Dialektika nazariyasi. Rivojlanishning umumfalsafiy qonunlari va kategoriyalari

2. Dialektika: tushunchasi va mohiyati. XIX asr oxiri XX asr boshlaridagi fan va amaliyot rivoji natijasida dialektika tabiat, jamiyat va tafakkur taraqqiyotining, ulardagi aloqadorlik va bog’lanishlarning eng umumiy qonunlari haqidagi fan; voqelikdagi narsa va hodisalar, ularning fikriy in’ikoslari o’rtasidagi munosabatlarni ifodalovchi printsiplar, ularni doimo o’zgarish va rivojlanishda, ichki ziddiyatlar taqozosi bilan yuz beradigan «o’z harakati»da deb qaraydigan bilish nazariyasi; har tomonlama boy, ziddiyatlarga to’la tarixiy taraqqiyot haqidagi ta’limot sifatida maydonga chiqadi.
Bu dialektika bir butun borliqning eng umumiy aloqadorligi, o’zgarishi va taraqqiyoti to’g’risidagi ta’limot sifatida ham moddiy dunyoga, ham uning in’ikosi bo’lgan inson bilishiga xos ta’limotdir. Shunga ko’ra bu dialektika o’z ichiga ob’ektiv va sub’ektiv dialektikani oladi. Bunda moddiy dunyoning, undagi narsa va hodisalarning aloqadorlik va bog’lanishlari, ularning harakati, o’zgarish va rivojlanishlari ob’ektiv dialektikani tashkil etadi. Moddiy dunyoning inson miyasidagi in’ikosiga xos bo’lgan bilish jarayonining dialektikasi sub’ektiv dialektika — ob’ektiv dialektikaning kishilar miyasidagi in’ikosidir. Demak, ob’ektiv dialektika — bu narsalar, buyumlar dialektikasidir; sub’ektiv dialektika esa, ob’ektiv dialektikaning inson ongidagi in’ikosi, ya’ni, tafakkur dialektikasidir.
Ob’ektiv dialektika sub’ektiv dialektikani vujudga keltiradi. Dialektika borliq, ya’ni tabiat, jamiyat va inson tafakkuridagi aloqadorliklar va rivojlanishlarning umumiy qonuniyatlari haqida bizga to’g’ri yo’nalish berib, dunyoni o’zlashtirish va o’zgartirish yo’llarini ko’rsatib beruvchi nazariyadir, usuldir. Dialektika dunyoning haqiqiy ilmiy manzarasini yaratib, kishilarda ilmiy dunyoqarashni shakllantirishga yordam beradi Chunki ilmiy asoslangan dialektika, birinchidan, dunyodagi har bir narsa yoki hodisaning hamma tomonlarining bir- birlariga bog’liq bo’lishi va bir-birlari bilan juda mustahkam aloqador ekanligi to’g’risida chuqur ma’lumot bersa, ikkinchidan, u bosib o’tilgan bosqichlarni takrorlanayotgandek bo’lib ko’rinadigan, lekin ularni boshqacha, yanada yuqoriroq negizda takrorlaydigan taraqqiyot, to’g’ri chiziq bilan emas, balki spiral tarzda boradigan, ma’lum holatlarda boshlang’ich holga go’yo qaytganday bo’lib ko’ringan, ma’lum tanazzullar va bo’hronlar bilan bo’ladigan ilg’or taraqqiyot to’g’risidagi ta’limot hisoblanadi.
Dialektika kishilarning, ularni qurshab turgan dunyoni bilishining umumiy usuli sifatida dunyoga dialektik qarashni vujudga keltirgan.
Dunyoga dialektik qarash — bu barcha narsa va hodisalarni, ularning inson miyasidagi in’ikoslari — inson bilishini ham o’zaro aloqadorlikda va bog’lanishda qarama-qarshiliklar birligi va kurashida, miqdor va sifat o’zgarishlarining bir-biriga o’tishida, eskining o’rnini yangi egallashida, xullas, ularni «o’z harakati»da, o’zgarib va rivojlanib turishida, paydo bo’lib va yo’q bo’lib turishida, va ayni vaqtda hamma narsa o’zaro bog’diqlik va aloqadorlikda va o’zaro munosabatda, deb tushunishdir. Bunday tushunish dialektik qarashni vujudga keltiradi. Dunyoga dialektik qarash dialektik tafakkurni yuzaga keltiradi.
Dialektik tafakkur sub’ekt tafakkurining rivojlanish darajasiga ham bog’liqdir. Tabiat va jamiyatda pirovard natijada hamma narsa dialektik tarzda yuz beradi Bu dialektik jarayon sub’ekt miyasida in’ikos etganda, paydo bo’lgan tasavvur va tafakkur yo metafizik yoki dialektik yo’l bilan hosil qilinishi mumkin. Dialektik tafakkur shu jihatdan inson tafakkuri taraqqiyotining nisbatan yuqori bosqichiga xosdir. Dialektik tafakkur borliqdagi narsa va hodisalar asli qanday bo’lsa, ularning sub’ekt miyasida muayyan fikr shaklida xuddi shunday aks etishidir. Dialektik tafakkur — bu dialektik fikrlash usuli. Dialektik tafakkur ham tabiatshunoslik va ijtimoiy fikr taraqqiyoti bilan o’zgarib, rivojlanib boradi. Uning keyingi davr ijtimoiy taraqqiyot bilan, jahon xalqlari hamjamiyatlarining vujudga kelishi bilan bog’liq yuzaga kelgan shakli, bu- yangicha tafakkurdir. Yangicha tafakkurning asosini jamiyatni dialektik tushunish tashkil qiladi. Dialektik tafakkur usuli o’z mohiyati bilan sofistik, eklektik va dogmatik tafakkur usullaridan gubdan farq qiladi.
Tafakkurning sofistik, eklektik, metafizik, dogmatik usullari dialektik tafakkur usulining muqobilaridir. Ular inson tafakkuri faoliyatining turli qirralari sifatida bir-birlariga ham qarama-qarshi, ham, ayni vaqtda, bir-birlarini to’ldiradilar. Dialektika o’z mohiyati jihatidan umumiy aloqadorlik, bog’lanish, harakat, o’zgarish to’g’risidagi ta’limot sifatida tabiat, jamiyat va inson tafakkuriga xos eng umumiy aloqadorlik va bog’lanishlarni to’g’ri ochib borish asosida kishilarga dunyoni o’zlashtirish va o’zgartirish yo’llarini ko’rsatuvchi metodologik qurol bo’lib xizmat qiladi.