Davlat qarzi va byudjet taqchilligi, byudjet taqchilligini moliyalashtirish mexanizmi

1-mavzu. Davlat qarzi va byudjet taqchilligi

1. 
   Davlat qarzi va byudjet taqchilligi, byudjet taqchilligini moliyalashtirish mexanizmi.
   
2. 
   Davlat qarzini ko'paytirish yo’li bilan moliyalashtiriladigan barqaror taqchilligi.
   
3. 
   Yirik davlat qarzining uzoq muddat davomida mavjud bo’lishi oqibatlari.
   
4. 
   Davlat byudjeti taqchilligi va inflyatsiya.
   

1. Byudjet taqchilligini moliyalashtirish mexanizmi.
Hozirgi sharoitda davlat byudjeti ijtimoiy (ishlab chiqarish) munosabatlarinig bir qismini ifoda etib, davlatning ixtiyoriga mamlakatda yaratilgan yalpi ichki mahsulot (milliy daromad)ning nisbatan kattagina qismini to’plash va uni jamiyat taraqqiyotining turli sohalarini (iqtisodiyot, maorif, sog’liqni saqlash, fan, 
madaniyat, ijtimoiy ta’minot, boshqaruv, mudofaa va boshqalar) rivojlanishiga yo’naltirish imkonini beradigan muhim taqsimlash vositasidir. Mohiyatiga ko’ra davlat byudjeti mamlakat moliya tizimining tarkibiy qismi bo’lib, shunga mos ravishda moliya tizimiga doir barcha xususiyatlarga ega va unga tegishli bo’lgan barcha funktsiyalarni bajaradi. Bir vaqtning o’zida, davlat byudjeti faqat oo’ziga xos bo’lgan xarakterli xususiyatlarga ham egadirki, ular o’z navbatida, davlat byudjetini moliya tizimining boshqa bo’linmalaridan ajratib turadi va unda markaziy o’rinni egallashga imkon beradi. Uning ana shunday xususiyatlaridan biri bevosita davlatga tegishli ekanligidir. Haqiqatdan ham har bir mamlakatda davlat barcha moliyaviy munosabatlarning tashkilotchisi bo’lsa- da, uning bu xislati, ya’ni mamlakatning moddiy va moliyaviy resurslari asosiy taqsimlovchi sifatidagi roli faqat byudjetda katta kuch bilan namoyon bo’ladi. Yagonalik va yuqori darajada markazlashuv davlat byudjetining muhim 
xususiyatlaridandir. Davlat byudjetiga xos xususiyatlar mablag’lar bilan byudjet siyosatini amalga oshirish uchun keng imkoniyatlar yaratib beradi. Davlat byudjeti deyilganda, eng avvalo, ikki tushunchaning qo’shilishini tushunmoq kerak: davlat miqyosida yalpi ichki mahsulotni taqsimlash natijasida vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlar; 2) davlatning asosiy moliyaviy rejasi. Yalpi ichki 
mahsulotni taqsimlashning moliyaviy vositasi sifatida davlat byudjeti boshqa 
xususiyatlarga ham ega. Yalpi ichki mahsulotning davlat byudjeti orqali 
taqsimlanishi ma’lum darajada, almashuvdan ajralgan holda sodir bo’ladi. 
Qiymatning davlat byudjeti orqali harakatlanishi moddiy mahsulotning harakatidan to’liq uziladi va sof qiymat xarakterini kasb etadi. Faqat davlat byudjetidan 
tashqarida, byudjet resurslari sarflanayotganda taqsimlash va almashuv 
operatsiyalarining qayta qo’shilib ketishi sodir bo’ladi. Davlat byudjetining 
mohiyatini ochib berishda u orqali amalga oshiriladigan taqsimlash jarayonlarining mazmunini ko’rib chiqish alohida ahamiyat kasb etadi. 
Yalpi ichki mahsulotni davlat byudjeti orqali taqsimlash bir vaqtning o’zida, o’zaro bog’langan va ma’lum darajada mustaqil bo’lgan uch bosqichga egadir:
1) umumdavlat pul fondini shakllantirish (byudjet daromadlari);
2) hududiy va ma’lum maqsadlarga mo’ljallangan ko’p sonli byudjet fondlarini yaratish; 
3) byudjet fondidan foydalanish (byudjet xarajatlari). 
Davlat byudjeti orqali yalpi ichki mahsulotni taqsimlashning bu bosqichlari bir vaqtning o’zida va uzluksiz sodir bo’lsada, bu ularning nisbatan alohidaligini ham inkor etmaydi. Bu bosqichlarni bo’lish va ularni alohida-alohida ko’rib chiqish orqali byudjetli taqsimlashning xarakteri, shakli va metodlari to’g’risida osonroq va aniqroq tasavvur hosil qilish mumkin. Birinchi bosqichda yuridik va jismoniy shaxslarga tegishli pul mablag’larining bir qismi davlatning qo’lida to’planishi sodir bo’ladi. Ana shu asosda mablag’larni oluvchi sifatida davlat bilan mablag’larni to’lovchilar o’rtasida byudjet munosabatlari vujudga keladi. Bu munosabatlar, asosan, majburiylik (imperativlik) xarakteriga egadir. Bu bosqichdagi taqsimlash jarayonlarining xarakterli xususiyati shundaki, byudjetga tushuvchi mablag’lar ajratib olingan bo’lib, ular qat’iy chegaralanmagan. Ularning barchasi hozircha yagona maqsadga — umumdavlat ehtiyojlarini qondirishga yo’naltirilgan.
Davlat pul fondining alohidaligiga aniq maqsadlarga mo’ljallangan fondlarni kristallizatsiya qilish boshlanganda barham beriladi. 
Byudjet fondini shakllantirishda ikki xil tushunchadan foydalaniladi: 

