Davlat mulkini xususiylashtirish borasida amalga oshirilgan ishlar

Mulkchilik huquqlari esa mulk subhektining mulk obhektiga nisbatan munosabatidir, yahni undan foydalanish va nazorat qilish yuzasidan kelib chiquvchi huquqlar majmuidir:


Mulk subhektlari ko’’ darajali bo’lib, shu subhektlardan birontasi o’zini mulk egasi sifatida yuzaga chiqara olmasa, unda mulkchilik munosabatlari rasmiy va yuzaki tus oladi.
Mulk munosabatlari, yuqorida aytib o’tilganidek, iqtisodiy munosabatlar tizimida hal qiluvchi rol o’ynaydi. Keling, boshlang’ich tushunchalar va taoriflarga murojaat qilaylik.
Mulk - bir tomondan, shaxs, guruh yoki odamlar birlashmasi (subhekti) va boshqa tomondan moddiy dunyoning (obhektning) har qanday mohiyati, ikkinchi tomondan, doimiy yoki vaqtincha, qisman yoki to’liq begonalashtirish, ajratish, subhekt tomonidan obhektni ajratib olish o’rtasidagi munosabatlar. shunday qilib, mulk obhektning maolum bir obhektga tegishli ekanligini tavsiflaydi.
Mulk egasi (egasi) obhekti mulkka egalik qilish qobiliyatiga va huquqiga ega bo’lgan mulkiy munosabatlarning faol tomonidir. Mulk subhektlari yakuniy tahlilda atayin jonlantirilgan shaxslardir. Mulk obhekti - bu tabiatga, obhektga, energiyaga, maolumotga, mulkka, maonaviy, intellektual qadriyatlarga, to’liq yoki maolum darajada ushbu obhektga tegishli bo’lgan mulkiy munosabatlar shaklidagi mulk munosabatlarining ‘assiv tomoni. Mulk obhekti ko’’incha shunchaki mulk deb ataladi, unga investitsiya kiritadi. kontse’tsiya, obhektning o’zi ham, mulkka nisbatan u bilan bog’liq munosabatlar.
"Mulk munosabatlari" tushunchasi, bir tomondan, mulkdorning “uning narsasiga” munosabati, yahni mulk va subhekt o’rtasidagi obhektiv-obhekt munosabatlarini o’z ichiga oladi. Ushbu dastlabki munosabatlar mulkchilik subektlari o’rtasidagi munosabatlarning, yahni subektiv-subektiv munosabatlarning muhim sharti bo’lib xizmat qiladi.
Mulk munosabatlarining ikki tomoni bor: huquqiy va iqtisodiy.
Mulkchilikning huquqiy tushunchasi iqtisodiy tushunchadan ancha oldin ‘aydo bo’lgan. Mulkni huquqiy talqinning nisbiy soddaligi va ravshanligi, shaxsning narsaga, obhektga bo’ysunadigan kuchli irodali munosabati sifatida ijtimoiy ongda mustahkam o’rnashgan. Rim yuristlari mulkni biror narsaga egalik qilish, foydalanish va tasarruf etish huquqi sifatida belgilab qo’ydilar. Yahni, mulk huquqiy jihatdan mulk munosabatlarini ifodalaydi: huquqiy normalar mahsulotning qandaydir subhektlarga (fuqarolar, guruhlar, sinflar, aholi, davlat) taqsimlanishi va taqsimlanishini belgilaydi. Boshqacha aytganda, huquqiy tomon mulk huquqini qonunlashtiradi va bu huquqlarni meros qilib olish, to’shirish va sotishni tartibga soladi. Egasi o’ziga tegishli bo’lgan narsalarga egalik qilish, undan foydalanish va ularni tasarruf etish huquqini oladi va davlat ushbu huquqni qonun hujjatlari orqali taominlaydi
Amerikalik iqtisodchilar R. Coase va A. Alchian mulk huquqi nazariyasini ishlab chiqdilar. “Mulk huquqi” tushunchasi 11 tarkibiy qismdan iborat huquqlar to’’lamini (“huquqlar to’’lami”) o’z ichiga oladi¹:
1) mulk huquqi, yahni imtiyozlarni eksklyuziv jismoniy boshqarish huquqi;
2) foydalanish huquqi, yahni tovarlarning foydali xususiyatlaridan o’zi uchun foydalanish huquqi;
3) boshqarish huquqi, yahni imtiyozlardan foydalanishni kim va qanday taominlash to’g’risida qaror qabul qilish huquqi;
4) daromad olish huquqi, yahni tovarlardan foydalanish natijasida olingan natijalar huquqi;
5) suveren huquq, yahni tovarni begonalashtirish, isteomol qilish, o’zgartirish yoki yo’q qilish huquqi;
