Dinamika tiykarlari

LEKTSIYA-3
DINAMIKA TIYKARLARI.
NYUTONNIŃ BIRINSHI, EKINSHI HÁM ÚSHINSHI NIZAMLARI.
Dinamika-denelerdiń qozǵalıs nızamların bul qozǵalıstı payda etiwshi hám ózgertiwshi sebepler menen birgelikte úurenedi. Sonıń ushın da dinamika-mexanikanıń tiykarǵı bólimi bolıp esaplanadı. Dinamikanıń tiykarın Nyuton nızamlari quraydı. Bul nızamlar I.Nyutonıń 1687 jılı jazǵan «Natural filosofiyaniń matematikalıq tiykarları» miynetinde bayan etti.
Nyutonnıń birinshi nizamı .Nyutonnıń birinshi nizamı tómendegishe ańlatıladı:
Hár qanday dene basqa deneler tásiri baslanǵısh hám ózgertiwge májbúrlemegenshe, óziniń tınıshlıq yamasa tuwrı sızıqlı teń ólshewli qozǵalısın saqlaydı.
Futbol tobınıń futbolshı teppegenshe maydanda tınısh turıwı, avtobus qozǵalısı baslanǵanda arqa tárepke, qozǵalıp atırǵan avtobus toqtaǵanda aldıǵa qarap silkiniwimiz bul nızamnıń kúndelik turmısta orınlı ekenligin kórsetedi.
Sonıń menen birge, Nyutonniń birinshi nızamı inertlik túsinigi menen baylanıslı.
Inertlik. Inertlik dep - deneniń tınısh yamasa tuwrı sızıqlı teń ólshewli qozǵalıs halın saqlawǵa tırısıw qabiletine aytıladı. Sonıń ushın Nyutonniń birinshi nızamın inertsiya nizamı dep te ataydı . Nyuton nızamları tek inertsial sanaq sistemalarında orınlanadı.
Inertsial sanaq sisteması. Nyuton nızamları orınlanatuǵın sanaq sistemalarına inertsial sanaq sistemaları delinedi. Inertsial sanaq sistemasına salıstırǵanda tınısh yamasa tuwrı sızıqlı teń ólshewli qozǵalıp atarǵan hár qanday sistema inertsial sanaq sisteması boladı.
Tájiriybeler sonı kórsetedi, geliotsentrlik (koordinata basları Quyashtıń orayında)sistemanı inertsial sanaq sisteması dep esaplaw múmkin. Fizikada júdá kóp sistemalar inertsial sanaq sistemaları sıpatında qaraladı, sebebi bul hallarda jol qoyilatuǵın qátelikler itibarǵa alınbaytuǵın dárejede kishi boladı. Nyuton nızamları orınlanbaytuǵın hár qanday sanaq sistemasına inertsial emes sanaq sisteması delinedi.
Endi dinamika ushın júdá zárúr bolǵan massa hám kúsh túsinikleri menen tanisayıq.
Massa. Deneniń massası materiyaniń tiykarǵı xarakteristikalarınıń biri bolıp, onıń inertlik qabiletin kórsetedi. Basqasha aytqanda óziniń tinısh yamasa tuwrı sızıqlı teń ólshewli qozǵalıs halın saqlawǵa tırısıw qábileti úlken bolǵan deneniń massası da úlkenirek. Fizikada massanı m háribi menen belgilew qabıl etilgen. Si sistemasında massa birligi bir kilogram, yaǵniy [m] =1 kg. Deneniń tınısh yamasa tuwrı sızıqlı teń ólshewli qozǵalıs halın ózgertiw ushın oǵan sırttan tásir kórsetiliwi kerek. Bunday tásirdi xarakterlew ushın kúsh túsinigi kiritiledi.
Kúsh. Kúsh tásirinde dene óziniń qozǵalis tezligin ózgertiredi, yaǵniy tezleniw aladı. Buǵan kúshtiń dinamikalıq bayan etiliwi delinedi. Sonday-aq, kúsh tásirinde dene defarmatsiyalanıwı, yaǵniy forması da ólshemlerin de ózgertiwi múmkin. Buǵan kúshtiń statikalıq bayan etiliwi delinedi. Kúsh vektorlıq shama bolıp, tek san mánisi menen emes, baǵıtı da qaysı noqatqa qoyilıwı menen xarakterlenedi.
Kúsh- vektorlıq shama bolıp, denege basqa deneler hám maydanlar tárepinen bolatuǵın mexanikalıq tásirdiń ólshewi bolıp esaplanadı hám bul tásir nátiyjesinde dene tezleniw aladı yamasa óziniń forması da ólshemlerin ózgertedi.
Fizikada kúshti F háribi menen belgilew qabıl etilgen.