Davlat qarzining real muammolaridan biri
Download 54.42 Kb. Pdf ko'rish
|
3 topwiriq
Davlat qarzining real muammolaridan biri Ko'pgina mutaxassislar o'zlarining ilmiy maqolalarida davlat qarzini ko'rib chiqish va tahlil qilishda o'z nuqtai nazariga ega. Zamonaviy iqtisodiyotda hukumatning moliyaviy holati va uning istiqbollari davlat byudjeti, uning taqchilligi miqdori va davlat qarzining miqdori - bu kamomadning umumiy xarakteristikasi bilan belgilanadi. Davlat qarzi nimadan iboratligi tushunchasi O‘zbekiston Respublikasining Byudjet kodeksining 3-moddasiga ko’ra (ushbu Kodeksda qo‘llaniladigan asosiy tushunchalar) “Davlat qarzi – O‘zbekiston Respublikasining ichki va tashqi qarzlar natijasida vujudga keladigan majburiyatlaridir”. Davlat ichki qarzi - O‘zbekiston Respublikasi rezidentlaridan mablag‘larni jalb qilish bo‘lib, ular uchun O‘zbekiston Respublikasining qarz oluvchi yoki rezident qarz oluvchilar tomonidan ssudalarni qaytarish kafilligi sifatidagi majburiyatlari mavjud. Davlatning tashqi qarzi – bu chet el manbalaridan (xorijiy davlatlar, xalqaro tashkilotlar, xalqaro moliya va iqtisodiy institutlar, xorijiy davlat moliya tashkilotlari va O‘zbekiston Respublikasining boshqa norezidentlari) mablag‘larini jalb etish bo‘lib, ular bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasining majburiyatlari vujudga keladi. Endi davlat qarzi va uning davlat iqtisodiyotiga ta'sirini to'g'ri tahlil qilish uchun davlat qarzining mohiyatini shakllantirishimiz kerak. Buning uchun davlat qarzining iqtisodiy mohiyatiga oid iqtisodchi olimlarning bir qancha fikrlarini keltirish zarur. Shunday qilib, C. R. McConnell va S. L. Brue ta'rifiga ko'ra, "davlat qarzi - bu mamlakatda yuzaga kelgan barcha taqchilliklarni olib tashlagan holda, federal hukumat byudjetlarining barcha ijobiy qoldiqlarining jami to'plangan summasi". "Amaliy iqtisodiyot" kitobi mualliflarining fikriga ko'ra: "Davlat qarzi - davlatning jismoniy va yuridik shaxslarga, xorijiy davlatlarga, xalqaro tashkilotlarga va boshqa shaxslarga qarzi, shu jumladan hisoblangan foizlar”. E.A.Pavlovskayaning ta’kidlashicha, “Davlat qarzini boshqarish tizimi deganda, davlat tomonidan davlat ssudalarini jalb qilish, ularga xizmat ko‘rsatish va to‘lash zaruriyati, shartlarini, iqtisodiy normalarni buzmagan holda, davlat manfaatlarini ta’minlash maqsadida belgilashga qaratilgan chora- tadbirlar majmui tushunilishi kerak. Dolan, E. J., Kempbell, K. va Kempbell, R.ning fikriga ko'ra, "davlat qarzi - o'tgan yillardagi byudjet taqchilligining to'plangan miqdori”. N. F. Samsonov, N. L. Barannikov va N. I. Strokovalarning ta'rifiga ko'ra, "Davlat qarzi - bu davlatning chiqarilgan va to'lanmagan qarz majburiyatlari bo'yicha, shu jumladan ular bo'yicha hisoblangan foizlar bo'yicha qarzlar yig'indisi". Umumlashtirib hisobga olingan holda, eng to'liq ta'rif quyidagi ta'rifdir: "Davlat qarzi - bu davlatning jismoniy va yuridik shaxslar, xorijiy davlatlar oldidagi chiqarilgan va to'lanmagan qarz majburiyatlari bo'yicha to'plangan jami qarz summasi. , xalqaro tashkilotlar va boshqa shaxslar, shu jumladan ma'lum bir sanada hisoblangan foizlar”. Davlat qarzi - bu davlat bo'linmasi tomonidan qonun bilan belgilangan da'volar egalariga muayyan vaqt oralig'ida ma'lum pul summalarini to'lash majburiyati. Kreditorlar oldidagi qarz summalari