6) xavfsizlik huquqi, yahni tovarlarni eks’ro’riatsiya qilishdan va atrof-muhitga zarar etkazilishidan himoya qilish huquqi;
7) tovarlarni meros qilib olish huquqi;
8) tovarga cheksiz egalik qilish huquqi;
9) atrof-muhitga zararli bo’lgan tarzda foydalanishni taqiqlash;
10) jarima ko’rinishidagi javobgarlik huquqi, yahni. qarzni to’lashda foyda yig’ish imkoniyati;
11) qoldiq belgi huquqi, yahni. buzilgan vakolatlarning tiklanishini taominlaydigan ‘rotseduralar va institutlarning mavjudligi huquqi.
Mulk huquqi deganda, odamlar soni cheklangan miqdordagi tovarlarning mavjudligi va ulardan foydalanish bilan bog’liq bo’lgan, odamlar o’rtasidagi munosabat tushuniladi.
shuni tahkidlash kerakki, mulkni qonuniy konsolidatsiya qilish bu jarayonning o’zi emas, faqat mulkni ajratish jarayonining muzlatilgan natijasidir. Ammo doimiy ravishda rivojlanib boradigan iqtisodiy munosabatlar, o’zlashtirishning yangi shakllarini yaratadi, agar huquqiy hujjatlar amaldagi iqtisodiy munosabatlarga to’g’ri kelmasa, ular rivojlanishiga to’sqinlik qilishi mumkin. Mulkchilikning yuridik shakli odamlar tomonidan moddiy tovarlarni rasmiy ravishda o’zlashtirilishini aks ettiradi, iqtisodiy tovarlarning real o’zlashtirilishi ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va isteomol qilish jarayonlarida ro’y beradi.
Iqtisodiy nazariya resurslar va mahsulotlarni o’zlashtirish va ulardan foydalanishning aniq jarayonlarini aniq o’rganadi.
Iqtisodiy mulk munosabatlariga quyidagilar kiradi: 1) xo’jalik tovarlarini berish; 2) ushbu tovarlardan iqtisodiy foydalanish; 3) mulkni iqtisodiy sotish
To’shirish bu narsalar bilan munosabatlarni o’zlari kabi quradigan odamlar o’rtasidagi iqtisodiy munosabatlardir. Ajratishning qarama-qarshi tomoni - bu begonalashtirish munosabati.
Egasi, birinchidan, ishlab chiqarish jarayonida mulk obhekti (moddiy va nomoddiy qiymatlar) dan foydalanishi mumkin; ikkinchidan, mulkka maolum muddat davomida egalik qilish va undan foydalanish huquqini beradi va aniqlaydi.
Mulkiy munosabatlarni tartibga soluvchi huquqiy qonunlarsiz iqtisodiyot normal rivojlana olmaydi. Masalan, har qanday mulk egasi uning mulki joylashgan mamlakat qonunlariga muvofiq harakat qilishi kerak. Umuman olganda, bu butun jamiyatdagi o’yin qoidalari bo’lgan mulkiy huquqlar (hatto ular bir oz aniq tushunilgan bo’lsa ham) va faqat sof iqtisodiy munosabatlar ularga bog’liq ekanligi tan olinadi.
O’zbekiston Respublikasida bozor iqtisodiyoti sharoitida mulkning turli shakllari uchun teng huquqiy imkoniyatlar berilmoqda. Mulk shakllarining teng imkoniyatlar tadbiq etilishi uchun qonun xujjatlari ishlab chiqildi va amalga joriy etildi. Bozor iqtisodiyotining asosi bo’lgan xususiy mulk kafolati bo’yicha ham davlat bu mulk shaklini har tomonlama qo’llab-quvvatlamoqda. O’zbekiston Respublikasining “Mulkchilik to’g’risida” Qonuniga ko’ra O’zbekiston Respublikasida mulk daxlsizdir. Har bir shaxs mulkdor bo’lishga haqli. O’zbekiston Respublikasida iqtisodiyotning samarali amal qilishiga va xalq farovonligining o’sishiga imkoniyat yaratuvchi har qanday shakldagi mulkchilik bo’lishiga ruxsat beriladi. Mulkchilikning hamma shakllari daxlsiz bo’lishiga va ularning rivojlanishi uchun teng sharoit yaratilishiga qonun kafolat beradi. O’zbekiston Respublikasi mulkdorga qarashli bo’lgan mol-mulkni saqlash va ko’’aytirib borish uchun barcha zarur sharoitlarni yaratib beradi
Mulk huquqlari - tovarlardan foydalanishning ruxsat etilgan usullarini belgilaydigan huquqlar to’’lamidir.
Egalik huquqlari:

