Davlat maqsadli jamg’armalari faoliyatini rivojantirish masalalari Reja: Kirish

Davlat maqsadli va budjetdan tashqari jamg’armalarining turlari 
Jahon tajribasida davlat maqsadli fondlarining juda ko‘p turlari mavjud va bu 
ularni ikki katta guruhga ajratish mumkin: 
- ijtimoiy yo‘naltirilgan fondlari (pensiya fondlari, majburiy tibbiy sug‘urta 
fondlari, davlat bandlik fondlari, ijtimoiy sug‘urta fondlari, aholini ijtimoiy 
qo‘llab-quvvatlash umummilliy fondlari); 
- iqtisodiy yo‘naltirilgan fondlari (o‘z yo‘nalishi va manbalariga ega). 
Davlat ijtimoiy fondlari fuqarolarning pensiya olish, kasalligi, nogironligi, 
boquvchisini yo‘qotganligi sababli, shuningdek, sog‘liqni saqlash va tibbiy yordam 
olish, ishsizlikdan himoya qilinish uchun va boshqalar uchun ijtimoiy nafaqalarni 
olishdek konstitutsion huquqlarni ta‘minlashga yo‘naltirilgan. Iqtisodiy fondlari 
jamiyatning xo‘jalik va ijtimoiy xayotining rivojlanishida davlat ta‘siri 
imkoniyatlarini kengaytiradi. 
Davlat maqsadli fondlarining mablag‘laridan foydalanish fondlarining maqsadi, 
aniq iqtisodiy sharoitlar va ishlab chiqilgan va amalga oshirilayotgan dasturlardan 
kelib chiqiladi.Mablag‘larning ma‘lum bir qismi ta‘sischilik faoliyatiga hamda 
qimmatli qog‘ozlarga quyiladi. Davlat maqsadli fondlari investor sifatida hamda 
moliya bozori ishtirokchisi sifatida ishtirok etishi mumkin. 
Davlat maqsadli fondlari maqsadli fondlari maqsadli ishlatilishga yo‘naltirilgan. 
Odatda ularning nomida mablag‘larning ishlatilish maqsadi qayd etiladi. Davlat 
maqsadlifondlarini shakllantirishning manbalari ular tashkil etgan vazifalarning 
xarakteri va masshtabiga qarab aniqlanadi. Manbalarning turi va xajmiga 
rivojlanishning u yoki bu bosqichidagi mamlakatning iqtisodiy va moliyaviy holati 
ta‘sir etadi. 
Byudjetdan tashqari fondlar haqida gap ketganda, shuni ta‘kidlash lozimki, bu 
fondlar har doim ham davlatga tegishli bo‘lmaydi, jamiyatning taraqqiyoti, 
ijtimoiy-iqtisodiy va ma‘naviy ehtiyojlarni kengayishi jamiyat a‘zolarining turli xil, kengayib borayotgan qiziqishlarini qondirishga maqsad qilib quyilgan nodavlat byudjetdan tashqari fondlarning rivojlanishiga to‘rtki bo‘ldi. Maqsadli 
jamg‘armalarni quyidagi xususiyatlar bo‘yicha tasniflash mumkin: 
Tashkiliy usuliga ko‘ra: 
- maqsadli jamg‘armalarni tashkil qilish uchun mahsus ajratilgan byudjet 
mablag‘lari hisobidan; 

- o‘z mablag‘lari hisobidan. 

Shakllanish usuliga ko‘ra: 
- maxsus o‘rnatilgan soliqlar va majburiy ajratmalar hisobiga; 
- davlat byudjetidan assignatsiyalar; 
- maxsus yoki ixtiyoriy zaymlarnichiqarish; 
- qimmatli qog‘ozlar emissiyasi va joylashtirilishi orqali. 
Amal qilish muddatiga ko‘ra:
- doimiy, doimiy va uzoq muddatda faoliyat yurituvchi; 
- vaqtinchalik, jamiyat rivojlanishining ma‘lum bosqichida ijtimoiy-iqtisodiy, 
siyosiy yoki ekologik vazifalarini bajarish uchun tashkil etilgan. 
Tegishlilik huquqi va mulkiy tegishliligiga ko‘ra: 
- davlat; 
- davlatlararo; 
- xalqaro. 
Maqsad va vazifalariga ko‘ra: 
- ijtimoiy; 
- sug‘urta; 
- iqtisodiy; 
- kredit; 
- ilmiy-tadqiqot; 
- investitsion; 
- ekologik; 
- siyosiy va boshqalar. 
Markazlashish darajasiga ko‘ra: 
- markazlashgan; 
- markazlashmagan. 
Mablag‘lar ishlatilishining maqsadli yo‘naltirilishiga ko‘ra byudjetdan tashqari 
fondlar ijtimoiy, iqtisodiy, ekologik va boshqa fondlarga ajratiladi. Ijtimoiy 
ahamiyatdagi fondlar davlat organlariga faol ijtimoiy siyosatni yuritishga ko‘mak 
beradi.Ushbu fondlarni shakllantirishda asosan sug‘urta qilingan shaxslarning 
sug‘urta badallaridan, tadbirkorlarning sug‘urta badallaridan, subsidiyalar va 
davlatning foizsiz ssudalaridan foydalaniladi. 
Davlat byudjetida jamlangan byudjetdan tashqari fondlar davlat maqsadli 
fondlar hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi byudjet tizimida jamlanadigan 
davlat maqsadli byudjetdan tashqari fondlar tarkibi keltirilgan. 
Byudjetdan tashqari fondlar maqsadli ishlatilishga yo‘naltirilgan. Odatda ularning 
nomida mablag‘larning ishlatilish maqsadi qayd etiladi. Byudjetdan tashqari 
fondlarni shakllantirishning manbalari ular tashkil etgan vazifalarning xarakteri va 
masshtabiga qarab aniqlanadi. Manbalarning turi va xajmiga rivojlanishning u yoki 
bu bosqichidagi mamlakatning iqtisodiy va moliyaviy holati ta‘sir etadi. 