qarzdor davlatning standart pul birliklarida yoki tashqi valyuta birliklarida belgilanishi mumkin. Amerika Qo'shma Shtatlarining davlat qarzi, asosan, federal hukumatning kreditorlarga AQSh dollarining ma'lum summalarini to'lash majburiyatini ifodalaydi. Boshqa tomondan, davlat qarzlari va mahalliy qarzlar tashqi valyuta birliklarida belgilanishi mumkin. Pul majburiyati foizlarni to'lash yoki asosiy qarzni qaytarish yoki ikkalasini ham to'lashdan iborat bo'lishi mumkin. Qarzning o'ziga xos masalalari aniq muddatlar jadvallari bilan tavsiflanishi mumkin yoki bo'lmasligi mumkin. Abadiy foizlarni to'lash majburiyatini ifodalovchi konsollar asosiy qarzni qaytarish majburiyatini o'z ichiga olmaydi. Davlat qarzining kelib chiqish sabablari, uning miqdoran oshib yoki kamayib borishi har bir mamlakatning iqtisodiy siyosati, islohotlar qamrovi va dinamikasi bilan uzviy bogʻliq. Keyingi oʻn yillikda dunyo mamlakatlarida tashqi qarzga boʻlgan talab nisbatan oshganligi hamda davlatlar oʻrtasida bu borada tafovutlar kuchayganligining bir qancha sabablari bor. Ulardan eng muhimlari sifatida jahon moliyaviy inqirozining kelib chiqishi, ayrim mamlakatlarda ijtimoiy muammolarning keskinlashuvi, iqtisodiy xavfsizlik masalalari, iqtisodiy qudrat bilan ijtimoiy talablar oʻrtasidagi nomutanosibliklar, moliyaviy manbalardan nooʻrin foydalanish natijasida byudjet taqchilligining oshib ketishi, favqulodda vaziyatlar, xususan, koronavirus pandemiyasi kabi omillarni keltirish mumkin. Odatda, davlat qarzi va uning dinamikasiga baho berilganda qarzning yalpi ichki mahsulotga (YAIM) nisbati oʻrganiladi. Ushbu koʻrsatkichning eng yuqori chegarasi Maastrixt (1992-yil 7-fevralda Niderlandiyaning Maastrixt shahrida imzolangan) kelishuvi mezonlariga koʻra, 60 foiz, Xalqaro valyuta jamgʻarmasi va Yevropa Ittifoqining koʻrsatmalariga muvofiq 50 foizdan ortmasligi tavsiya qilinadi. Agar dunyodagi tashqi qarz geografiyasiga nazar tashlansa, davlat qarzining nisbiy va absolyut qiymatlariga koʻra eng yuqori daraja AQSH, Yaponiya, va Yevropa Ittifoqi (YI) mamlakatlariga toʻgʻri keladi. Ularning aksariyatida mamlakat tashqi qarzi YAIMga nisbatan 60 foizlik “qizil chiziq”dan allaqachon oshib boʻlgan, ayrimlarida esa 100 foizdan ham ortiqligini kuzatish mumkin. AQSH hamda YEI mamlakatlari qarzni koʻproq tashqi bozorlardan olishni maʼqul koʻrsa, Yaponiya va ildam rivojlanayotgan mamlakatlar (Xitoy, Hindiston hamda Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlari) ichki bozordan olingan qarzlar hisobiga iqtisodiyotning moliyaviy resurslarga boʻlgan talabini qondiradi. Tashqi qarz “oldi-berdi”si jahon amaliyotida keng qoʻllanilib kelayotgan moliyaviy vositalardan boʻlib qolayotganligiga qaramasdan davlat byudjeti kamomadini toʻldirishda undan foydalanishning xavf-xatarlarini ham xolisona eʼtiborga olish lozim. Rivojlanayotgan davlatlar uchun tashqi qarz ulushining keskin koʻtarilishi xalqaro moliyaviy tuzilmalarga nisbatan iqtisodiy va siyosiy qaramlikni keltirib chiqarishi yoki kuchaytirishi mumkin. Shuningdek, qarz miqdorining koʻpayishda davom etishi davlat tomonidan qarzlarni qaytarishda byudjet yukining ortib borishiga sabab boʻladi. Bundan tashqari, korporativ qarzlarning ichki va tashqi bozorlardan jalb qilinishi hamda samarasiz loyihalarga sarflanishi yoki makroiqtisodiy konyunkturaning (masalan, inflyatsiya darajasi, iqtisodiy oʻsish surʼati, milliy valyuta kurslari) keskin oʻzgarishi natijasida iqtisodiyotda salbiy holatlar yuzaga keladi. Davlat qarzining boʻlishi uni boshqarishni taqozo etadi, yaʼni qarzni olish va toʻlash bilan bogʻliq muayyan chora-tadbirlarni amalga oshirish lozim boʻladi. Qarz va uning foizlarini toʻlash uchun byudjetdan pul ajratish davlat qarziga xizmat qilish deyiladi. Davlat qarzini toʻlashdagi shart- sharoitlarning oʻzgarishi davlat qarzi restrukturizatsiyasi deyiladi. Restrukturizatsiya yuz berganda qarz haqining oʻzgarishi konversiya deyiladi. Qarz toʻlash muddati choʻzilganda davlat qarzi prolongatsiyasi yuz beradi. Qarzning bir turi boshqasiga aylanganda, qisqa muddatli qarz uzoq muddatli qarzga aylanadi va davlat qarzining konsolidatsiyasi yuz beradi. Davlat qarziga oʻrin boʻlmasligi uchun davlat xarajatlari davlat daromadlari darajasida boʻlishi lozim. Bunda taqchillikka yoʻl berilmaydi yoki minimal darajaga keltiriladi. 2008 yildan beri jahon iqtisodiyoti global moliyaviy inqiroz oqibatlariga duch kelmoqda. Ulardan biri inqirozgacha bo'lgan moliyaviy vaziyatni haddan tashqari optimistik baholash, inqiroz davrida davlat daromadlarining qisqarishi va ijtimoiy xarajatlarning ko'payishi, bank tizimini qayta qurish xarajatlari, kontratsiklik soliq siyosati va boshqalar natijasida yuzaga kelgan iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda davlat qarzining tez sur'atlar bilan o'sishidir Shu sababli, ko'plab hukumatlar byudjet taqchilligi va davlat qarzining "xavfsiz" darajasini aniqlashga harakat qilmoqdalar. Biroq, bu oson ish emas. Barcha iqtisodiyotlar uchun moliyaviy xavfsizlikning yagona standarti mavjud emas. Bundan tashqari, globallashgan iqtisodiyot va tartibsiz biznes tsikli hozirgi vaqtda ushbu iqtisodiyot tsiklning qaysi bosqichida ekanligini aniqlashni qiyinlashtiradi, bu esa fiskal ko'rsatkichlarni baholash uchun zarurdir. Tarixiy tajriba shuni ko'rsatadiki, to'lovni to'lash xavfi davlat qarzining turli darajalarida yuzaga kelishi mumkin, ba'zan esa juda past ko'rinadi. Aslida, "xavfsiz" qarz olish darajasi mamlakatga xos bo'lib, ko'plab omillarga va ko'pincha oldindan aytib bo'lmaydigan holatlarga bog'liq. Biroq, jahon bozorlaridagi keskin vaziyatni hisobga olsak, davlat qarzining “xavfsiz” darajasi o'n yil avvalgidan pastroq. Ehtiyotkorlik bilan yondashish uchun yana bir dalil soliq taqchilligining YaIMga nisbatan yoki davlat qarzining YaIMga nisbati kabi chora-tadbirlarning o'ta protsiklik xususiyatiga taalluqlidir. Oxirgi inqirozlar saboqlari, shuningdek, mamlakatlarning shartli fiskal majburiyatlarini, xususan, moliya sektoridagi barqarorlik bilan bog'liq majburiyatlarni yanada aniqroq baholash muhimligini ko'rsatadi. Kelajakka nazar tashlaydigan bo'lsak, jamiyatning qarishi va aholining qisqarishi sharoitida boshqa shartli majburiyatlarni, xususan, ijtimoiy ta'minot tizimlariga (davlat pensiya va sog'liqni saqlash tizimlarining yashirin qarzi) to'g'ri baho berish muhim ahamiyatga ega. Bu majburiyatlar ayrim mamlakatlarda davlat qarzi bo'yicha rasmiy statistik ma'lumotlardan ancha yuqori. Natijada, bunday statistik ma'lumotlar davlat qarzi va soliq to'lovchilarning keyingi avlodlari zimmasiga tushadigan haqiqiy fiskal yuk to'g'risida tasavvurni taqdim etmaydi. Davlatning haddan tashqari qarzdorligi