Davlatlar tashqi siyosatini o’rganish usullari va xususiyatlari

Davlatlar tashqi siyosatini o’rganish usullari va xususiyatlari


Sheraliyev N.
PhD tadqiqotchisi
Annotatsiya. Mazkur maqolada tashqi siyosat tushunchasi, uning ijtimoiy va siyosiy fanlar yo’nalishi doirasida berilgan tariflar, shuningdek, tashqi siyosat metodologiyasi uni rivojlantirishda va tadqiq etishda katta hissa qo’shgan olimlar va ularning fikrlari yoritib o’tilgan.
Kalit so’zlar. Tashqi siyosat, xalqaro munosabatlar, g’arb tadqiqotchilari, tizimli yondashuv.

Xalqaro munosabatlar va davlatlarning tashqi siyosat muammolarini oʻrganishni turli fanlar, ularni oʻz nuqtai nazaridan koʻrib chiqadilar: tarix, siyosatshunoslik, sotsiologiya, iqtisod va huquq fanlari va boshqalar. Shu sababli “davlat tashqi siyosati” tushunchasiga taʻrif berishda maʻlum farqlar mavjud. Eng maqbuli, bizning fikrimizcha, quyidagi taʻrifdir: “Tashqi siyosat - bu davlatning xalqaro maydondagi faoliyati, tashqi siyosiy faoliyatning boshqa subʻektlari: davlatlar, xorijiy partiyalar va boshqa jamoat tashkilotlari, jahon va mintaqaviy xalqaro munosabatlarni tartibga soluvchi faoliyati. Tashqi siyosat davlatning iqtisodiy, demografik, harbiy, ilmiy-texnik va madaniy salohiyatiga tayanadi; Shuningdek, Tashqi siyosat - boshqa davlatlar bilan oʻz davlati manfaatlaridan kelib chiqqan holda munosabatlar; davlatning xalqaro munosabatlardagi umumiy kursi, shuning bilan birga, tashqi siyosat davlatning ichki siyosati bilan uzviy bogʻliqdir.

Davlatning tashqi siyosatini murakkab koʻp oʻlchovli va dinamik ijtimoiy hodisa sifatida oʻrganish uning tadqiqotiga nazariy va uslubiy yondashuvlarni aniqlash va asoslashni oʻz ichiga oladi. Xalqaro munosabatlar va davlatlarning tashqi siyosatining zamonaviy nazariyasini yaratish va rivojlantirishga, ularning tadqiqot metodologiyasini ishlab chiqishda gʻarb olimlari G.Morgentau, Rosenau, R.Aron, S. Hаntington, Z.Bjezinskiy.... katta hissa qoʻshdilar.
Yuqorida aytib oʻtilganlar bilan bir qatorda, turli xil obʻektiv va subʻektiv sharoitlar va omillarni hisobga olgan holda, xalqaro munosabatlar va davlatlarning tashqi siyosatini rivojlantirish va faoliyat koʻrsatish muammolariga kompleks, har tomonlama yondashuvni amalga oshirish imkonini beradigan yetakchi umumiy metodologik usul sifatida tizimli usulni qoʻllash eng samarali hisoblanadi. Uning umumeʻtirof etilgan afzalligi shundaki, u oʻrganish obʻektini uning birligi va yaxlitligida taqdim etishga imkon beradi, tashqi siyosat amaliyotining qonunlarini aniqlashga yordam beradi, uning toʻliq va obʻektiv tavsifiga va tahliliga yordam beradi.
Bilish usuli sifatida tizimli yondashuv XX asr oʻrtalarida adabiyotlarda ilmiy atamalarga aylanishi oqibatida “tizim”, “element”, “bogʻlanishlar”, “tuzilma”, “funksiya”, “barqarorlik”, “atrof-muhit” kabi tushunchalar kirib kelgan paytda shakllangan. Tizimli yondashuvni qoʻllagan birinchi eng mashhur nazariyotchilar amerikalik olimlar Devid Iston va Talkott Parsons [1] edi.
Shuningdek, R.Aronning nuqtai nazari boʻyicha, “xalqaro tizim muntazam munosabatlarni qoʻllab-quvvatlaydigan va umumiy urushga jalb qilinishi mumkin boʻlgan siyosiy birliklardan iborat” chunki Aron uchun xalqaro tizimdagi oʻzaro munosabatlar davlatlar boʻlib, bir qarashda u xalqaro munosabatlarni jahon siyosati bilan birlashtiradigandek taassurot qoldirishi mumkin. Biroq, aslida, xalqaro munosabatlarni davlatlararo oʻzaro munosabatlar tizimi bilan cheklash, R.Aron, ayni paytda nafaqat resurslarni baholashga, balki xalqaro maydonda oʻz harakatlarini belgilaydigan davlatlarning salohiyatiga katta eʻtibor qaratibgina qolmay, balki bunday baholashni xalqaro munosabatlarning sotsiologiyasining asosiy vazifasi va mazmuni deb hisobladi. Shu bilan birga, u davlatning potentsialini (yoki kuchini) uning geografik muhiti, moddiy va inson resurslari, jamoaviy harakat qobiliyatidan iborat agregat sifatida ifodaladi. Shunday qilib, tizimli yondashuvga asoslanib, mohiyatiga koʻra, xalqaro (davlatlararo) munosabatlarni koʻrib chiqishning uchta darajasini belgilaydi: davlatlararo tizim darajasi, davlat darajasi va uning kuch (potentsial) darajasi [2].
Zamonaviy xalqaro munosabatlarni tahlil qilishning uslubiy yondashuvlari uch jihat atrofida qurilmoqda: [3]

