Ádebiyat sınshısı, jazıwshı, shayır hám dramaturg Alpısbay

Ádebiyat sınshısı, jazıwshı, shayır hám dramaturg Alpısbay

Sultanovtıń (ádebiy laqabı-Alp Sultan). Alpısbay Sultanov dáwir
menen teń qádem qoyıp júretuǵın jazıwshı. Ol dóretken shıǵarmalardıń
zamanagóyligi, kórkemligi, qaharman obrazınıń isenimli
súwretleniwinde, syujetlerdiń qaytalanbawında, tánhá avtordıń óz
soqpaǵına iye ekenliginde kórinedi. Novella janrınıń jetik sheberi
bolǵan jazıwshı óz shıǵarmaların kóbinese jaslar turmısınan alıp
jazadı. Bul ómirdiń táshўishleri kóp, lekin adam bir-birin qıymay
jasaydı. Shıǵarmalardıń kópshiliginde mine usınday pazıyletler
haqqında sóz etiledi. Alpısbay Sultanovtıń oy-pikirleri,
kózqarasları ózgelerdikine usamaytuǵın, qaytalanbas ideyaları menen
ayrıqsha qunlı. Aral boylarında jaslayınan orıs mádeniyatına
aralasıp ósken Alpısbay Sultanovtıń ismi biziń ádebiyatımızda 70 -
jıllardıń basında kórine basladı. Rus filologiyası boyınsha qánige,
onıń dóretiwshilik dún'yaǵa qoyǵan qádemleri, salǵan soqpaǵı da ózinshe,
ózgelerdikine hasla usamaytuǵın edi. Jer júzi ádebiyatı dúrdanaları
menen tereńnen tanıs, rus tili hám rus jazıwshılarınıń shıǵarmaların
jetik biletuǵın onıń dáslepki dóretpelerin oqıǵan oqıwshı
jazıwshınıń Emil' Zolya, Gi de MoPassan, Prosper Morime, Stefan
Cveyg miynetlerinen ruxıy azıq alǵanlıǵın ańsat ańlay alatuǵın edi.
Alpısbay Sultanov baspa sózde eń dáslep studentlik dáwirinde rus
tilinde maqalalar jazıw menen qatnastı. Ol adamda jurnalistikadan
kóre ádebiyatqa degen qushtarlıq basım bolǵan. Alp Sultannıń 2007-
jılı «Qaraqalpaqstan» baspasınan shıqqan «Muxabbat muqamları»,
2008-jıl «Bilim» baspasınan shıqqan «Tuwılǵan jer ırǵaqları» atlı sazlardı nama ushın, sazlardıń járdeminde atqarılıwı zárúr bolıp,
jazılǵan qosıqların oqıp, olardıń shınında da tek nama ushın
dóretgenligin túsineseń. Ol toplamlardaǵı qosıq qatarlarınan
shayırdıń sóz marjanlarına ájayıp itibarın, qaytpaytuǵın ıqlasın,
nama ırǵaqlarına degen muhabbatın sezgendey bolasań. Qaraqalpaq
prozasında Shınǵıs Aytmatovtıń poetikalıq dástúrleri (monografiya
sında) jazıwshı hám ádebiyatshı A. Sultanovtıń miynetinde qırǵızqaraqalpaq ádebiy baylanısları, sonıń ishinde qaraqalpaq prozasında
Sh.Aytmatovtıń poetikalıq dástúrleri jańa kóz qaraslarda tuńǵısh
mártebe úyrenilgen. Sh. Aytmatov shıǵarmaları hám qaraqalpaq
prozasınıń dóretpelerine tekstlik analiz jasalıp, jazıwshılardıń
sheberligi izertlengen hám kemshilikleri kórsetilgen, qaraqalpaq
jazıwshılarınıń dóretpelerine qırǵız jazıwshısınıń ádebiy tásir
etiw dárejesi anıqlanǵan, qaharman xarakteriniń ruwxıy
dialektikasına jańasha batıllıq penen qatnas jasaw faktleriniń júzege
keliwi, kórkem - ádebiy baylanıslar nátiyjesinde qaraqalpaq
ádebiyatınıń rawajlanıp baratırǵanlıǵı dálillengen, aktual'
máseleler kóterilip, usınıs hám sheshimler ortaǵa taslanǵan.
