Davlat va huquq tushunchasi

HUQUQ NORMASI TUSHUNCHASI 

 

«Norma»    so'zi  lotinchadan    tarjima    qilinganda    «qoida»,    «namuna»    ma’nosini 

anglatadi. 

Huquq  normasi — davlat  tomonidan  belgilanadigan,  kafolatlanadigan va muhofaza 

qilinadigan barcha uchun  majburiy xulq-atvor qoidasi. 

 

Huquq  normasi,  tuzilishiga  ko‘ra,  uch  tarkibiy  qism:  gipoteza,  dispozitsiya  va 

sanksiyadan tashkil topgan. 

Gipoteza  —  huquq  normasining  tarkibiy  qismi  bo‘lib,  unda  norma  amal  qila 

boshlaydigan, bajariladigan sharoit bayon etiladi. Misol uchun, pensiya haqidagi qonunga 

ko'ra,  0‘zbekiston  Respublikasida  erkaklarga  umumiy  mehnat  staji  25-yil  bo‘lganidan 

so‘ng 60 yoshdan, ayollarga esa 20 yillik staj bilan 54 yoshdan boshlab sotsial ta’minot 

bo‘limlari tomonidan pensiya to'lanadi. 

Dispozitsiya  —  huquq  normasining  shunday  tarkibiy  qismiki,  unda  xulq-atvor 

qoidalarining  o‘zi  ifodalanadi,  huquq  subyektlarining  huquq  va  majburiyatlari  belgilab 

beriladi.  Masalan,  Jinoyat  kodeksining  223-moddasida  belgilangan  tartibni  buzib  chet 

elga  chiqish  yoki  O'zbekiston  Respublikasiga  kirish  yoxud  chegaradan  o'tish  uchun 

javobgarlik belgilangan. Bu huquq normasining dispozitsiyasi — hukumatning ruxsatisiz 

yoki  qalbaki  hujjatlardan  foydalanib,  yoinki,  buning  uchun  belgilangan  chegara  punkti 

orqali o'lmay, davlal chegarasidan noqonuniy o'tishning taqiqlanganligidir. 

Dispozitsiya — shu xulq-atvor qoidasining o‘zi. Masalan, 0‘zbekiston Respublikasi 

Oila  kodeksiga  muvofiq,  ota-onalar  o‘z  farzandlarining  sog‘lig‘i,  jismoniy,  ruhiy, 

ma’naviy va axloqiy kamoloti haqida g'amxo'rlik qilishga majburdirlar. 

Huquq  normasining  huquqbuzarga  nisbatan  qo‘llanishi  lozim  boigan  davlat 

majburlov choralarini belgilaydigan tarkibiy qismi sanksiya deyiladi. 

Sanksiya  —  huquq  normasini  bajarmaganlik  uchun  davlat  organlari  qo'llaydigan 

majburlov  chorasi.  Sanksiyaning  turlari  hayfsan,  jarima,  ozodlikdan  mahrum  etish  va 

boshqalar bo‘lishi mumkin. 

---

5 

 

Sanksiyalarni mutlaq aniq, nisbiy va muqobil sanksiyalarga ajratish mumkin. 

Mutlaq  aniq  sanksiya  huquqbuzarga  nisbatan  qo'llaniladigan  jazoning  hajmini  aniq 

belgilaydi.  Masalan,  Fuqarolik  kodeksiga  ko'ra,  davlat  organlari  yoki  mansabdor 

shaxslarning  noqonuniy  harakatlari  natijasida  fuqaroga  yetkazilgan  zarar  to'laligicha 

qoplanishi shart. 

Nisbiy aniq sanksiya  huquqbuzarga  nisbatan qollaniladigan  jazoning eng kam  va eng 

ko‘p  chegarasini  belgilaydi.  Jinoyat  huquqida  bunday  sanksiyalar  ko‘p.  Masalan, 

bosqinchilik  jinoyati  besh  yildan  yigirma  yilgacha  ozodlikdan  mahrum  qilish  bilan 

jazolanadi (JKning 164-moddasi). 

Muqobil  sanksiya  sudga  qonunda  ko'rsatilgan  bir  necha  jazodan  birini  tayinlash 

imkonini beradi. Masalan, firibgarlik, agar u og'ir oqibatlarga olib kelmagan bo‘lsa, eng 

kam  oylik  ish  haqining  yuz  baravarigacha  miqdorda  jarima  yoki  bir  yilgacha  axloq 

tuzatish ishlari yoki olti oygacha qamoq bilan jazolanadi (JKning 168moddasi). 

Ko‘pincha huquq normalari muqobil va nisbiy aniq sanksiyalarning belgilarini o'zida 

mujassamlashtiradi, ya’ni bir necha jazo turlarini nazarda tutadi. Bunda ularning har biri 

uchun eng ko‘p va eng kam chegara belgilanadi. 

Huquq normalarining mazkur tarkibiy qismlari barcha huquq normalarida ham mavjud 

emas. Masalan, konstitutsiyaviy huquq normalarida odatda hech qanday shartlarsiz amal 

qiladigan  va  majburlov  choralari  nazarda  tulilmagan  qoidalar  bayon  etiladi.  Fuqarolik 

huquqining  ko‘pchilik  qoidalarida  sanksiyani  ajratib  ko'rsalish  mumkin  emas.  Jinoyal 

huquqi  normalari  dispozitsiya  va  sanksiyadan  tashkil  topgan.  Lekin  ularda  normaning 

matnida ajratib ko‘rsatish mumkin boigan gipotezalar yo'q. 

Shunday qilib, huquq normasi quyidagilarni belgilab beradi: 

- 

kim, nimani va qachon qilishi kerakligini (gipoteza); 

- 

huquqiy normaning ma’no-mazmunini (dispozitsiya); 

- 

huquq normasi bajarilmasligining oqibatlari qandayligini (sanksiya). 

Ta’kidlash kerakki, barcha huquq  normalari ham  uchala tarkibiy qismga ega emas. 

Masalan,  O'zbekiston  Respublikasi  Konstitutsiyasining  normalari  faqat  gipoteza  va 

dispozitsiyaga  ega.  Sanksiyalar  esa  Konstitutsiya  normalarini  aniqlashtiruvchi  qonunlar, 

kodekslar va shu kabilarda ifodalangan.