Dep talqıyın beriledi izertlew obyektimizge ádebiyatshi alımlarımız tárepinen

Poeziya termini ádebiyatlarda tómendegishe tusindiriledi: «Qosıq (poeziya)- bul da kórkem tildiń bir forması. Biraq oy-pikirdi, ishki sezimlerdi yamasa waqıyalardı qosıq penen beriwdiń ózgeshelikleri bar. Qosıq eń birinshi náwbette ritmge (ırǵaqqa) tiykarlanǵan bolıwı, yaǵnıy qosıqtıń tili kóterińki, emocional, tásirsheń hám ekspressivlik qásiyetlere iye bolıwı tiyis. Sonıń menen birge proza tilinde morfologiyaliq, sintaksislik ólshemlerden basqa sheklengenlik joq, al qosıq óziniń qatań normativlerine, olshemlerine baǵınadı.
Qosıq penen jazılǵan shıǵarmalar ólshemli qatarlarǵa iye bolıwı, qatarlarda buwın sanları esapqa alınıwı kerek. Juwmaqlanǵan bir oy-pikirdi yamasa sezimlerdi beriw ushın qosıq tórt qatardan yamasa bes qatardan ayırım jaǵdaylarda altı qatardan turatuǵın bántlerge (strofaǵa) toplanadı.
Solay etip, poeziya yamasa proza ádebiy janrlar emes, olar kórkem tildiń formaları bolıp tabıladı. Biraq ádebiy ameliyatta, kúndelikli baspa sózde proza janrı yamasa poeziya janrı dep qollanılatın jaǵdaylar ushırasıp turadı. Biraq olardı ilimiy jaqtan tallap qaraǵanımızda janrlıq talaplarǵa jawap bere almaydı. Al kórkem tildıń formaları ekeni málim boladı¹».
"Lirikalıq qaharman bul - lirikalıq poeziyada súyinish-kúyinishler, ishki keshirmeleri, arzıw-armanları sáwlelengen adam obrazı,²- dep talqıyın beriledi izertlew obyektimizge ádebiyatshi alımlarımız tárepinen.
Alımlarımızdıń tastyıqlawınsha, lirikaliq poeziyada avtor jeke óziniń oy sezimlerin beretuǵın kórkem obraz bolıp tabıladı.
Qaraqalpaq ádebiyattaniwinda usı waqıtqa shekem eń áhmiyetli máselelerdiń biri bolǵan lirikalıq qaharman haqqında hár-qıyli túsinikler júrgizip kiyatır. Bir qatar adebiyatshı ilimpazlar lirikalıq qaharman hám avtor bir túsinik dep qaraydi. Yaǵniy, avtor qosıqa tek winin basman ótken waqiyam, sol waqiyaga ozinin qatnasin, tek jeke dzinin kewil- kuyin sawlelendirgen dep tusinik beredi. Al, geypara adebiyatshilar lirik qaharman shayır obrazında kórinetuǵinliǵin aytadi. Bizinshe, bul da bir táreplemeli pikir. Sebebi, lirikahq qosıqa shayır tek óz obrazın jaratip qoymaydi. Ol (shayır-avtor) z «men» i haqqında kórkem bayanlawinda putkil adamzattıńn ruwxiy tabiyatı tolganısların súwretleydi. Shayır jazǵan qosıqqa har bir insan óz kewil dúnyasın, óz sezimin kóredi. Eger oqıwshı qosıqta oz jan-dunyasin kormey, tek avtordin ózine ǵana tan tuyǵlardi yaki turmis faktların kórse demek avtor obrazı dóretilgen boladı. Sonlıqtan, lirikalıq qaharman obrazi shayır (avtor) obrazı menen teń emes!¹ degen ilimpaz K.Xudaybergenovtıń pikiri biziń pikirimizdıń durisliǵin jáne bir marte tastiyiqlaydi. Yaǵniy, lirikalıq qosıqta avtor qatań sheklengen tek óz kewil dunyasin sawlelendirse, bunday shıǵarmalardan lirikalıq qaharman obrazın izlewdiń keregi joq. Sonday-aq lirikalıq qaharman qosıqta bárqulla tek shayır obrazında kórinip qoymastan, ol hár qiyli halata, obrazlarda kóriniwi mumkin. Jáne de bazı bir ádebiyatshılar lirikalıq qosıqlar óz monologin bayan etiwshi birinshi bet "men" di lirikalıq qaharman dep esaplaydı.