bilan bog'liq moliyaviy inqirozlar uzoq tarixga ega bo'lib, jamiyatlarning bunday tashkil etilishining boshidan boshlanadi. Ular pul-moliya tizimining rivojlanish darajasiga qarab turli shakllarga ega bo'lgan: tangalardagi kumush yoki oltin miqdorini pasaytirish (valyutani pasaytirish), oltin/kumush zaxiralari bilan ta'minlanmagan yoki qabul qilingan muomala me'yorlaridan tashqari qog'oz pullarni chop etish, olingan kreditlarni qaytarishdan bosh tortish. yoki davlat obligatsiyalari defolti. Ko'p hollarda o'z majburiyatlarini bajara olmaydigan hukumat ularni moliyaviy tizimning boshqa qismlariga, ayniqsa markaziy bank va tijorat banklariga kvazi-fiskal operatsiyalar (QFO) orqali o'tkazadi va bu valyuta va bank inqirozlariga olib keladi. Biroq, bunday inqirozlar aslida byudjet xarakteriga ega, ya'ni hukumatning moliyaviy imkoniyatlari doirasida yashay olmasligiga asoslanadi. Ko‘rinib turibdiki, davlat qarzi inqirozi har doim iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy hayotda turli salbiy oqibatlarga olib kelgan. Bankrot bo'lgan hukumat o'zining asosiy funktsiyalarini samarali bajara olmaydi, ya'ni jamoat tovarlari bilan ta'minlay olmaydi. Eng yomoni, ba'zida u moliyaviy bo'shliqdan chiqish uchun fuqarolar va tadbirkorlik sub'ektlariga nisbatan asosiy mulkiy huquq va iqtisodiy erkinliklarni buzgan holda ekspropriatsiya choralarini qo'llashga tayyor bo'ladi, buni ko'plab tarixiy epizodlar tasdiqlaydi (masalan, Fransiyada 1789 yil inqilob yoki Argentinada 2001-2002 yillarda). Muayyan senariyga ko'ra, defolt yuqori inflyatsiya yoki giperinflyatsiya, milliy valyutaning qadrsizlanishi, bank inqirozi, shaxsiy jamg'armalarning yo'qolishi, jamiyatning katta qatlamining qashshoqlashishi, aholining hukumatga bo'lgan ishonchini susaytirishi, ichki siyosiy beqarorlik, iqtisodiy vaziyatning pasayishiga, mamlakatning kredit reytingi va kelgusi yillardagi tashqi siyosiy nufuzi tushishiga olib kelishi mumkin. Suveren qarz inqirozining takroriyligi va surunkali tabiati tahlilchilarning haqiqiy sabablarni va ularning paydo bo'lishi va o'zaro bog'lanish mexanizmini topishga bo'lgan qiziqishlariga olib keldi. Bir vaqtning o'zida, ko'plab mamlakatlarning davlat qarzi qisman norezidentlar tomonidan ushlab turilganligi sababli, qarz olishning tashqi manbalari qo'shimcha xavf omilini yaratishi darajasi haqida savol tug'iladi. Yuqoridagi savollar 2007-2008-dagi global moliyaviy-iqtisodiy inqiroz boshlanganidan va 2010-ning boshida boshlangan Yevropa bosqichidan so'ng, ayniqsa, muhim ahamiyatga ega bo'ldi. Natijada, bir necha yil mobaynida ko'plab rivojlangan mamlakatlarning davlat qarzlari ko'rsatkichlari keskin yomonlashdi va ularning kelajakdagi to'lov qobiliyatiga shubha paydo bo'ldi. Rivojlanayotgan bozor mamlakatlarning ko'pchiligida (EMDE) davlat qarzlari ko'rsatkichlari bugungi kunda rivojlangan mamlakatlardagi kabi yuqori emas. Biroq, rivojlangan mamlakatlar tajribasi shuni ko'rsatadiki, noqulay tashqi zarba vaziyatni tezda yomonlashtirishi mumkin. Bundan tashqari, 1980 va 1990- yillardagi moliyaviy krizislar ishonchli rivojlangan mamlakatlarda ham davlat qarzi darajada sodir bo'lishi mumkinligini ko'rsatadi. Agar davlat qarzining katta qismi norezidentlar tomonidan ushlab turilsa, ularning tashqi shoklarga nisbatan zaifligi qo'shimcha ravishda o'sib boradi. Davlat