Shayırdıń poeziyasındaǵı tań qalarlıq ayırmashılıq sonnan ibarat,
onıń derlik hámme qosıqları muxabbatqa, Oatanǵa, tuwılǵan jerge,
súygen yarǵa degen ıshqı sezimler menen suwǵarılǵanlıǵı. Onıń qaysı
qosıǵın almańız, olardıń hámmesinde muhabbat tuyǵısınıń otlı
háwiri esip turadı. Ǵárezsizlik jıllarında jazǵan «Novellalar», «Ómir ótkelleri»,
«Ákem haqqında áńgimeler» toplamları menen «Bilim» baspasında
jarıq kórgen «Dóhmet» kinoromanı, Sapar Xojaniyazov atındaǵı
Qaraqalpaq mámleketlik jas tamashagóyler teatrında saxnalastırılǵan
«Nahaqtan tógilgen qan» tariyxıy draması jurtshılıqqa keńnen tanıs.
«Qaraqalpaqfil'm» kinostudiyasında ol 50 den aslam hújjjetli
fil'mler dóretti, jáhán ádebiyatı dúrdanalarınan D. London, S.Cveyg,
Ya. Kavbavata, E. Xeminguey, L. Tolstoy, A.P.Chexov, M. Gor'kiy, V. M.
Shushkin, Sh. Aytmatovtıń shıǵarmaların qaraqalpaq tiline awdardı.

Qıymaslıq

Ol ekinshi qabatqa kóterildi de, qaltasınan giltin alıp, tısırlatpastan esikti ashtı. Másligi ádewir bolsa da, esik aldına kelgende ol biraz eseyp qalǵan edi. Ayaǵınıń ushınan basıp, ishkerige kirdi, biraq svetti jaqpadı. Bul «úyidegiler oyanıp ketpesin» degen niyeti edi. Tufliyniń bawın da sheshpesten ayaǵın sıyırdı, sóytip ózi jatatuǵın krovat'tıń tusına keldi. Ústindegi pal'tosın kostyumi menen qosa otırǵıshtıń ústine tasladı da, ol tósekke kirmekshi bolıp endi ǵana qolaylasıp atırǵan edi, tosattan artınan shıqqan dawısqa selk ete qaldı. Bul onıń xayalınıń sesti edi. Demek, ol túni menen uyıqlamay, bunı kútip otırǵan eken dá?
-He-e, úyinde qondırmadı ma?! -dedi ol.
-Kim?
-Seni usı waqıtqa shekem irikken adam.
-Ya... ya...
Ol endi sıltaw izley basladı:
-Rústemniń bugin tuwılǵan kúni eken... soǵan barıp edik, jámáát penen... irkilip qaldıq...
-Tuwılǵan kúnge adamlar zayıbı menen barmay ma eken?
-Aўa, durıs sóytedi, biraq bul ret Rústem tek erkeklerdi shaqırıptı.
-Ótirigińe bolayın... biyshara... eń bolmasa sen jurtlar qusap inandirıp ta gáp ayta almaysań-aw... sawǵaǵa ne apardıńız, qáne?
-Ana... ana...
-He-e, kórdiń be, úndey almaysań...
-O nege úndey almaydı ekenmen. Men ózim pulın berdim, sawǵanı jigitler aldı.
-Alsa, onı tapsırmadıńız ba, tuwılǵan adamǵa!
-Tapsırdıq. Sawǵanı hesh kim ashıp otırmadı, sol oramı menen qaldı stoldıń ústinde.
-Gáplerińniń barlıǵı ıras pa?
-Aўa, ıras.
-Onda men Rústemniń úyine qońıraw etemen.
-Ne qılasań óytip, tún jarpı boldı ǵoy, jatıp qalǵan shıǵar.
-Tún jarpı bolǵanda ne qıladı, sen ele jatpay júrsen ǵoy... qonaq kútken bolsa, stoldı jıynastırıp atırǵan shıǵar...
-Qoyaǵoy endi, eregise bermey, mına qońsı-qobadan uyattı.
-Nesi uyat, sen uyattı bilgende erterek úyge keler ediń?
-Jámáátten bir ózim bóleklenip júremen be sonda?
-Sen jámáát penen júrgen joqsań. Seniń jámáátiń sol bir sırǵıya-túlki, sol bir boyanǵan-quwırshaq!
-Yaqshı, qoyaǵoy endi.
-Joq, qoymayman!
-Qoyaǵoy... balalar oyanıp keter.
-Olar álle qashan oyaw jatır.
-Onda uyıqlasın, azanda mektepke baradı ǵoy.
-Mektepke barǵanda qarıq bolar deyseń be, qaysı bir oqımıslıń ońlı adam deyseń, sizlerdey oqıǵannan oqımaǵan adam abzal! Olar da, birewdiń mańlayına pitken tiri kuyik boladı, sen qusap...
