Davr mazmunini aks ettiruvchi leksemalarning semantik takomili

DAVR MAZMUNINI AKS ETTIRUVCHI LEKSEMALARNING SEMANTIK TAKOMILI
Yokubbayeva Umida Abduvaxob qizi
Namangan davlat universiteti tayanch doktoranti
[e-mail] [phone]
Annotatsiya. Ushbu maqolada Prezidentimizning “Yangi O‘zbekiston strategiyasi” kitobi matnida qo‘llangan leksemalar semantikasi tahlil qilingan. Lisoniy va nolisoniy omillar ta’sirida ayrim so‘zlar doirasida shakllangan semantik maydon va ushbu maydon tarkibidagi hosila ma’nolar qiyosiy tahlillar asosida o‘rganib chiqildi. Neologizmlik belgisiga ega bo‘lgan leksemalarning kontekst tarkibida yangi sinonimik qatorlar hosil qilishi, ushbu ma’nolarning shakllanishi leksemalarning sintaktik strukturasiga bog‘liqligi haqida fikr yuritilgan.
Kalit so‘zlar: lisoniy, nolisoniy, leksik sistema, semantik maydon, atash sema, ifoda sema, yo‘ldosh sema.
СЕМАНТИЧЕСКОЕ РАЗВИТИЕ СЛОВ, ОТРАЖАЮЩИХ СОДЕРЖАНИЕ ПЕРИОДА
Ёкуббаева Умида Абдувахоб кизи
Опорный докторант Наманганского государственного университета
[e-mail] [phone]
Аннотация. В данной статье проанализирована семантика лексем, используемых в тексте книги Президента «Новая стратегия Узбекистана». На основе сопоставительного анализа изучалось семантическое поле, формирующееся внутри отдельных слов под влиянием неязыковых факторов, и производные значения внутри этого поля. Считается, что лексемы со знаком неологизма образуют в контексте новые синонимические ряды, а формирование этих значений зависит от синтаксической структуры лексем.
Ключевые слова: языковая, неязыковая, лексическая система, семантическое поле, аташ сема, экспрессионная сема, сателлитная сема.
SEMANTIC DEVELOPMENT OF WORDS REFLECTING THE CONTENT OF THE PERIOD
Yokubbayeva Umida Abduvaxob qizi
Doctoral student of Namangan State University
[e-mail] [phone]
Annotation. This article analyzes the semantics of lexemes used in the text of the President's book "The New Strategy of Uzbekistan". On the basis of a comparative analysis, the semantic field, which is formed inside individual words under the influence of non-linguistic factors, and the derived meanings within this field were studied. It is believed that lexemes with a sign of neologism form new synonymous rows in the context, and the formation of these meanings depends on the syntactic structure of lexemes.
Key words: linguistic, non-linguistic, lexical system, semantic field, atash seme, expressional seme, satellite seme.
Tilning lug‘at tarkibi ichki imkoniyatlar asosida yangi so‘z yasash hamda o‘zga tillardan so‘z o‘zlashtirish asosida boyib boradi. Har bir o‘zgarish ma’lum lisoniy va nolisoniy omillar ta’sirida sodir bo‘ladi. Bu haqida D.Hasanova [7] o‘z ilmiy ishida yangi so‘z hosil qilishning har bir jabhasi til tizimining murakkab xususiyatlaridan biri ekanligini ta’kidlaydi. Har bir leksemaning semantik tahlilida yadroviy semaga tayangan holda hosila semalar shakllanadi. Leksemalar atrofidagi semantik maydon so‘zning yangi ichki imkoniyatlari asosida yuzaga keladi. Tilshunosligimizda Sh.Iskandarovaning [4] semantik maydon nazariyasi bo‘yicha amalga oshirgan ilmiy tadqiqotlari shu turdagi keyingi izlanishlarga tayanch manba vazifasini o‘tamoqda. O‘zbek tilining leksik sistemasiga doir ilmiy izlanishlar olib borgan tilshunoslarimiz H.Ne’matov, F.Safarov, R.Rasulov, H.Hojiyeva, D.Voqqosova, N.Nishonova [5] va boshqalar tomonidan yaratilgan ilmiy manbalarda ham so‘zlarning semantik maydoni bo‘yicha fikrlar mavjud.
Tilning lug‘at tarkibidagi o‘zgarishlar har bir davrda yangilanib boradi. Xususan, ilmiy, ommabop matnlar hamda “Yangi O‘zbekiston strategiyasi” kitobidagi leksik birliklarni tahlil qilish, xalqimizning ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy hayoti bilan bog‘liq xususiyatlarni ko‘rsatib beruvchi vosita sifatida tilni materiallar bilan boyitadi.
Ayrim leksemalarning semantik maydonidagi takomillashuv leksik neologizmlarning shakllanishiga olib keldi. Neologizmlikka asos bo‘lgan har bir ma’no so‘zning yadroviy semasi atrofida shakllangan. Shu sababli ham ular o‘rtasidagi semantik aloqa uzulib ketmagan. Neologizmlik ijtimoiy-siyosiy soha doirasida faolroq bo‘lib, ularning ko‘pchiligi terminlarni kalkalash orqali yuzaga kelgan. Xususan, Prezidentimizning “Yangi O‘zbekiston strategiyasi” kitobi matnida raqamli, raqamlashtirish, yashil, ochiq, aqlli, yangi, daftar(ayollar daftari, yoshlar daftari), qabulxona, darcha, mahallabay, operatsiya, xarita kabi umumnutqqa doir so‘zlarni qo‘shimcha semalar ifodalaganligini ko‘rish mumkin. Ushbu leksemalarning atash semalariga bog‘liq ravishda yangi ifoda semalar shakllandi. Olimlar esa, bunday semalarni yo‘ldosh semalar deb atashadi [8,40]. Xususan, ushbu leksik birliklar atrofida quyidagi ma’nolar shakllandi:

