidan yirik 
mulkdorlarga biron xizmatlari evaziga taqdim etiladigan yer-mulkning 
tarxonlik66, tanxoh67 va tuyul68 yorliqlari asosida 
berilishi keng tarqalgan. Shu bilan birga, turli 
yorliqlar asosidagi maosh, yer-mulk berilishi va 
unumli foydalanish tizimi nazorat ostiga olingan. 
“Hukm qildimki, – deya ta’kidlaydi Amir Temur, 
– 
davlat 

tomonidan

belgilangan 
butun 
maoshlarning
to‘liq
ma’lumotlarini
devonbegi
va 
vazirlar 
avval
menga
bildirsin,
so‘ngra 
tanxoh 
berilsin....
O‘nboshi,
 
 yuzboshilarga 
maosh 
shahar 
omonligi69
xazinasidan
va 
podsholik 
mulki 
 daromadidan
naqd 
 
pul
hisobida 
yozilsin. 
Mingboshilarga viloyat ichidagi ekinzorlardan tuyul bersinlar. Amirlar 
va amir ul-umarolarga esa chegaralardagi viloyatlardan biri tuyul qilib 
belgilansin... Qaysi amirga tuyul berilar ekan, uni uch yilgacha 

---

3 
o‘z holiga qo‘ysinlar. Uch yil o‘tganidan so‘ng uni tekshirib ko‘rsinlar. Agar 
mamlakat obod, raiyat rozi ekan, shu holicha qoldirsinlar. Agar ahvol 
bunga ters bo‘lsa, ul viloyatni xolisaga70 o‘tkazib, uch yilgacha o‘sha
 
yer 
egasiga 
haq 
berilmasin”. 
Bu davrda yer va mulkchilikning asosan to‘rtta shakli, ya’ni: 
− mulki 
devoniy 
– 
davlat 
yerlari; 
− mulk 
– 
xususiy 
yerlar; 
− mulki vaqf – madrasa va ibodatxonalar tasarrufidagi yerlar; Oʻsha
asar. 
109-bet. Tarxonlik yorligʼi – mulk egasini 
soliq, to‘lov va boshqa majburiyatlardan ozod etilishini 
kafolatlovchi, odatda, amirlar, beklar, saroy amaldorlari, sayyidlar va boshqa 
yuqori 
tabaqa 
vakillariga 
beriluvchi hujjat. S.Saidqosimov (rahbar), А.Аhmedov, B.Аhmedov va 
boshqalar. 
Аmir
Temur 
jahon 
tarixida. 
– 
T.: 
Sharq, 
2001, 
104-bet. 
Tanxoh – saroy xizmatchilari, lashkarboshilar va boshqalar uchun maxsus 
xazinadan 
beriladigan 
maosh pul, baʼzida alohida xizmat ko‘rsatgan beklarga tanxoh sifatida yer-suv 
berilgan. 
Xalqaro 
Аmir 
− jamoa 
yerlari
mavjud
bo‘lgan. 
Dehqonchilik yerlarining 
eng katta 
qismi 
davlat 
mulki 
hisoblangan. Ularga avvalgidek yurt hukmdorlari – sulton yoki amir 
egalik 
qilgan. 
Amir Temur va temuriylar davrida suyurg‘ol keng qo‘llanilgan. U 
Amir Temur davlati tashkil topishi arafasida joriy qilinib, yerlar hajmi, 
sharti hamda yer va yorliqqa ega shaxslarning tabaqasi jihatidan turlicha 
bo‘lgan. Suyurg‘ol yerlari ba‘zan oliy hukumat farmoniga binoan avloddan 
avlodga meros qoldirilgan. Egasiga o‘z suyurg‘oli doirasida amaldorlar
tayinlash, soliqlar va boshqa to‘lovlarni to‘plash hamda aybdorlarni
jazolash huquqi berilgan. Qayd etish kerakki, buyuk Sohibqiron
hukumatga aloqador har qanday mansab egalaridan o‘z ishiga,
xususan, mulkchilik masalasiga tartib, mas’uliyat va adolat bilan
yondashishlarini qattiq talab qilgan. Aksincha ish tutib, mol-mulkka zarar
yetkazganlariga nisbatan 
tegishli 
choralar
ko‘rilgan. Agar kimda-kim qarovsiz yerlarni obod
qilsa, koriz qursa yoki bog‘ yaratsa, soliq to‘lovlari bo‘yicha muayyan
imtiyozlardan foydalangan. Xarob bo‘lib yotgan egasiz yerlar xolisa tarafidan 
obod qilingan. Mabodo, egasi bo‘lsa-yu, obod qilishga qurbi yetmasa, 
unga bu ishni amalga oshirishi uchun turli asboblar va kerakli narsalar
berilgan. Dehqonchilikka mo‘ljallangan yerlardan olinadigan asosiy 
soliq xiroj (yoki mol) deb nomlangan.

---

4