Din va Siyosat

Din va Siyosat
Hozirgi jamiyatda siyosat va din o'rtasidagi munosabatlar mohiyatini tushunib olmoq uchun, awalo, dunyoviy taraqqiyot yo‘li va din bir-biriga qanchalik muvofiq kelishini tarixga qisqacha bir nazar tashlash orqali ко‘rib chiqish zarur.
Insoniyatning ko‘p ming yillik tajribasi davomida siyosat va din o‘rtasida murakkab, lekin barqaror aloqadorlik vujudga kelgan. Siyosat va din o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlaming uzoq yillik tarixi siyosatning diniylashuv yoki aksincha, dinning siyosiylashuv davrlari ko‘p marta ro‘y berganligidan dalolat beradi.
Bunday jarayonlar muayyan ma’noda hozirgi zamonda, xususan, Markaziy Osiyo mintaqasidagi davlatlarda ham ko‘zga tashlanmoqda.
Aslida, tarixga murojaat qilinsa, antik zamonlardayoq siyosatchilar Yevropada ommaga ta’sir ko‘rsatishning eng faol vositasi sifatida xristianlik aqidalaridan foydalanib, cherkovni siyosat quroliga aylantirganliklari m a’lum bo‘ladi. Insoniyat sivilizatsiyasining keyingi bosqichi — o‘rta asrlarda jahonning ikki yirik dini — islom va xristianlik siyosat va siyosatchilarga shu darajada kuchli ta’sir etdiki, natijada bu dinlar G‘arbda va Sharqda barcha davlatlar ustidagi «davlat»ga aylandilar. Biroq Yevropadagi reformatsiya, monarxiya rejimlari siyosiy ehtiyojlarini qondirish borasida cherkov mavqeyining asta-sekin so‘nib borishi mutlaq siyosiy hokimiyatning mustahkamlanishiga, oxiroqibatda esa xristian cherkovining siyosatga nisbatan ta’sirining sinishiga olib keldi. Feodal tartiblarga qarshi inqiloblar va undan keyingi siyosiy jarayonlarda diniy aqidalar yakka hukmronligidan uzoqlashgan Yevropa tafakkuri bozor munosabatlari erkinligi, dunyoviy ta’lim va texnik taraqqiyot sari jadal yuzlandi. Jamiyat mutlaq hukmronlik boshqaruvini rad etib, antik demokratiyaning ayrim shakllaridan ijodiy ravishda foydalanishga kirishdi. Yangidavr Yevropasida hokimiyatning cherkovdan uzoqlashuvi individning insoniy qadr-qimmati haqidagi masalani kun tartibiga qo‘ydi. Bu esa hukmdor suverenitetidan xalq suverenitetiga o‘tishni tezlashtirib, turli dunyoviy mafkuralar, jumladan, liberalizm hamda liberal siyosiy tizimlarni yaratdi.
Yevropada to ‘plangan tajriba, dinni dunyoviy, davlatga oid ishlardan ajratish dahriy davlat va axloqsiz jamiyat qurishga olib keladi, degan da’volarning mutlaqo asossiz va tuturuqsiz ekanligiga zarracha shubha qoldirmaydi. Mazkur qit’aning dunyoviy, demokratik davlatlari o‘z fuqarolariga to‘laqonli vijdon erkinligini, birinchi navbatda inson huquqlarining asosiy tarkibiy qismlaridan biri bo‘lgan e’tiqod erkinligini namunali tarzda ta’minlagani e’tiroz bildirilmaydigan hayotiy voqelikka aylandi. Ammo bu jarayonlar Yevropadagi davlat va din munosabatlari tarixiga oid ekanligini nazardan soqit qilmasligimiz kerak.