-Yaqshı koyaǵoy, bul is endi qaytalanbaydı.
-Wáde bereseń be onda?!
-Aўa, wáde beremen.
-Inanbayman... bul neshinshi wádeń seniń?!
-Yaqshı, qoyaǵoy, ant isheyin...
-Anttan adam óler bolǵanda sen álle qashan uwlanıp, qum qabar ediń. Sol sırǵıya- túlki, boyanǵan-quwırshaq ólmese, sen ólmeyseń? Sebebi onıń menen seniń kindigiń bir, aqırı.
-Qısqart endi... tiliń ne degen ashshı seniń...
-Aўa, palday tildi sorıp kelgenseń ǵoy?
-Bir gápten qalsań, óleseń be, sen!
-Ólmeymen, biraq sen sol úyge barmasań ólesen, buǵan isenimim kámil.
-Yaqshı, endi barmayman.
-Onı da kóremiz, qudaydıń kúni tarıdan kóp, erteń de tań atıp, kún batadı.
Jigit bul iret úndemedi. «Úndemegen úydey báleden qutıladı» degen ıras eken, qatın da gápti qazbalaǵandı qoya qoydı...
Azanda olar tap heshteńe bolmaǵan sıyaqlı, áp-ánedey bolıp shay ishti. Jigit xalıq qatarı túslikke úyine keldi. Tústeń keyin jumıs penen bánt bolǵanlıqtan ba, waqıt elespesiz ótip ketti. Diyўaldaǵı saat qońıraw shalǵanda ǵana jumıs kúniniń pitkenin bildi. «Quda qálese, bugin úyge tuppa-tuwrı qaytaman, qatınǵa wáde berdim ǵoy, ant ishtim» dep oyladı jigit. Biraq qaǵazların jónlestirip, endi esikke qaray adım ata bergeni, telefon «shırr» etti. «Bul kim eken-áy, bala Jumıstıń aqırında qońıraw etedi-aw! Qoy, almay-aq qoyayın, taǵı bir bálege shatılarman!» dep ol biraz egilenip turdı. «Al baslıq bolsa she?! Meni jumısta boldı ma, bolmadı ma, dep tekserip atırǵan shıǵar, búgin kúni boyı kórmedim ǵoy onı» degen oy keldi taǵı qıyalına.. Ol qolları qaltırap, telefon trubkasın kóterdi.
-Allo!
Trubkanıń arǵı jaǵınan sınǵırlaǵan nashar dawısı esitildi. Bul qońıraw etip atırǵan onıń-«quwırshaǵı» edi.
-Nege úndemeyseń?
-Úndeymen, úndeymen, házir úndeymen...
Jitgit albıraǵanı sonsha, ne aytıp, ne qoyǵanın bilmedi. Ol sóylewge wáde berse de, gáp taba almay, tutılǵa basladı.
-Allo! -dedi nashar taǵı da nazlanıp. -Jumıs waqtı pitti ǵoy, qaytpaysań ba, endi?
-Qaytaman, qaytaman házir…
-Tez kel onda, saǵınıp kútip otırman...
Jigit taǵı da, únsiz qaldı. «Qaytaman, házir» dedi, qayaqqa qaytadı, qayaqqa baradı, óz úyine me, yaki ózge esikke me?! Óz úyine baratuǵın bolsa, oǵan «qaytaman házir» dep nege ayttı?! «Saǵınıp, kútip otırman» degen nasharǵa «bara almayman» dese, bolmas pa edi?!
Ol onı ayta almadı, demek, barıwǵa kelisim berdi, sonda túni menen xayalınıń aldında ant iship, wáde bergeni qayda?! Oylarınıń barlıǵı pushqa shıqtı. Óz úyine qaray bir-eki adım atıp, keyin ózine biylik ete almay, úyrenshikli bolıp qalǵan esikke qaray júrip, ol jol boyında áwere-sarsań bolıp turdı. Sırttan qaraǵan adamǵa bul bir kórinis esinen ayırılǵan májgúnniń qıluasına megzer edi. Aqır sonında ol, ózin qolına alǵan boldı, «azıraq otıraman da, úyge qaytaman» degen sheshimge keldi. Qurǵır kewil degendi qoya ber sirá! Túni menengi bergen wádelerin, ishken antların háp zamatta umıtıp ketti ol. «Quwırshaǵı» tahatsızlanıp, sharbaqtan shıǵıp, jolǵa qarap turǵan edi, onı qushaǵın ashıp kútip aldı.