Byudjetdan tashqari fondlarning mablag‘laridan foydalanish fondlarning 

maqsadi, aniq iqtisodiy sharoitlar va ishlab chiqilgan va amalga oshirilayotgan 
dasturlardan kelib chiqiladi.Mablag‘larning ma‘lum bir qismi ta‘sischilik 
faoliyatiga hamda qimmatli qog‘ozlarga quyiladi. Byudjetdan tashqari fondlar 
investor sifatida hamda moliya bozori ishtirokchisi sifatida ishtirok etishi mumkin. 
O‘zbekistonda bozor iqtisodiyotini erkinlashtirish bosqichida va 
islohotlarning chuqurlashuvi sharoitida kuchli ijtimoiy siyosatni amalga oshirish 
yangicha amaliy va samarali shakllarni qo‘llashni talab etadi. Jahon tajribasining 
ko‘rsatishicha, davlatning maqsadli fondlari tizimi faoliyatini yo‘lga qo‘yish va 
undan samarali foydalanish kuchli ijtimoiy siyosatni amalga oshirishda muhim 
o‘rin tutadi. 
Respublikamizdagi islohotlarning barcha bosqichlarida ijtimoiy siyosatning 
asosiy yo‘nalishlari bo‘yicha maqsadli fondlar shakllantirildi. Albatta, shu 
kungacha bu fondlarining amal qilishi aholini ijtimoiy himoyalashning jamiyatimiz 
boyligiga aylangan yutuqlariga hissa bo‘lib qo‘shilmoqda. Endilikda ijtimoiy 
siyosatning yangi bosqichi talablariga muvofiq, ob‘ektiv ravishda maqsadli fondlar 
sonini ko‘paytirish va ularning barchasini amal qilish samaradorligini oshirishga 
tobora ko‘proq e‘tibor qaratilmoqda. 
Hozirgi kunda mamlakat moliya tizimi oldiga qo‘yilgan muhim vazifalardan biri 
Davlatning 
maqsadli 
fondlari 
faoliyatidan 
samarali 
foydalanish 
hisoblanadi.Hozirgi sharoitda davlat maqsadli fondlarining o‘rni va roli juda 
muhimdir. Chunki, Davlat byudjeti daromadlari va xarajatlarini samarali 
boshqarishda, 
aholi 
turmush 
darajasini 
oshirishda, 
ishlab 
chiqarishni 
rag‘batlantirishda bevosita Davlat byudjeti bilan birga Davlatning maqsadli 
fondlarining dan ham foydalaniladi.Bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida 
ishlovchilar, korxonalar, davlat va jamiyat manfaatining yangi munosabatiga xos 
ijtimoiy himoyaning shakl va mexanizmlarini yaratish zarurati kelib chiqdi.
Davlat bu fondlarining mablag‘lari bilan ishlab chiqarish jarayoniga 
aralashadi, tashkilot va muassasalarga kreditlar va subsidiyalar beradi. Ijtimoiy 
siyosat chora- tadbirlarini moliyaviy ta‘minlaydi, shuningdek, aholiga ijtimoiy 
xizmatlar ko‘rsatadi. Davlatning maqsadli fondlarning izchil faoliyati natijasida 
aholi kuchli ijtimoiy himoya qilinishi bilan birga, iqtisodiyotning boshqa 
tarmoqlari ham rivojlantiriladi. 
Ayni paytda Davlatning maqsadli fondlari nafaqat davlatning daromadlar 
bazasini ta‘minlashi va kelib tushgan pul mablag‘larini xarajat qilishi lozim, balki 
jamiyatda makroiqtisodiy barqarorlikni hamda aholining optimal bandligini ham 
ta‘minlashi zarur. Chunki, O‘zbekistonda ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor 
iqtisodiyotini 
shakllantirish 
maqsadida 
amalga 
oshirilayotgan 
iqtisodiy 
islohotlardan ko‘zlangan maqsad aholi turmush farovonligini yaxshilashdir. 
Mablag‘larning moslashishiga ko‘mak beradi. Ammo xarajat moddalari bo‘yicha 
mablag‘larning ortiqroq yo‘naltirishga erishmaslik lozim, xususan bunda ijtimoiy 
talablar maxsus e‘tiborni talab etadi, chunki hamma vaqt ushbu maqsadlar uchun 
xarajatlarni kamaytirishdek xavf mavjud bo‘ladi. Shuning uchun ham 