• 
  tadqiqot pozitsiyasini axloqiy qadriyatlar yoki shaxsiy qarashlardan ajratish;
  
• 
  barcha ijtimoiy fanlar uchun umumiy boʻlgan tahliliy uslub va tartiblardan foydalanish;
  
• 
  tizimlashtirish, umumiy yondashuvlarni ishlab chiqish va qonuniyatlarni ochishga yordam beruvchi modellarni qurish.
  

Shu bilan birga, tarixiy-sotsiologik usulning xalqaro munosabatlarga tatbiq etilishi va uning bashorat qilish imkoniyatlarini R.Aron koʻrsatib berdi, u xalqaro munosabatlarni oʻrganishning toʻrtta darajasini: mohiyati va oʻziga xosligini (xalqaro munosabatlar nazariyasi, determinantlar va qonuniyatlarni (sotsiologiya) tubdan belgilaydi, siyosiy qarorni tayyorlash, qabul qilish va amalga oshirish jarayoni deb ta’kidlagan. Shuningdek, R.Aron xalqaro tizimni oʻrganishga oʻz yondashuvini qoʻllagan holda, jahon siyosatida kommunistik mafkuraning yemirilishidan, postindustrial jamiyatga oʻtishdan boshlab va milliy davlatlarda suverenitet maʻnosining oʻzgarishi bilan yakunlangan koʻplab kelajakdagi oʻzgarishlarni oldindan belgilab bera oldi. Ushbu usulning bashorat qilish imkoniyatlari hali qayta koʻrib chiqilmagan va xalqaro voqelikni nazariy tahlil qilishda foydalanishga olib keladi [4].
Amerikalik olim Charlz Mccleland [5] siyosiy tadqiqotlar usuli sifatida tadbir tahlilini (ingliz tilidan, voqea-hodisadan) taklif qildi. Davlat hayoti hodisalarini guruhlashda asosiy xarakteristikalar G.Lassvellning aloqa nazariyasidan olingan siyosiy harakat parametrlari edi:

• 
  harakat predmetini aniqlash (tashabbuskor kim);
  
• 
  siyosiy hodisaning mazmuni;
  
• 
  obyekt (harakat kimga qaratilgan);
  
• 
  voqea vaqti [6].
  

Xalqaro tadqiqotchi arsenalida axborotni olishning asosiy usuli - televideniya orqali monitoring qilish, internet orqali maʻlumotlarni uzatish, rasmiy va norasmiy manbalardan axborotlarni jamlash va tahlil qilib boorish mumkin.