Al, ilimpaz B.Genjemuratov bolsa, «Poeziyalıq shıǵarmada birinshi bet “men” niń monologı boliwi mumkin, biraq onda emociyalıq gradiciyalar joq eken, hátteki, ol kishi kólemli qosıq bolsa da, lirikalıq dóretpe dep tan alınbaydi, lirikalıq personaj tuwralı gap bolıwı da mumkin emes»² - degen pikirdi usınadı. Biz de ilimpazdiń pikirin quwatlaymiz. Sebebi, qosıqta lirikalıq qaharmannıń kúyinish hám súyinish sezimleri, ruwxıy tolǵanıslari berilmese, júrek sezimi jetekshilik etpese, haqıyqatında da, bunday shıǵarmanı lirikaliq qosıq dep tán alıwǵa bolmaydı.
Lirikaliq qosiq emes eken, onda lirikaliq qaharman da bolmaydi.
Kórkem adebiyatt subyektlestiriw qubılısına baylanıslı shıqqan “lirikalıq qaharman» termini ádebiyattanıw iliminde birinshi ret ádebiyatshi Yu. N. Tinyanov tárepinen A.Bloktıń lirikasın izertlew máselesinde qollanılǵan³. Buǵan shekem bul tusinik har qıylı termin menen júritilgen. Máselen, Aristotel lirikada qaharman avtor bolatuǵınlıǵın aytǵan. Gegel lirikaliq poeziyanı shıǵarmasında «lirikalıq subyekt atamasın qollandı. VG.Belinskiydin dawirinde lirikalıq qaharman termini bolmadi. Biraq. VG Belinskiy «Lermontovtıń qosıqlar» degen maqalasında lirikalıq «men» túsinigin qollanadı.¹ G.N.Pospelov lirikalıq qaharmandi Gegel siyaqlı “lirikaliq subyekt» dep atap bilay dep túsinik beredi: bastan keshiriwler hám olardı bildirishi sóylemlerdiń lirikalıq subyekti negizinde usı ayqınlıq penen baylanıslı qandayda bir menshikli at penen atalıwı mumkin emes. Ol albette birinshi bettegi betlew almasıǵı - «men», «bizler» menen ataladi.
Lirikalıq qaharman bolǵan «men» túsinigi N.G.Chernishevskiydiń Rastopchinaniy qosıqları haqqında jazǵan pikirlerinde de qollanılǵan:
Onıń pikirinshe: a) lirikalıq shiǵarmadaǵı «men hámme waqitta da bul qosıqtıń avtorı meni bolmaydi.
b) lirikalıq qosıqtaǵı tashwish sezimlerdi, hareketlerdi avtordiń “men” i dep qabil etiwde abaylı boliw, olardi tarixiy-.debiy faktlar menen baylanıstirıp juwmaq shıǵarıwı kerek,²" - deydi.
Al ádebiyatshi L.Ginzburgtıń pikiri boyınsha, lirikalıq qaharman túsinigi dus kelgen shıǵarmaǵa qollanıla bermeydi. Ol tek ǵana avtordin ómirine baylanıslı bolǵan lirikalıq shıǵarmalardıń cikli yamasa tematikalią kompleksine qollanıladı"³. -dep pikir bildirdi.
Adebiyatshi A.Mixaylov lirikaliq qaharman haqqında, lirikalıq qabarmannıń qıraǵılıǵı menen sezgirligin ózgeniń qayǵı hásretin hám ózgenıń quwanishin seziw hám tusiniw, keleshekti kóriw uqıbı hám bul kóriniste búgingi kúnnıń hadiyselerin baǵalaw-bulardiń barliǵi janlı, dinamikaliq, xalıqshıl xarakter retinde ózine diqqat awdaradi⁴ dep jazadı.
Ózbek hám qaraqalpaq ádebiyatshi ilimpazları da lirikaliq qaharman haqqinda ilimiy-teoriyaliq bagdarda bazı bir pikirlerin bildirdi. Adebiyatshi Izzat Sultan lirikalıq qaharman haqqında: «Lirikalıq qaharman- lirikalıq shıǵarmada keshirmeleri súwretlenip atırǵan adam, shayırdıń ulıwma jamiyet ushın qımbatı sezim hám pikirlerin tusiwshi shaxs, Ol shayır shaxsı menen estetik idealdıń birikpesi»¹ -dep teoriyalıq túsinik beredi.