qarzining maqbul darajasini taqqoslash tahlil qilish uning aniq ta'rifini talab qiladi. Ayrim mamlakatlarda davlat qarzi mohiyati o’z milliy metodologiyasidan kelib chiqib bo’lishi mumkin. O’z navbatida, bu ayrim davlatlar qarzlarining Xalqaro Moliya Tashkilotlariga bergan hisobotlarida to’liq aks etmasligiga olib kelishi mumkin. Davlat qarzini belgilashdagi muhim elementlar quyidagilar: Umumdavlat tarkibiga kiruvchi sub'ektlar Davlat daromadlari, xarajatlari va majburiyatlarini qayd etish payti Davlat qarzlarining tarkibiy majburiyatlari. GFS and ESA-95 standardlari Davlat moliyasi statistikasining eng mashhur ikki xalqaro metodologiyasi quyidagilardan iborat: 1. GFS — Government Finance Statistics of the International Monetary Fund (IMF, 2011), 2. ESA95 (European System of National and Regional Accounts) (2013). Asosan, har ikkala standartda davlat moliyasi statistikasiga uslubiy yondashuvlar o'xshash. Farqlar bizning tahlilimiz uchun bevosita ahamiyatga ega emas (Bjorgvinsson, 2004). Umumiy boshqaruv chegaralarini aniqlash (General Government) har ikkala usulda ham alohida mamlakatlarning institutsional xususiyatlariga qaramay muhimdir. Aynan bu xususiyatlar alohida GG komponentlarini o'zaro taqqoslash holiga keltiradi. Masalan, federal davlatda Markaziy byudjetning roli unitar mamlakatga qaraganda butunlay boshqacha. Xuddi shu narsa mintaqaviy va mahalliy byudjetlarga, byudjetdan tashqari fondlarga, avtonom davlat idoralariga, pensiya va tibbiy sug'urta fondlariga va boshqalarga taalluqlidir. Faqat GG kabi eng keng statistika agregatini qo'llash mamlakatlar davlat qarzlari tahlilini amalga oshirishda qo’l keladi. GFS standartiga ko’ra, “Umumiy boshqaruv (general government)- bu davlat funksiyalarini bajaruvchi institutlar va ular tomonidan boshqariladigan notijorat tashkilotlardir. Demak, davlat boshqaruvi quyidagi komponentlarni o'z ichiga oladi: Markaziy/federal hukumat; viloyat hukumatlari (Federativ davlatlar holatida federal subyektlarning huquqlari); maxalliy xokimiyat organlari (munitsipalitetlar, kommunalar, rayonlar, viloyatlar, tumanlar va boshqalar); pensiya jamg'armalari, tibbiy sug'urta jamg'armalari va boshqa ijtimoiy sug'urta jamg'armalari; barcha davlat darajasida, byudjet bo'linmalari va byudjetdan tashqari jamg'armalar va tashkilotlar barcha davlat darajasida GFSM standartiga muvofiq (2013), davlat sektorining yanada keng ta'rifi ham bor. 1-rasmda ko'rsatilganidek, ikkinchi toifaga notijorat davlat korporatsiyalari va moliyaviy davlat korporatsiyalari kiradi, ular o'z navbatida Markaziy Bank (ya'ni tijorat banklari), boshqa davlat moliya korporatsiyalari va davlatning Markaziy bankidan tashqari davlat depozit oluvchi korporatsiyalaridan iborat. Byudjet hisobida yuzaga keladigan yana bir muammo kredit kafolatlari, deposit, sug'urta, boshqa majburiy sug'urta dasturlari, pensiya tizimlari natijasida yuzaga keladigan shartli majburiyatlar bilan bog'liq. Muammo shundaki, shartli yuzaga kelishi mumkin bo’lgan majburiyatlarning to’la statistikasini yuritish qiyinchilikni keltirib chiqaradi. GFS 2001 va ESA95 metodologiyalarida davlat qarzining ta'riflarini aniqlashtirishga qaratilgan jiddiy sa'yi-harakatlarga qaramasdan, ko'plab davlat majburiyatlari davlat qarzlari statistikasidan tashqarida qolmoqda. GFS 2001 usuli joriy davlat qarzlari statistikasiga