Leksik birliklar	Ijtimoiy sema	Siyosiy sema	Iqtisodiy sema	Texnologik sema
raqamli				+
raqamlashtirish				+
Yashil	+	+	+	+
Ochiq	+	+	+
Aqlli				+
Daftar	+	+
Yangi	+	+
qabulxona	+	+
Darcha	+	+
operatsiya	+	+
Xarita	+	+

Har bir leksema sintaktik muhitda o‘zining yangi ma’nolarini ko‘rsata oladi. Leksemaning mohiyati uning ichki tomoni semema orqali va shunga ko‘ra leksemaning boshqa til birliklari bilan munosabatga kirishuvi orqali belgilanadi [2.55]. Jumladan yuqorida sanab o‘tilgan leksik birliklarning yangi semalarini yuzaga chiqishi uchun ham birikmaviy komponent zarur. Masalan, yangi O‘zbekiston, raqamli imzo, aqilli uy, yashil texnologiya, mehr operatsiyasi, yagona darcha, xalq qabulxonasi, yo‘l xaritasi, ochiq tashqi siyosat, temir daftar [1,464].

Biz o‘rganayotgan matndagi yashil, ochiq, yangi, daftar(ayollar daftari, yoshlar daftari), qabulxona, darcha, operatsiya, xarita kabi leksemalar ijtimoiy-siyosiy semaga egaligiga ko‘ra bir tarkibga mansub bo‘sada, hosila ma’noni yuzaga chiqarishda qabulxona, darcha, operatsiya, xarita kabi leksemalar faqat birgina birikmaviy strukturada qo‘llanadi: xalq qabulxonasi, yagona darcha, mehr operatsiyasi, yo‘l xaritasi. Ushbu qatordagi mahallabay leksemasi esa, hech qanday kontekstdagi ishtrokisiz ijtimoiy-siyosiylik ma’nosini bera oladi. Daftar so‘zi bilan bog‘liq temir daftar, ayollar daftari va yoshlar daftari shaklidagi uch birikmaviy ifoda shakllandi.
Demak, ijtimoiy-siyosiy matnlarda qo‘llanayotgan birliklar sintaktika va semantika bog‘liqligida ustama ma’noga ega bo‘ladi:
Sintaktika Semantika
birikmaviy tarkib, kontekst hosila ma’no
Semantik takomillashuv natijasida texnologik neologizmlar (raqamli va raqamlashtirish) ning muqobil variantiga aylanishi, aqlli leksemasining pragmasemantik xususiyatini o‘zgartirib, betaraf so‘zlar sirasiga qo‘shilishiga hamda bo‘yoqdorlikni yo‘qolishiga olib keldi. Chunonchi, – Bunchayam aqlli bo‘lmasangiz! (so‘z. us; kesatish); “...kommunal xizmatlarni tartibga solish uchun “aqlli uy” tajribasini joriy etish zarur” [1,187] (raqamli va elektron shaklga olib boriladigan jarayon).
Xulosa sifatida o‘zbek tilining lug‘at tarkibida umumnutq doirasidagi ayrim leksemalarning yangi ma’noga ega bo‘lishi, ularning qo‘llanish doirasi bilan birga, pragmasemantik tomoniga ham sezilarli ta’sir etadi. Terminlar sirasiga qo‘shilayotgan ayrim leksik birliklarning hosila ma’nosi uning sintaktik strukturasiga ham bog‘liq. Ayrim so‘zlar neologizmlik xususiyatiga ega bo‘lgan semalari yangi sinonimik qatorlarni shakllanishiga sabab bo‘ldi.