rivojlanishning eng muhim yo‘nalishlarini aniqlash va mablag‘larni maqsadli 

ishlatilishi va yo‘naltirilishi ta‘minlash muhim ahamiyat kasb etadi. 
Ushbu vazifalarni amalga oshirish uchun ikki usuldan foydalanish mumkin: 
- ma‘lum maqsadli qismini davlat yoki mahalliy byudjetlardan ajratish; 
- hukumat qarorlariga asosan aniq maqsadli yangi Davlatning maqsadli 
fondlarini tashkil etish. 
Iqtisodiy 
rivojlanishning 
hozirgi 
bosqichida 
ikkala 
usuldan 
ham 
foydalanilmoqda. Davlatning maqsadli fondlarining byudjet paydo bo‘lishidan 
ancha avval vujudga kelgan.Ularning paydo bo‘lishi davlat faoliyatining 
kengayishiga yangi xarajatlar va tegishli ravishda ularni amalga oshirishga zarur 
bo‘lgan qo‘shimcha mablag‘lar bilan bog‘liq. Davlat fondlariningsoni doim 
o‘zgarib turgan, ular asosan vaqtinchalik xususiyatga ega, maxsus fondlar yoki 
alohida hisob varaqlar ko‘rinishida bo‘lgan va ularni boshqarish uchun qo‘shimcha 
mablag‘lar talab etilgan. Hozirgi sharoitlarda Davlatning maqsadli fondlari 
aktualligi saqlanib qolmoqda, ayniqsa o‘tish davri iqtisodiyotiga ega 
mamlakatlarda va iqtisodiy tangliklar davrida. 
Sababi quyidagicha: 
- bu fondlar byudjet bilan birgalikda davlatning iqtisodiyotga aralashuviga 
imkon beradi va tadbirkorlikni moliyaviy qo‘llab-quvvatlashni ta‘minlaydi; 
- davlatning maqsadli fondlariningmaqsadli xarakteri va maqsadi ularning 
mablag‘laridan samarali foydalanishni davlat tomonidan nazorat qilishni 
yengillashtiradi; 
- ma‘lum bir hollarda (faol saldo mavjudligi) fondlarining mablag‘lari byudjet 
taqchilligini qoplash uchun jalb qilinishi mumkin. 
Davlatning maqsadli fondlarining tashkil etishning maqsadi jamiyat uchun 
muhim bo‘lgan xarajatlarni byudjet mablag‘laridan tashqari mustaqil manbalar 
hisobidan ta‘minlashdir. Davlatning maqsadli fondlarining davlat moliyasi 
tarkibining muhim bo‘g‘ini sifatida davlat jamlanma byudjeti tarkibida muhim 
o‘rinni egallaydi. 
Moliya tizimining bo‘g‘inlari: umumdavlat moliyasi, moliya bozori, sug‘urta 
va xo‘jalik sub‘ektlari moliyasi tarkibida asosiy o‘rin umumdavlat moliyasi bo‘lib, 
uning tarkibi jamlanma byudjet yoki konsolidatsiyalashgan byudjetdan tashkil 
topadi. Jamlanma byudjet tarkibida davlat byudjeti va davlatning maqsadli 
fondlari birlashadi. 

Xulosa
Shuni ta’kidlash lozimki, mamlakatmiz moliya tizimida davlat maqsadli jamg’armalarining o’rni beqiyos bo’lib, ular nafaqat moliya tizimi barqarorligida balki aholining ijtimoiy turmush farovonligini oshirishda muhim o’rin egallab kelmoqda. Shu boisdan, hozirgi kunda davlat maqsadli jamg’armalari faoliyatini yanada rivojlantirish, ularning moliyaviy barqarorligi oshirishga qartilgan islohotlar faol tarzda amalga oshirilib kelinmoqda. Yuqoridagi tahlil natijalarga asoslangan holda ta’kidlash joizki, mamlakatimiz moliya tizimining asosiy bo’g’inlaridan hisoblangan davlat maqsadli jamg’armalari faoliyatining rivojlantirilishi va ularning molyaiviy barqarorligini yanada oshirilishi pirovardida moliya tizimi barqarorligining mustahkamlanishiga imkon yarat