ochiq va ehtimoldagi (GFSM, 2013, 7 bob) shartli majburiyatlari bo'yicha alohida bayonotlar tayyorlashni tavsiya qiladi. ESA95 standartlarida shunga o'xshash tavsiyalar mavjud emas edi. GFS 2001 metodologiyasidan so'ng, Yevropa Ittifoqi 2010 (2013), may oyida 2013-yilda yangi standartlarni qabul qildi, bu esa davlat pensiya tizimining to'liq majburiyatlari bo'yicha alohida bayonotlarni talab qiladi. Davlat qarzini boshqarishning ishonchli amaliyotini tashkil etuvchi, tashqi moliyaviy shoklarning tarqalishini kamaytirishga yordam beradigan usullar bo‘yicha qarashlar oshib bormoqda. Bularga quyidagilar kiradi: -qarzni boshqarish maqsadlarini aniq belgilashning afzalliklarini aniqlash; - risk bilan bog'liq xarajatlarni hisobga olish; -qarzni boshqarish va pul-kredit siyosatini tartibga solish, shuningdek, tegishli hisobni cheklash va muvofiqlashtirish; -qarzning o'sishi uchun limitlarni belgilash; -qayta moliyalashtirish va bozor risklarini, qarz yuki bo'yicha foizlarni to'lash xarajatlarini ehtiyotkorlik bilan boshqarish zarurati; –qarzni boshqarish bilan shug‘ullanuvchi davlat organlari o‘rtasida mas’uliyat va tegishli majburiyatlarni aniq taqsimlashni o‘z ichiga olgan operatsion risklarni kamaytirish bo‘yicha mustahkam huquqiy baza va siyosatni yaratish zarur. Davlat qarzini boshqarish bilan bog‘liq muammolar ko‘pincha o‘zboshimchalik bilan yoki ishonchli qarzni boshqarish strategiyasining yo‘qligi va makroiqtisodiy tartibga solishning arzonligi, shuningdek, davlat qarzi ustidan qarorlar qabul qiluvchi va nazoratni amalga oshiruvchi davlat tuzilmalari o‘rtasidagi o‘zaro hamkorlikning yo‘qligidan kelib chiqadi. Ko'pgina mamlakatlar tarixi shuni ko'rsatadiki, ta'minlanmagan qarz majburiyatlarining muddati, valyuta yoki foiz stavkalari muhim shartli majburiyatlar nuqtai nazaridan iqtisodiy inqirozlarning paydo bo'lishi yoki tarqalishining muhim omillari hisoblanadi. Xalqaro tajriba shuni ko‘rsatadiki, qarzning ortiqcha miqdori yuqori foiz stavkalariga olib keladi va real ishlab chiqarish hajmiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Xorijiy valyutadagi qarz ham ma'lum bir xavf bilan bog'liq bo'lib, xorijiy valyutadagi qarzga haddan tashqari qaramlik, agar hukumatlar qarzni qayta moliyalashni istamasa, valyuta kursiga yoki pul tarangligiga ta'sir qilishi mumkin. Qarz bozorlaridagi inqirozlar qarzni boshqarishning samarali usullari va samarali va ishonchli kapital bozorini yaratish zarurligini ko'rsatdi. Garchi davlat qarzini boshqarish siyosati har doim ham ushbu inqirozlarning yagona yoki asosiy sababi bo'lmagan bo'lsa-da, davlat qarzi portfelining to'lov muddati, foiz va valyuta tarkibi ko'pincha inqirozlarga olib keladi. Davlat ijobiy makroiqtisodiy tizimga ega bo'lgan taqdirda ham, xavfli qarzlarni boshqarish amaliyoti iqtisodiyotning iqtisodiy va moliyaviy zarbalarga ta'sirini oshiradi. Qarz tarkibining xavfli sabablari ko'pincha asossiz iqtisodiy siyosatni amalga oshirish - soliqlar, pul va valyuta kurslari bilan bog'liq. Biroq, qarzni boshqarishning oqilona siyosatini barcha muammolarni hal qilish uchun kutish mumkin emas. Davlat qarzini boshqarish qanchalik ishonchli bo'lmasin, zaif makroiqtisodiy siyosat bilan inqirozning oldini olishga qodir emas. Qarzni boshqarish siyosati inqirozlar ta'sirini va moliyaviy risklarning tarqalishini