1. 
   byudjetga to’lovlar (soliqlar, ajratmalar, bojlar va boshqalar);
   
2. 
   davlat byudjetining daromadlari. 
   

Davlat byudjetiga to’lovlar (soliqlar, ajratmalar, bojlar va boshqalar), eng avvalo, to’lovchilarning xarajatlaridan iborat bo’lib, ularning daromadlaridan chegirilsada, bir vaqtning o’zida ular davlat byudjetida davlatning daromadlari sifatida gavdalanadi. Ana shundan taqsimlash munosabatlariga kirishgan 
ishtirokchilar (tomonlar) o’rtasidagi manfaatlarda ba’zi bir farqli jihatlar vujudga keladi. Davlat byudjetning daromadlarini oshirishdan manfaatdor bo’lsa, bu narsa 
Byudjet taqchilligi - bu har bir byudjet yili byudjet xarajatlarining uning daromadlaridan oshib ketishi summasi.
Byudjet profitsiti - bu har bir byudjet yili byudjet daromadlarining uning xarajatlaridan oshib ketadigan summasi.
To'liq muvozanatli davlat byudjeti, ya'ni muvozanatsiz byudjet faqat nazariy jihatdan mumkin. Byudjet loyihasi muvozanatli bo'lsa ham, uni amalga oshirish jarayonida tenglikni ta'minlash deyarli mumkin emas. Budjet taqchilligining ijobiy va salbiy tomonlarini ajratib ko'rsatish.
Boshqa tomondan, kam moliyalash siyosati iqtisodiy o'sishga olib keladi.
Salbiy tomoni shundaki, byudjet taqchilligi davlat qarzining ko'payishiga, soliq yukining oshishiga olib keladi va inflyatsiya jarayonlarini rag'batlantiradi.
Byudjet taqchilligining sabablari quyidagilar bo'lishi mumkin:
1. Iqtisodiyotni tarkibiy qayta qurish va sanoatni rivojlantirish zarurati tufayli davlat xarajatlarining o'sishi.
2. Iqtisodiy inqiroz davrida davlat byudjeti daromadlarini kamaytirish.
3. Favqulodda vaziyatlar (urushlar, tartibsizliklar, katta falokatlar, tabiiy ofatlar).
4. Davlat moliya tizimining samarasizligi.
5. Moliyaviy resurslar bilan ta'minlanmagan ijtimoiy dasturlarning o'sishida ifodalangan siyosiy populizm.
6. Davlat sektoridagi korruptsiya.
7. Soliq siyosatining samarasizligi iqtisodiyotning soya sektorining o'sishiga olib keladi.
Byudjet taqchilligi funktsiyalari:
1. taqsimlash (qayta taqsimlash),
2. mablag 'shakllantirish,
3. rag'batlantiruvchi,
4. boshqarish.
Quyidagilar byudjet taqchilligi turlariga ajratiladi:
Tarkibiy tanqislik byudjetni shakllantirishda daromadlar va xarajatlar tarkibiga xos bo'lgan kamomad.
Ishsizlikning tabiiy darajasi, YaIMning tabiiy darajasi, shuningdek amaldagi qonunchilikda belgilangan soliq stavkalari va transfert to'lovlari sharoitida iqtisodiyot uchun hisoblangan byudjet taqchilligi yoki profitsiti. Odatda, tuzilmaviy tanqisliklar fiskal siyosat natijasida yuzaga keladi. Ixtiyoriy soliq-byudjet siyosati hukumatning soliqlarni (soliq stavkalari) va davlat xarajatlarining (tovarlar va xizmatlarga sarf-xarajatlar va to'lovlarni to'lash dasturlari) ataylab o'zgartirilishi inflyatsiyasiz Yalpi ichki mahsulotni to'liq ish bilan ta'minlash va iqtisodiy o'sishni rag'batlantirish uchun.
Bu ma'lum bir ishsiz (tabiiy) darajani hisobga olgan holda joriy davlat xarajatlari va daromadlar o'rtasidagi hisoblangan farq.