Sharqda esa IX—XII asrlarda o‘z mavqeyini yanada mustahkamlashga muvaffaq bo'lgan islom dini siyosatni o‘ziga tobe etibgina qolmay, u bilan uyg'unlashib ham ketdiki, bu hoi bu yerdagi siyosiy rejimlami zaiflashtirish u yoqda tursin, aksincha, ulaming sezilarli darajada mustahkamlanishiga, jamiyatning jipslashuviga, fan va madaniyatning gullab-yashnashiga yordam berdi va shu bilan birga Sharq Uyg‘onishining tamal toshi qo‘yilishiga imkon tug‘dirdi. Islom vujudga kelgan davrda din siyosatdan, huquqdan, falsafadan ajralmagan holda edi. Ijtimoiy taraqqiyotning muayyan bosqichida siyosat bilan din o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik davom etaverdi. Ba’zan bu aloqadorlik kuchaydi, ba’zan bir qadar susaydi. Ammo dinning siyosatga ta’siri hech qachon batamom yo‘qolmadi. Islom faqatgina din bo’iib qolmasdan, balki yaratuvchilik harakati, taraqqiyot ta’limoti, shuningdek, jamiyatni jipslashtirish vositasi bo‘lib keldi.
Biroq adolat nuqtayi nazaridan tan olish kerakki, islomning musulmon Sharqi siyosiy hayotida keyinchalik ham yakkahokimlikni saqlab qolishga intilishi bu yerda ilmiy-texnik taraqqiyotga to‘siq bo‘lib qoldi, uning jamiyat siyosiy va ma’naviy hayotidagi bosimi davom etdi. (Masalan, Imom G ‘azzoliyning Forobiy va Ibn Sinolar dunyoviy falsafasini keskin rad etishiyoki mutaassib ulamolar fatvosi bilan Ulug'bekning o‘z o‘g‘li Abdullatif tomonidan qatl etilishi va h.k.)
Lekin ba’zi mualliflar mintaqamiz tarixida islom va davlat o'rtasida kechgan munosabatlami bir qadar boshqacha tahlil etish tarafdoridir. Ulaming fikricha, Markaziy Osiyo jamiyati hayotini tashkil etishda dinning, aynan esa — islomning roli doimo muhim bo'lib qolganiga qaramay, u hech qachon hukmron bo'lmagan. Markaziy Osiyo Uyg'onish davri va undan keyingi zam onlarda jam iyatni boshqarish m asalalarida dunyoviylikka moyil siyosiy kuchlarning o‘rni va ahamiyati muntazam mustahkamlanib borgan hamda diniy doiralar ta’sir faoliyati sohasi sof ma’naviy-axloqiy tabiatga ega masalalargacha torayib borgan1.
Demak, davlat va jamiyat hayotida taraqqiyot talablariga to‘la javob bera olmayotgan islomiy mafkuraga muqobil dunyoviy mafkuraga ehtiyoj asta-sekinlik bilan shakllana boshlagan. Bunday dunyoviy mafkura sifatida keyinroq jadidchilikning maydonga chiqqani fikrimizni isbotlaydi. Xuddi shu davrda Markaziy Osiyoning Rossiya tomonidan zabt etilishi islomning o‘mi va rolining jiddiy o‘zgarishiga ham olib keldi: istilochilar islomni ijtimoiy-siyosiy hayotdan imkon qadar ehtiyotkorlik bilan siqib chiqarishga harakat qildilar. Bunda birinchidan, musulmon ruhoniylami inkor etib, ulami ijtimoiy hayotdan asta-sekin siqib chiqarish, ikkinchidan, ulaming moddiy-iqtisodiy zaminini yemirishni ko‘zlagan vaqf mulklarini qisqartirishga qaratilgan tadbirlardan iborat usullardan foydalanildi.