Al, ilimpaz U.Tóychiev: ...Obyektiv dúnyanı óz subyekti arqali biografiyaliq hám ruwxiy dalillerge aylandırıp hám korkem dóretiwshilikten paydalanıw joli menen ózlestirgen, oni filosofiyalıq, siyasiy, intim, kundelikli hám talqılawshi bunda ozinin hám kópshiliktin tajiriybesine súyeniwshi, ótmishti hám keleshekti hazirgi zaman shayıriniń keshirmesi sipatında kórsetiwshi, óz doretiwshiliginin hám obyekti hám subyekti esaplanǵan turmistı monolog arqalı bayan etiwi tipik obrazǵa lirikalıq qaharman delinedi²» dep teoriyalıq jaqtan hár tårepleme ken túsinik beredi.
Ózbek ȧdebiyatshi ilimpazlarının jane biri, Hatam Umurov: «lirikada avtor (shayır) menen ishki keshirmeleri súwretlenip atirǵan shaxs (qaharman) dúnyası birlesedi (dal lirikaǵa tán pikir hám sezimlerdiń qarısıp birleskeni kibi), birigedi.
Ane, us birlikten lirikaliq qaharman dúnyaǵa keledi.³"- degen pikirdi aytadi.
Qaraqalpaq ádebiyattaniw iliminde bul maselege arnawli teoriyaliq izenliw jasawǵa urinǵan ilimpaz K.Xudaybergenov boldı. Ol óziniń «lirika hám ómir miynetinde lirikalıq shıǵarmanı izertlegende lirikaliq shıǵarmanı hám lirikaliq qaharmandı avtordiń ozi yamasa onıń tikkeley ómirine baylanıslı fakt sıpatında qabil etiwdiń nadurs ekenligin lirikaliq qaharman obrazın jasawda faktlardiń zarurligin, lekin ideyaliq jaqtan hár tarepleme jetilisken lirikaliq shıǵarma doretiwde bul faktor sheshiwshi ahmiyetke iye emes ekenligin hám lirikalıq obraz dóretiwde tipiklestiriwdiń áhmiyetin duris tusindiredi hám lirikalıq qahariman haqqinda minaday pikirlerdi bildirdi: «Lirikada shayırdiń ruwxiy dunyasınıń baylıǵı, fantaziyasi, joqari adamgershilik sezimleri tuwrıdan-tuwri, epikaliq shıǵarmalardaǵıday basqa personajlar arqali emes, al lirikaliq men arqalı beriledi”⁴.
"Tiykargi gáp - lirikalıq qaharmannıń oy-sezimlerinin juwmaqlasqan boliwinda, basqalarǵa da tasir jasarlıq darejede teren hám korkem beriliwinde. joqarı adamgershilik ideyaların tastiyiqlay aliwinda bolip esaplanadi. - dep jazǵan edi ótken asirdiń ekinshi yarımındagi poeziyamızdaǵi lirikaliq qaharman máselesin izertlegen alim K.Xudaybergenov - Bul orında lirikada obyektiv haqiyqatlıqtıń sáwleleniwi menen shayırdıń shaxsiy oy-sezimleriniń beriliwi máselesin aralastırıp jibermew kerek. Bular birin-biri biykarlaytuǵin yaki bir-birine qarama-qarsi keletugin másele emes, al bir-birin tolıqtıratuǵın, ózara birigip ketetugin maseleler bolip tabiladi.
Har qanday shıǵarmada da shayırdıń shaxsı, oy-sezimleri beriledi hám bul obyektiv haqiqatliqti kórkem shıǵarmada toliq sawlelendiriwge xizmet etiw forması esaplanadi. Yagniy, lirikaliq qaharmannıń tiykarin reallıq quraydı hám shayırdiń subyekti arqalı ótse ǵana lirikada konkret formaǵa iye boladi.
Alımlarımızdıń kórsetip ótkenindey, lirikada shayırdıń óz kókiregin keń aship taslawi - bul onıń oyına ne kelse sonı ayta beriw huqiqi emes, al onıń atirapında real turmisqa bolgan kózqarasın kórkem bere aliwin ańlatadi. Bul kózqaras arqalı berilip atirǵan ideyani sheńberi tek avordiń óz kózqarası emes, al putkil xalıqtıń, jámiyettiń kózqarasın óz ishine aladı. Sonlıqtan da lirikalıq qaharman termini shayır obrazı termininen keń bolip tabiladi. Qosıq jazǵan har qanday adam óz shaxsiyatın sawlelendire almaydi. Lirikalıq qaharmanda adamniń jan sezimi tuwridan-tuwı beriledi. Ádebiyattanıw iliminde lirikahq qaharman terminine jaqın shayır obrazı hám lirikaliq personaj terminleri qollanıladı. "Lirika- adamnıń jan dúnyasınıń oy-seziminin ruwxıy bayliǵin, jetilisken máwritlerin beretuǵın bolǵanlıqtan, hár bir shayırdı adam júregine kirip baratuǵın qádemin quwatlawǵa turarlıq, onıń biyparwa, salqın kózqarası lirikaǵa putkilley jat. Lirikada shayır óz kókiregin ayqara aship taslasa ǵana onıń shaxsiyati (eger ol bay shaxsiyat-lichnost - bolsa) qosıqlarda tolıq sáwlelense ǵana, ol xalqınıń jan sezimi menen jasasa hám buni kórkem bere alsa ǵana, keń oqiwshilar jurtshılıǵınıń júregine jol tawip bara aladi"¹.
XX ásirdiń sonǵı sheregindegi poeziyamızdıń iri izertlewshisi Q.Orazımbetov bul dawirde poeziyamızda "lirikaliq qaharman jekke adam sipatında dóretile basladı. - dep kórsetedi - Lirikalıq qabarmannıń bolip atirǵan jaǵdaylarǵa, problemalarǵa kózqarası jekke adamınıń óziniń kózqarası sipatında berile basladı. Bul narse lirikaliq shıǵarmalardiń kórkemligin arttirip ǵana qoymastan, onıń mazmunin bayitıw, onı oqıwshını jalıqtırarlıq, birgelikli sipatlardan qutqardı.
Jas alim G. Nuraddinova: tek ǵana poetikalıq obrazdıń mazmunı, onıń ideyaliq jaqtan joqarı dárejege jetiwi ǵana lirikaliq qaharmandi júzege shıǵara alatuǵının aytadi¹. Ol da lirikaliq janrdı, qanshelli subyektivlik xarakterge iye boliwina qaramastan oni tek shayırdiń jeke omirine baylanishi maglıwmat beriwshi derek sipatında qabıl etiw naduris ekenligin kórsetip ótedi.
Biz lirikalıq qaharman haqqinda teoriyalıq túsinikleri juwmaqlastırgan halda ózimizdin pikirlerimizdi bildirmekshimiz. Biziń túsinigimizshe, lirikalıq qaharman avtorǵa qarańanda kóbirek erkinlikke iye boldi. Lirikalıq qaharman geyde avtordiń óziniń taǵdiri menen tiǵiz baylanista bolsa, al bazda shayırdıń túsinik dunyasinan alıslap ta ketedi. Bul shayırdıń qosiq jazip otirǵandaǵı ruwxiy halatına baylanıslı, Sonday-aq avtor ózi jasap turǵan dáwirdiń perzenti. Al, lirikalıq qaharman avtordiń bir ǵana qosığınıń jemisi. Dáwirler ógeriwi menen avtordiń dunyaga kózqarası, ideyası ózgerip baradı, al lirikalıq qaharman shıǵarma dóregen waqittaǵı, obyektivlik shinliqti ǵana sıpatlay aladı. Sonlıqtan bárha ózgerip otıratuǵın avtor menen lirikalıq qaharmandi bir dep qarawǵa bolmaydi. Maselen. siyasiy awqam dáwirinde shayırlarımız «paxta ek», «atizǵa shiq», «partiyaǵa raxmet» siyaqli qosiqlar dóretti. Bunday qosıqlarda lirikaliq qabarman sol dawir nápesinen ruwxlanıp tolǵanısların bayanladı. Endi sol dawirde usınday qosıqlardı dóretken shayırlarimızdıń ǵárezsizligimizdi alǵannan keyin dúnyaǵa kózqarası ózgere basladı. Olardıń búgingi kuni dóretken qosıqlarinda lirikalıq qaharman obrazı ózgeshe. Lirikaliq qaharman kóbinese watandı uliǵlaw hám qorǵaw, el ushın xizmet qiliw siyaqlı kózqaraslari menen ajiralip turadi. Buniń ózi lirikalıq qaharman menen avtordiń bir emesligin jáne bir marte sipatlaydi. Soniń ushın lirikalıq qaharman avtor dewishlerdiń pikirine qosilmaymiz. Avtor-bul shıǵarmanıń doretiwshisi, rasmiy túrdegi iyesi. Al, shayır tek poeziyaliq shıǵarma dóretken adamǵa baylanıslı qollanilatuǵın termin, anıǵıraǵı, jetik kórkem sóz iyesine berilgen laqap.
Lirikaliq qaharman haqqindaǵı pikirlerdi juwmaqlastirgan halda biz sonday sheshimge keldik lirikalıq qaharman lirikalıq shıǵarmada emociyaliq tradiciyalarǵa tolı óz kúyinish, súyinish sezimlerin bayanlap atirǵan, avtordıń jámiyet ushın ahmiyetli pikirlerin tasıwshı hám júzege shıǵariwshi, kópshiliktiń qayǵı hám quwanishın, jurek sezimlerin ózinde alip júrshi shaxs. Ol avtor hám shayır túsiniklerinen ózgeshe sipatqa iye"¹.
Sonday-aq lirikaliq qaharman maselesi boyınsha K.Xudaybergenov, G.Nuraddinova, G.Dawletova. S.Mátekeevlerdiń bir qatar jumsları diqqatǵa ılayiq
Ilimpaz K.Xudaybergenov «Lirika hám omir, «Dawir hám pariz" miynetlerinde lirikalıq qaharman máselesine teoriyalıq izertlew jasawǵa urınǵan. Bul miynetlerde lirikalıq qaharman obrazı, poetikaliq mazmun hám qaharmannıń tipligi, oy-sezimdegi dramatizm, xarakter dinamikası, qaharmannıń individual kelbeti siyaqlı maselelerdi tereń analizlegen. Ilimpaz bul maselelerdi sheshiw ushın 20-70-jillardaǵı qaraqalpaq poeziyasın izertlew obyektine aladi.
Jas alim G.Nuraddinova «lirikalıq qaharman hám avtor maselesine degen” maqalasında lirikalıq qaharman hám avtor degen túsiniklerdiń bir-birinen ózgeshe uǵımlar ekenin ashıp beriwge háreket qilgan. Óz pikirlerin Ájiniyaz poeziyası tiykarında dálillewge umıtılǵan.
G.Dawletova da Ájiniyaz poeziyasında lirikalıq qaharman tuwral maqalalar jariyaladı.²
S.Matekeev «Ótesh shayır shıǵarmalariniń poetikası»³ dep atalǵan kandidatlıq dissertaciyasiniń «Óteshtiń shayırlıq sheberligi” bóliminde qaharman obrazın jasaw sheberligine ayriqsha toqtaydı. Bul miynet qaraqalpaq obrazın jasaw sheberligin ashıwda dáslepki qádemlerdiń birinen esaplanadi.
Biziń jumısımızdıń tiykarǵı obyekti bolúan T.Qabulovtıń lirikasınıń tematikasi ken, hár qıylı. Ol turmistıń túrli tarawların óz ishine qamtiydı, ómirdiń har qiyli basqishların, kórinislerin, momentlerin sáwlelendiredi. Adamnıń ishki dunyasınıń tolqını, terbelisli, daǵdarıslı táreplerin beredi. Bulardiń hámmesi lirikalıq qaharmannıń názik sezimleri arqali beriledi. T.Qabul qosıqlarında lirikalıq qaharman turli-sezimlerde, turli suwretlerde kórinedi. Ol kóbinese Watandi, tuwılǵan jerdi shın júrekten súyetuǵin sadiq perzent, patriot adam obrazında kórinedi. Geyde ol tabiyat ashiǵi tábiyat shaydası, bahar ashiǵi obrazında gewdelenedi. Biz shayır lirikasında lirik qaharmandı tallawdan aldın, ulıwma dóretiwshiliginde sholıwdı maqul kórdik.

JUWMAQLAW

Búgingi kunde sotsiallıq-siyasiy, ruwxiy-aǵartiwshiliq tarawlarinda aniq maqsetke erisiwdiń baslı jolı-jámiyet aǵzalarında joqarı ruwxıylıq qáliplestiriw bolip esaplanadi. Zamanagay joqarı ruwxiylıq kamalatǵa jetisken insan modelin kitapsız, ásirese, milliy hám dúnya adebiyatı úlgilerisiz kóz aldimizǵa keltiriw qıyın. Elimiz jasların joqari ruwxiyliqqa tarbiyalawda kórkem ádebiyattıń, soniń ishinde, xalqımızdıń ruwxiy gaziynesine ayriqsha úles qosqan shayır Tolıbay Qabulovtıń shıǵarmalarınıń ahmiyeti ayriqsha..
Biz dissertaciya jumısımızda T.Qabulovtıń poeziyasında lirik qaharman obrazi maselelerine toqtap óttik.
Lirikalıq qaharman bul lirikada sezim tuyǵıları sáwlelenip atırǵan adam obrazı bolsa, lirikalıq xarakter lirikalıq qaharmannıń individual shaxs sipatında xarakterli belgilerinin jıynaǵı bolip esaplanadi. T.Qabulovtıń lirikalıq shıǵarmalarında lirikalıq qaharman obrazın jasawda, onıń ishki ruwxıy keshirmelerin sáwlelendiriwde kórkemlew qurallarınıń biri sipatında xizmet atqaradi.
Shayır poeziyasındagi kórkemlik, stillik izlenisler, qosiqqa tema tanlawda, mazmunga say kórkem forma tabiwda, syujet quriwda bayqaladi. Basqalar elestire bermeytugin detallardi poetikalıq detalǵa aylandiniwi, hámmeden ózgeshe pikirleytugin lirik qaharman obrazın jarata aliwı shayırga degen húrmetti payda etedi.
Bul siyaqlı shayır poeziyasına tán ózgeshelikler adebiy kritikaliq maqalalarda ayriqsha atap ótiledi. Shayır T.Qabulov dóretiwshiliginde lirikalıq qaharman jaratiw maselesinde bir qansha kórkemlik izlenislerge umitılislardı koriwge boladi.
Shayır qosıqlarında lirikalıq qaharmannıń sezimin oyatıwshi detallardi, predmetlerdi suwretley otirip, kútilmegen juwmaq beredi. Bul, kóbinese oqıwshıda úlken estetikaliq tasir qaldıradı, ózine tartadi, oqiwshini oylaniwga hám ondaǵı sezimlerdi oyatıwshi kúshlerdiń tásirinde qaldıradı. Bul, óz gezeginde lirikalıq qaharmannıń tiplik xarakterge iye ekenligin belgileydi hám qosıqtıń korkem mazmunın terenlestiredi.

1^ Jarımbetov Q. Ádebiyattanıwdan sabaqlıqlar. Nókis: Qaraqalpaqstan, 2012.

2^ Ахметов С., Есенов Ж., Жарымбетов Қ., Әдебияттаныў терминлериниң русша-қарақалпақша сөзлиги, Нөкис, Билим. 1994. 115-б.

1^Xудайбергенов К. Лирика ҳәм өмир- Н. Каракалпакстан, 1971. 11-бет.

2^ Генжемуратов Б., Сейтниязовтың «Ўатан гедайы» поэмасында лирикалық персонаж характери.// Түркий халықлар әдебиятының гейпара мәселелери. Н. ҚМУ. 2004. 19-б.

3^ Тынянов Ю. П. Поэтика История литературы.// Кино изд. "Наука" Москва 1977. стр. 118.

1^ Белинский В.Г. Избранные статы М. Детская литератур: 1988, стр 84.

2^ Поспелов Г. Лирика Изд. Московского университета, 1976. стр-70

3^ Гинзбург. О лирике. Москва. М.Лелинград Советский писатель. 1964 стр-168.

4^ Михайлов А. Лирика сердца и разуми. М. Высшая школа. 1969. Стр-113.

1^ Султан И. Адабиёт назариясы. Ташкент. Уқитиувчи, 1986. 262-б.

2^ Адабий турлар ва жанрлар. Уч жилдлик. Ташкент, Фан.1992. 40-б.

3^ Худабергенов К. Лирика ҳәм өмир. - Нөкис. Қарақалпақстан. 1971. 6-.

4^ Худабергенов К. Дәўир ҳәм парыз. - Нөкис. Қарақалпақстан. 1987 30-41-бетлер

1^ Худабергенов К. Дәўир ҳәм парыз. - Нөкис. Қарақалпақстан. 1987 51-б.

1^ "Нуриданова Г. Лирикалык қаҳармaн хәм маселесине».// ӨзРИАҚҚ бөлиминиң «Хабаршысы», 1996. №4 63-б.

1^ Оразымбетов Қ. Ҳәзирги дәўирдеги қарақалпақ лирикасында көркемлик излениўщилик. Нөкис. "Билим". 1992 20-б.

2^ Даулетова Г. Әжинияз қосыкларында лирикалық қаҳарман.// Әмиўдәрья журналы. 1994. №1 73-б.

3^ Матекеев С. Өтеш шайыр шығармаларының поэтикасы. Дисс. канд. Н.-2005