Shay da, demlewli, awqat ta, pisiriwli turǵan eken. Jigittiń ayaq kiymin de, kostyumin de, nashardıń ózi sheshti, qoltıqlawǵa qos kópshik berdi. Jigittiń qolına 95 ten demlengen kók shay keseni uslatıp atırıp, naz benen bir tawlanıp qoydı nashar:
-Uzaq kún boyı úyge bir qońıraw da, etpediń ǵoy... ózimiz jelbirep júrmesek, umıtılıp kete beredi ekenbi dá?!
-Yaǵ-aw, olay emes ǵoy... seni umıtıp bola ma, adam.
-Á... solay dese, «ǵarrı», ókpe degenimiz qara qazanday bolıp ótırıp edi, eń bolmasa, gáp penen jubatıp qoy.
-Yaqshı, yaqshı, ápten eljirep kettiń ǵoy.
-Eljiremey ne qılamız, eki qatınnıń erkesi-japadan-jalǵız bolsań sen, jurt qusap, bir basımızǵa bir bay pitpegen biziń.
-Oy biyshara, qoyaǵoy endi, etegiń jasqa toldıǵoy.
-Jasqa tolsa, súrterseń dá! Keregiń bala bolsa, biz de, tuwıp berermiz.
-Qayaqtaǵı gáplerdi tabasań sen, onnansha awqatıńdı alıp kel.
-Boladı, boladı, házir birinshisin ákelemen.
-He-e, ekinshisi de bar ma?
-Bolǵanda qanday, úshinshisi de bar!
-He-e, bul qanday toy, neniń xúrmetine bunsha máslik?
-Tanısqanımızdıń húrmetine.
-Haw, oǵan kóp waqıt bolǵan joq pa?
-Aўa, kóp waqıt boldı, bes jıl degen de az múddet emes, yadıńda bolsa, eń dáslep may ayınıń usı bir sánesinde seniń menen ushırasıp edik...
-Haw, onda bes jıllıq joba orınlandı dese!
-Aўa, eki mártebe abort islettim, mine endi taǵı hámledarman...
-Qoy-á?!
-Aўa... shorshıma da, qorqpay-aq ta qoy, saǵan onıń awır-jeńili joq, biraq meni bul saparı analıq lawazımnan juda etpe...
-Qoyaǵoy, qalay-qalay bolıp ketkenseń ózi, qıyalda joq nárselerdi oylap tabasań.
-Aўa, qıyalıńda joq ekenligin bilemen, lekin búgingi kúndi belgilemesek bolmaydı. Aўqattı ákelemen, ash mınanı!
Nashar servanttan shiyshe alıp buǵan sozdı.
-Bul ne ózi?
-Napaleon.
-Hasla iship kórmegenmen, araq pa ózi?
-Sonday shıǵar, men de iship kórmedim, házir bilemiz ne ekenligin, asha ber.
Jigit tıǵındı ashtı da, iyiskelep kórdi.
-Onsha iyisi joq eken.
-Demek kúshli bolmaǵanı, sharap shıǵar, sawdager degende iyman bolmaydı-aw, nálet jawǵır biraz pulımdı alıp maqtap berip edi! Ana shiysheni aq ashaǵoy, «Kristall» dey me, ne deydi, nasharlar kiyetuǵın koylektiń atın qoyıptı...
-Haw sen bunshama puldı qayaqtan aldıń?
-Otpuskimdi alıp edim, onıń ústine apam «okıwǵa kir, jumıs tabıladı, qartayıp otırǵanıń joq, oqımasań qatarıńnan kem bolasań» dep pul berip ketti.
-Haw, sonda nege bul puldı tiysli jerine jumsamaysań?
-Meniń pulım da, ózim de saǵan tiyislimen.
-Jilli bolıpsań sen...
-Aўa, sen meni jilli qıldıń, qayaqtan tap boldıń ózi?
-Yaqshı, onı qoyayıq... ishtik pe?
-Ishtik...
-Jigit qadaqtaǵı araqtı túbine shekem simirip iship tasladı. Oaqıttıń zımrap ótip baratırǵanın sezgen ol «araqtı tez túwessem erterek qaytaman ǵoy» dep oylaǵan edi. Biraq olay bolmadı. «Kristall»dı iship túwesken olar endi gezektegi «Napaleon»dı ishe basladı, onı da tawsqannan keyin tik ayaqqa turıwı múshkillesti, onıń ústine úyqısı qurǵır da bunı jeńip, denesin jerge tartıp baratırǵan edi.
-Qáne, men turayın, -dedi ol ońmenin kóterip, -ўaqıt ta biraz bolǵan shıǵar?!