Ma’rifat va milliy mustaqillik bayrog‘i ostida XIX asr oxiri XX asr boshlarida shakllangan jadidchilik mafkurasi esa «ilmiy sotsializm» tug'diigan lenincha fundamentalizm va uning bevosita natijasi bo‘lgan Stalin rejimi zug‘umlari ostida o‘z takomiliga yetmagan holda qolib ketdi. Jamiyat hayotida dinning har qanday rolini kamaytirishga intilish sho‘rolar davrining dinga nisbatan davlat siyosatidagi asosiy xususiyat bo‘lib qoldi. Bu siyosat jangari ateistik usullar ishlatish, ruhoniylar va diniy muassasalarga qarshi keng ko‘lamli hujumlar uyushtirish, dinning ijobiy salohiyatinibutunlay inkor etish yo‘li bilan amalga oshirildi. Islomning tarbiyaviy salohiyatidan foydalanishga da’vat etgan turkistonlik jadidlaming urinishlari ham rad etildi. Ruhoniylar va diniy muassasalaiga tazyiq o‘tkazish uzluksiz oshib bordi: ateistik jamiyat qurish bilan bog‘liq xomxayol tobora qat’iylik bilan hayotiy voqelik sifatida taqdim etila boshlandi. Ammo tabiiyki, bunday siyosat asrlar osha shakllangan musulmon jamiyati hayotidan dinni tag-tomiri bilan uzib tashlashni ta’minlay olmadi.
Shunga qaramasdan ulamolaming mutlaq ko‘pchiligi jismonan mahv etildi va musulmon diniy muassasalarining anchagina qismi vayron etildi. Lekin bundan islom omili jamiyat hayotidan yo‘qolib ketmadi, balki uning o‘mi o‘zgardi, xolos — u nihoyatda o‘ziga xos shakl kasb eta boshladi. Jumladan, dinning yashirin faoliyat olib borishga o‘tishi bunday siyosatning mahsuli bo‘ldiki, natijada u hokimiyatga qarshi muxolif kuchga aylandi. 1980- yillaming oxirlaridan boshlab, sobiq Ittifoqning parchalanish jarayoni batamom ravshan bo‘lgach, radikal kayfiyatdagi ba’zi arboblar millatning ma’naviy rahnamoligiga oshkora da’vo qilib chiqdilar. Masalan, 1990-yilda Tojikistondagi Islom uyg‘onish partiyasi shu mamlakatdagi diniy boshqarma rahbariyati bilan til biiiktirib, demokratiya niqobi ostida hokimiyat uchun kurashga otlandi. Natijada, respublikada fuqarolar urushi boshlanib, o‘n minglab begunoh odamlaming qoni to‘kildi, bir millat ikki qarama-qarshi qismga ajralib ketdi.
O‘zbekiston Respublikasida esa davlatning dinga nisbatan oqilona ravishda ishlab chiqilgan va amalga oshirilgan siyosati bois, qo‘shni davlatdagi singari fojialarga yo‘l qo‘yilmadi. Milliy va diniy totuvlik ta’minlandi. Biz Ьафо etayotgan dunyoviy, demokratik jamiyat, huquqiy davlatdagi davlat va din munosabatlari mustaqil O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida ochiqoydin ifoda etilgan. Respublikamizda din davlatdan rasman ajratilgan. Biroq dinning davlatdan ajratilganligi uning jamiyatdan ajratilganligini bildirmaydi. Bas, shunday ekan, bu nozik va murakkab masalada munosabatlaming o‘zaro hurmat va ishonch asosida qurilishi yagona maqbul yo‘ldir. Davlatni idora qilish, jamiyatni boshqarish — siyosiy rahbarlaming vazifasi. Diniy rahbarlar esa kishilami islom qadriyatlari asosida tarbiyalab,jamiyat oldida turgan vazifalami amalga oshirishda, hayotiy masalalami hal etishda hukumat rahbarlariga yordam berishlari, davlat qonunlari va siyosatini hurm at qilishlari lozim. M amlakatimiz rahbari ta ’kidlaganidek, «Davlat dindor fuqarolarning diniy e’tiqod va haq-huquqlarini qanchalik hurmatehtirom qilsa, dindorlar ham davlat qonunlari va siyosatini shunchalik hurmat-ehtirom qilishlari shart»1. Shundagina jamiyatning iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy hayoti mutanosib rivojlanadi.