minimallashtiradi, chunki ular kengroq va kengroq moliyaviy bozorni rivojlantirishda katalitik rol o'ynaydi. Davlat qarzini boshqarish obyekti davlatning ichki va tashqi qarzlari bo‘lib, uning subyekti moliyaviy vosita sifatida davlat qarzi bilan munosabatlar hisoblanadi. Davlat qarzini boshqarish subyektlari davlatning qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi organlari hisoblanadi. Jahon tajribasini umumlashtirish bizga suveren davlatning qarz barqarorligini tahlil qilishda qo'llaniladigan eng muhim metodologik tamoyillarni ochib beradi: - “mamlakat sifatida” yondashuvi: mamlakat qarzi parametrlarining (tashqi qarz, tashqi qarzni toʻlash va xizmat koʻrsatish) mamlakat makroiqtisodiy koʻrsatkichlari (YaIM, YaMM, eksport, oltin-valyuta zaxiralari) bilan oʻzaro bogʻliqligi; - "suveren" (byudjet) yondashuv: davlat qarzining parametrlari (davlat tashqi qarzi miqdori (davlat tashqi qarzi bo'yicha to'lovlar miqdori va unga xizmat ko'rsatish) davlat byudjetini tavsiflovchi ko'rsatkich (byudjet daromadlari miqdori) bilan; - qarz koeffitsientlarini hisoblashda ustuvor foydalanish qarzning nominal miqdori emas, balki uning joriy (sof) qiymati sof joriy qiymat, NPV, to'lov jadvali va qarzga xizmat ko'rsatish xarajatlari bo'lib, qarzdorning haqiqiy qarz yukini to'g'ri aks ettiradi. Biroq, agar qarzning katta qismi bozor sharoitida (imtiyozsiz) to'lanishi kerak bo'lsa, unda hisob- kitoblarda uning nominal miqdoridan foydalanish maqsadga muvofiqdir, chunki bu holda qarzning joriy qiymati uning qiymatiga yaqin bo'ladi. Shu bilan birga, qarz nisbatlarining "kritik" yoki "maksimal" qiymatlari qat'iy belgilangan darajalar emas, lekin uning oshishi muqarrar ravishda qarzdor mamlakatda qarz muammolari paydo bo'lishini anglatadi. Muayyan qarz oluvchining joriy makroiqtisodiy sharoitlariga, qarz barqarorligini tahlil qilishning turli maqsadlariga va tahlilni kim amalga oshirganiga qarab (qarz oluvchi, kreditor, Xalqaro moliya institutlari) yuqori risk deb tan olingan qarz nisbati qiymatlari keng farq qilishi mumkin. Shunday qilib, jahon amaliyotida keng qo‘llaniladigan (masalan, xalqaro moliya institutlari tomonidan belgilangan) qarz nisbatining “bo‘sa” qiymatlari tashqi qarzning xavfli holatining shartli ko‘rsatkichi hisoblanadi. Ular faqat ma'lum bir davlat uchun qarzning maqbul (xavfsiz) darajasida harakat qilish imkonini beradi. Ushbu qiymatlardan ko'rsatkichlarning real darajasi qanchalik yuqori bo'lsa, mamlakatda qarz inqirozi xavfi qanchalik past bo'lsa, mamlakatning salohiyati shunchalik yuqori bo'ladi. Tashqi kreditorlar oldidagi to‘plangan qarz miqdorini to‘lash va ularga xizmat ko‘rsatish (ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishga putur yetkazmagan holda) majburiyatlari muvaffaqiyatli yakunlash imkonini beradi. Amaldagi qarz koeffitsientlarining hech biri qarzdor davlatning qarz holatining barcha jihatlarini qamrab olmaydi va shuning uchun qarz barqarorligi holatini har tomonlama (to'liq) tavsiflovchi mezon sifatida qaralishi mumkin emas. Makroiqtisodiy vaziyatga va ma'lum bir qarz oluvchining qarziga xizmat ko'rsatish shartlariga xos sabablarga ko'ra, qarz ko'rsatkichlaridan biri uchun xavfli qiymatlarni boshqa qarz nisbatlarining qoniqarli ko'rsatkichlari bilan tavsiflash mumkin. Download 54.42 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling