Deshifrovka tushunchasi

4.Eron epigrafik yodgorliklari
1761 yil Daniya qiroli uzoq Arabiston, Eron va boshqa noma`lum sharqiy mamlakatlarni o’rganish uchun ekspeditsiya uyushtiradi. Ekspeditsiya sostavida ruxoniy o’g’li, arab tilini bilgan K.Nibur ham bor edi. 1765 yil u Arabistonga jo’nab ketadi. U erdan Mesopotamiya so’ngra Eronga o’tadi va nixoyat SHerozning shimoliy sharqiy tomonida,undan 7 mil narida uning ko’p yillik orzusi ro’yobga chiqadi, u qadimgi Persepolning harobalarini topadi.
Persepol shaxri A. Makedonskiy tomonidan yondirilgan edi. 1939 yillargacha bu haroba axoli uchun tosh koni bo’lib xizmat qilgan edi. Lekin K.Nibur bu erdan o’ziga kerakli narsani topa oladi. U uch xafta mobaynida: xaykal, qabrtosh, baxaybat toshlarga bitilgan mixxatlardan nusxa ko’chiradi. Axmoniylarning mixxat Yozuvi topildi. Lekin olimlar uni o’qishga muvaffaq bo’la olmadilar. Mixxatni o’qib chiqishni G. Grotefend amalga oshiradi. Xatlarning uch xildagi ko’rinishdagi Yozuvda bitilganini K.Nibur payqagan edi. Keyinchalik G. Grotefend mil.avv. 540 yilda Kir Bobilni tor mor qilib, Buyuk Eron (Persiya) podsholigini barpo etganligini bilib oladi. Olimlar qadimgi fors tilidagi tekst o’rta ustunda joylashgan imtiyozli mavqe ega degan taxminni ham aytishadi. Tekstda belgilarning bir turkumi ancha tez uchraydi, bu podsholik unvon emasmikan. G.Grotefend qabr toshlarini podsholariga atab yozilganligini aniqlab dastlab “Podsho” (shoxlar shoxi) degan so’zni o’qidi . So’ngra u muxim tafsilotni payqadi: barcha lavxalarda dastlabki gruppalardagi mixxatlarning faqat ikki xil variantini uchratdi. Demak, K.Nibur nusxa ko’chirgan xaykal, qabr tosh, yodgorliklardagi Yozuvlar ikki shoxga tegishli. YAna bu nomlar aloxida - aloxida yozilganligidan ismdan keyin “shox” so’zini ifodalovchi belgi qo’yilgan, ikkinchi ismdan keyin belgi qo’yilmagan. Bundan kelb chiqadigan sxema: V. SHox B shox o’g’li, B shox, A shoxning o’g’li, demak, birinchi podshoning otasi shox bo’lmagan, masalan, Doroning otasi. Uzoq izlanishlardan so’ng G.Gertefend bu Yozuvlarni o’qiy oldi “Kserks ulug’ shox, shoxonshox, Doro, shox o’g’li Aximanid, bu saroyni o’sha qurdirgan”. Bu voqea 1802 yili bo’lgan edi.
Shumer epigrafik yodgorliklarini bizga tarjima qilib bergan olim D. Smitdir. u yoshligida nonga pul topish ilinjida Londonga keldi va gravyurachilikka ishga kiradi. Lekin u keyincha-lik buyuk olim bo’lib etishdi. U dastlab Britaniya muzeyiga assistentlikka ishga kiradi. Bu erda u muzey erto’lalarida saqla-nayotgan mashxur Ashurbanipal kutubxonasiga mansub sopol lavxa-larni o’qishga kirishadi.U sopol lavxalarni chang loydan tozalaydi, siniqlarni simlab yopishtirib butun xolatga keltiradi. Bunga bir oy vaqt ketadi. Ana endi Yozuvlarni deshifrovka qilsa bo’ladi: “Gilgamesh, Uruk xukmdori, O’z fukarolariga nisbatan shafqatsiz bo’lgan. Og’ir ishlarda madori qurigan bu mazlumlar zolimning jazosini berishni so’rab xudolarga iltijo qilganlar. Xudolar mazlumlarning iltimosini qondirganlar: Gilgamesh o’rmonda hayvonlar orasida yashagan polvon Enkiduni shaydo qilib yo’ldan ozdirish uchun uning xuzuriga chiroyli koxinani maxviy ravishda jo’natadi.