• 
  egasi yoki egasi bo’lmagan materiallardan mustaqil ravishda buyumlar yasash;
  
• 
  mulkdan foydalanish (mevalar, mahsulotlar, daromadlar);
  
• 
  bitim bo’yicha mulkni sotib olish (sotib olish-sotish, almashish, sovg’a);
  
• 
  meros yoki vorislik;
  
• 
  egasiz narsalarni to’ishga birinchisining huquqi bilan (to’ish, xazina);
  
• 
  mulk huquqi bo’yicha
  

Mulk huquqlari egasi o’z mol-mulkini boshqa shaxslarga berish, mulk huquqidan voz kechish, mulkni yo’q qilish yoki yo’q qilish natijasida tugaydi.
Qonunchilik bahzi holatlarda mulkiy huquqlarni majburan bekor qilishga imkon beradi. Bunday holatlarga mulk egasining majburiyatlarini qaytarish, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish, musodara qilish, rekvizitsiya qilish, davlat va shahar ehtiyojlari uchun er uchastkasini majburan qaytarib olish, qonunga xilof ravishda foydalanilgan er uchastkasini tortib olish, madaniy muomala va uy hayvonlariga noto’g’ri munosabatda bo’lganlarni majburiy ravishda sotib olish kiradi. Mulk huquqlarini huquqiy himoya qilish fuqarolik huquqining asosiy funktsiyalaridan biridir. Mulk huquqlarini fuqarolik himoyasini amalga oshirish sud orqali amalga oshiriladi.
Bundan tashqari, mulkka qarshi jinoyatlar uchun (o’g’irlik, talonchilik, talonchilik, firibgarlik, mulkni o’g’irlash, o’g’irlash, tovlamachilik) jinoiy sanktsiyalar qo’llaniladi. Va nihoyat, egasi qulflar, seyflar, o’g’irilik signallari, qo’riqchilar (qo’riqchilar) yordamida mol-mulkini unga qilingan jinoiy hujumlardan o’zini himoya qilishni amalga oshiradi.
Huquqlar to’plami doirasida iqtisodiy huquqlarning ikki turi ajratiladi: iqtisodiy huquqlar (foydalanish huquqlari) va tasarruf qilish huquqlari. Egalik huquqlari bir-biridan mustaqil ravishda agentdan agentga o’tkazilishi mumkin. shunday qilib, mulk huquqi nazariyasida kom’aniya muayyan shakldagi, vakolatlar to’’lami to’shiriladigan shartnomalar tarmog’i sifatida qaraladi.