Din va Siyosat aloqalari bugungi kunning dolzarb masalalaridan biriga aylangan. Lekin aslini olganda din bu eski dunyo siyosiy tuzumlarining ustuni bo'lgan, ya'ni din butun O'rta asrlardan zamonaviy davrgacha siyosatning ajralmas qismi edi. Boshqacha qilib aytganda, o'sha davrlarda din qayerda boshlanib siyosat qayerda tugashini tushunish juda qiyin bo'lgan. O'rta asrlardagi diniy siyosiy tuzumlar bilan bugungi zamonaviy siyosiy tuzumlarning farqi shundaki, birinchisining asosida Xudo va uning o'zgarmas qadriyatlari (har bir dinni o'ziga qarab) turgan bo'lsa, zamonaviy siyosatning asosida inson manfaatlari va uning universal qadriyatlari turadi. Aynan shu prinsip asosida sekularizm va demokratik tizimlar vujudga keldi.

Ushbu diniy siyosiy tuzum davridan sekular siyosiy tuzumga o'tish davri birdaniga ro'y bermagani yo'q. Asrlar mobaynida din bo'lmasa inson morali (axloqi) inqirozga yuz tutadi va faqatgina din kishilarni osoyishta yashashi uchun siyosiy boshqaruvning asosida bo'lishi kerak qabilidagi turli xil diniy ulamolar tomonidan aytib kelingan da'volarni zamonaviy sekular falsafiy qarashlar va bahslar orqali yengib o'tishga to'g'ri kelgan. Chunki zamonaning rivojlanishi va globallashuv jarayonining boshlanishi bilan dinning siyosatga aralashishi aksiga olib turli xil jamoatlar orasidagi to'qnashuvlarni keltirib chiqara bo'shlagan. 19-asrga kelib xalqlar orasida diniy qarashlarga ko'ra emas, balki milliy birlik asosida davlatlarni paydo bo'lishi esa dinni har bir millat uchun "xususiylashishiga" olib keldi. Xristian dunyosidagi katolik cherkovidan protestantlar, anglikanlar va lyuteranlar cherkovlarini ajralib chiqishi yoki Musulmon olamidagi 4-Xalifa deb ataladigan Usmoniylar imperiyasining ichidan yemirilishi, Arablar, Turklar va Forslar orasidagi o'z milliy qadriyatlarga moslashtirilgan diniy qarashlarning paydo bo'lishi dinning milliy birlik bilan hamohanglashtirishga bo'lgan harakatlardan bo'lgan. Lekin, shunday sharoitda dinni siyosatga ta'sir qilishi mamlakatlar uchun nafaqat tashqi dushmanlarni ko'payishiga, balki davlatlar ichidan ham bu tizimlarga qarshi qarashlarni shakllanishiga sabab bo'la boshladi. Ushbu sabablar, Yevropada va Usmoniylar imperiyasining ichida katta qon to'kishlarga sabab bo'lgan, shundan so'ngina Yevropa davlatlari birinchilardan bo'lib din va siyosatni ajratish hamda dinni shaxsiy ma'naviy e'tiqod sifatida tadbiq etilishi jamiyatlarni tinchlikda va osoyishtalikda yashashga olib kelishini anglab yetishgan. Keyinchalik bu g'oya asta-sekinlik bilan dunyoga tarqala bo'shladi, hatto 4-Xalifaning asoschisi bo'lgan Turklar ham diniy-siyosiy tizimdan voz kechib o'zlariga Sekular tizimni o'zlariga asos qilib oldilar. Bugun dunyodagi katta ko'pchilik mamlakatlar o'zlariga sekularizmni siyosiy tuzumning asosi qilib olishgan, shu jumladan O'zbekiston ham.