-Yaqshı, «top-tarqatar» aytaǵoy!
-Araq túwesilgen shıǵar, onı ne menen aytamız, usınıń menen qoya qoyayıq.
-Yaq, ózimizdiń Nókistiń araǵı menen aytasań.
-Yaqshı aytayıq, biraq tobımızdıń tarqaspaǵanı maqul emes pe?!
-Aўa, awa, sonısı maqul, sóydep isheyik onda!
-Yaqshı...
...Jigit qápelimde shorshıp oyandı. Appaq tósekte jatır eken. Nep bále bul?! Úlkenge de, kishige de tóselip, tozıǵı jetken úyindegi tósekler bunday emes edi ǵoy?! Qaptalına qaradı-moyılday qara shashları aq kópshikte jayılıp, bunıń bawırına kirip jatırǵan hayal da, bul tálábalıq dáwirde úylenip, házir bunıń kúyiginen, bala-shaǵanıń tashuishinen tiriley otqa janıp, úy-ruwzıgershiligine berilip, shashlarına aq enip ketken zayıbına uqsamas edi.
Ol ornınan ushıp turdı. Kiyminiń barlıǵın taptı da, biraq dizkiymin taba almadı. Qarań qalǵır qayda qaldı eken?! Ári izlep, beri izlep aqır sońında taba almaǵan ol, appaq siynesi ashıq jatqan xayaldı oyatpaqshı boldı, biraq qolı jańa bara bergende egilenip qaldı, sóytip tek te onıń ústine áste aqırın kórpesin jawdı da qoydı, ol oyansa bunı jibermey qalatuǵını sózsiz edi. Jigit endi shalbarın jalań kiye basladı, kóylegin de, kostyumin de, ses shıǵarmastan ústine ildirdi, keyin tufliyn ayaǵına suqtı da, urıday elespesiz esikten sırtqa shıǵıp ketti...
Túngi tınıshlıq onıń janın jegidey jedi. Uzınnan-uzaq paytaxt kósheleriniń jollarında bir de mashın buǵan dus kelmedi. Qala tolıǵı menen uyıqıǵa jatqan edi. Nókistiń arǵı shetinen bergi shetine jayaw keliw ańsat pa, ol kishi rayondaǵı tórt qabatlı biyik jaydıń aldına kelgende átirap ádewir aǵarıp ketken edi-tań ata baslaptı. Tek te bir ǵana bolmede jaqtı kórinedi-ol da bolsa, bunıń óziniń jayı edi.
Endi úyine qalay kiredi?! Qatını kúndegisinshe baqırar-shaqırar, ol da hesh gáp-aw, lekin kiyimlerin qalay sheshedi?! Shalbarın shesher bolsa, putında dizkiyimi joq!
Ol esik aldındaǵı otırǵıshqa shógip, uzaq oylanıp qaldı. Biraq qanshama bas qatırǵanı menen ne islerin bilmey-aq qoydı. Bir jaǵınan uyqı, ekinshi jaǵınan másliktiń saldarınan ol endi qalǵıp baratırǵan edi.
-Haw neǵıp otırsań, tur, tura ǵoy, -dedi tanıs nashar dawısı oǵan.
Ol qulaǵına isener-isenbesin de bilmedi. «Haw, bul biziń xayal ǵoy». Ol nege maǵan áste-aqırın sóylep atır?! Nege baqırmaydı?! Ózi kúndegiden de, tómen awhalda kelip edi, sonda da úndemey atır...
Jigit qorqa-qorqa kózin ashtı. Irasında da, dizesine jıǵılıp, jalınıp, úyne kiriwin ótinish etip atırǵan onıń opadar hayalı edi…
-Júr, júre ǵoy úyge, mına qońsılardan uyattı, esiń bar edi ǵoy, bunday ádetiń joq edi seniń...
Ol bul gáplerge juwap tawıp ayta almadı. Múlgip otıra berdi, otıra berdi. Aўhal pútkilley ilajsız edi, aqırı.
-Taǵı «tuwılǵan kúnge» barıpsań dá, úyge jete almaytuǵınıńdı bilseń, sol jerde qonǵanıń maqul edi, qula dúzde qulap qalsań, awhalıń neshik boladı, eń bolmasa usı jaǵın oylamadıń ba, bizge túbinde tiri júrgeniń abzal seniń... -dep atır hayalı.
Ol endi sońǵı kúshin jıynap, tik ayaǵına turmaqshı boldı. Bul payıtlarda onıń másligi pútkilley tarqap ketken edi...