Dilmurod Quronov adabiyot nazariyasi asoslari

erkin she’r deb qaraladi.1 Garchi o'zbek she’riyatida erkin 
she’r barmoq asosida shakllangan degan qarash ustuvor 
bo‘lsa-da, haqiqatda bu jarayon bizda ham aruz doirasi­
da boshlangan. Bunga amin bo'lmoq uchun, masalan, 
Hamzaning «Milliy she’rlar»i sirasiga kiruvchi «Bizni to'pda 
izlama», «Boybachchalar, semiring», «Sidqidil birla duo», 
«Peshonamiz tor ekan» kabi bir qator she’rlarini ritmik-in- 
tonatsion jihatdan ko'zdan kechirish kifoya. Yuqoridagicha 
qarash esa she’riyatimizda aruzdan barmoqqa o'tish va 
erkin she’rning shakllanishi jarayonlari bir paytda kechgani 
bilan izohlanishi mumkin.
Barmoq asosidagi erkin she’r XX asming 20-yillaridan 
keng ommalashdi. O'zbek erkin she’riga xos xususiyat 
shuki, unda misralardagi bo'g'inlar soni turlicha, ular­
ning o'zaro qofiyalanishi qat’iy tartibda emas, biroq she’r 
davomida o'lchovda teng bo'laklar - bir yoki bir necha nav 
turoqlar erkin tarzda takrorlanishi hisobiga muayyan rit­
miklik hosil qilinadi. Masalan, Cho'lponning hajman ancha 
katta «Po'rtana» she’ri 6 (74 ta), 5 (16 ta), 3 (59 ta) va
2 (9 ta) bo'g'inli turoqlardan tarkib topgan. Ko'rinib turga- 
nidek, turoqlaming katta qismi 6 bo'g'inli. Bundan tashqa­
ri, 3 bo'g'inli turoqlaming yarmi - 30 tasi 3+3 bog'iamida,
1 Афокрва H. Жадид шеърияти поэтикаси. - Тошкент: Фан, 2005. - Б.43, 48.
346

---

ular ham o'qilganda 6 bo'g'inli turoqlarga vaznda tengdek 
taassurot qoldiradi. Ya’ni xuddi rus sillabo-tonik she’riyati 
negizida paydo bo'lgan erkin she’r (вольный стих) o'zida 
sillabo-tonik she’rga xos belgilar (stopalar)ni saqlab qol- 
gani kabi, o'zbek erkin she’ri ham o'zida barmoqqa xos 
turoqlanishni saqlaydi. Shunga o'xshash, mashhur «Binaf- 
sha» she’ridagi ritmiklik 3 bo'g'inli turoqlarning erkin takrori 
asosida yuzaga keladi:
Binafsha senmisan, binafsha senmi -
6+5
Ko'chada aqchaga sotilgan?
3+3+3
Binafsha menmanmi, binafsha menmi -
6+5
Sevgingga, qayg'ungga tutilgan?
3+3+3
Binafsha, nimaga bir ozroq ochilmay,
3+3+6
Bir erkin kulmasdan uzilding?
6+3
Binafsha, nimaga hidlaring sochilmay,
3+3+6
Yerlarga egilding, cho'zilding?
6+3
Binafsha,
3
Ayt menga,
3
Kimlardir ularkim,
6
Ignalar bag'ringga sanchalar?
3+6
Binafsha,
3
Bir so'yla,
3
U qanday qo'llarkim,
3+3
Uzalar, hidlaylar, yanchalar?
3+3+3
Binafsha, shunchalar chiroyli yuzing bor,
3+3+3+3
Ko'nglimga isriklik to'kmaysan.
3+3+3
Nimaga uzoqroq kulmaysan?
3+3+3
Binafsha, shunchalar tortguvchi tusing bor,
3+3+3+3
Binafsha, yig'lama, binafsha, kel beri,
3+3+3+3
Qayg'ungni qayg'umga qo'shgil,
3+3+3
Binafsha, sening-chun ko'kragim - erk yeri,
3+6+3
Bu yerdan ko'klarga uchgil!
3+5
347

---

Binafsha, go'zalim, qayg'ulim, kelmaysan, 
3+3+3+3 
Qayg'ung zo‘r, qayg'umni bilmaysan, 
3+3+3
Menga bir kulmaysan!.. 
3+3
Hozirgi o'zbek she’riyatida ancha keng qo'llanayot- 
gan she’r shakllaridan biri sarbastdir. Erkin she’rdan farq 
qilaroq, sarbastni barmoq bilan bog'lashi mumkin bo‘lgan 
turoqlanish ham mutlaqo erkindir. Sarbastda ohangdorlik 
ritm asosida emas, ko‘proq intonatsiya hisobiga yuzaga 
chiqadi.
Avval yashashni o‘rgan, / 
• 
7
Keyin o'lishni. // 
5
Keyin / 
2
Sochilgan suyaklaringni yig‘ib, / 
10
Yana jon ato qil / 
0‘zingga o'zing. // 
6+5
So'ngra / o'limning ko'ziga / tik qara.// 
2+6+3
Joningni olsa olibdi-da! // 
9
Bir qarashda 1-, 2- va 3-, 4-misralar yig'ilsa, vaznda 
o'zaro tenglik hosil bo'ladigandek ko'rinishi mumkin. Biroq 
bu - yanglish tasavvur. Chunki bu yerda ritmik-intonatsion 
va mazmuniy jihatdan dastlabki ikki misra bitta, keyingi uch 
misra esa boshqa bitta nisbiy tugallikni hosil qiladi. Shun­
ga o'xshash, 5-misra bilan 6-misra ham boshqa-boshqa 
nisbiy tugallikka mansub. Bundan tashqari, ushbu mis- 
ralardagi turoqlanish tartibidagi keskin farq bo'g'inlar soni 
tengligi yuzaga chiqarishi mumkin bo'lgan vazndoshlikni 
keskin susaytiradi. Sarbastda yozilgan she’rning an’anaviy 
barmoq yoki aruzdagi she’rdan farqli jihatlaridan biri shu- 
ki, u avvalboshdan ma’lum maromga solinmaydi, unda 
muayyan maromga mos kechinmalar ifodalanmaydi. Ak- 
sincha, bundagi fikr-tuyg'uga mos ohang so'zning ma’no-
348

---

si asosida yuzaga keladi, ya’ni bu o'rinda ma’no asosida 
o'qiymiz, so'zlarni ham shunga mos ohanglarga o'raymiz. 
Shu bois sarbastda intonatsion-sintaktik vositalar hal qiluv- 
chi ahamiyat kasb etadi.