Dinshunoslik fanidan Mustaqil talim

Beadab tanho na xudro dosht bad,
Balki otash dar hama ofoq zar.54
(Adabsiz na o’zi uchun yomonlik qiladi,
Balki butun dunyoga o’t qo’yadi).
Shunday ekan, har bir inson zohiriy hamda botiniyni bilib, unga amal qilishi zarurligi va bu odob qoidalarini muo’’tabar kitoblardan jam ekanligini aytadi. So’ng yuqorida ta’kidlaganimizdek, insonning barkamol bo’lib etishishida kundalik turmushida zarur botiniy va zohiriy odob qoidalari: salomlashish va ruxsat so’rash, muloqot odobi, uxlash va yo’l yurish, suhbat ahlining o’zini tutishi, er-xotin odorbi, tozalik va ozodalik qoidalari, mehmon kutish, ziyofat va ovqatlanish odobi, safar qoidalari bayon etiladi.
Turkiston mintaqasida naqshbandiya tariqati keng tarqalgani bois asarda tasavvuf ahliga tegishli ko’rsatmalar ham yoritib o’tilganligini alohida ta’kidlab o’tish joiz. Ayni paytda, bu ko’rsatmalar xalqimiz kundalik turmush tarziga singib ketganini kuzatish mumkin. Bu kitob Turkiston xalqi orasida katta shuhrat qozongan va ilm ahli orasida qadrlanib, keng istifoda etilgan. Bu davrda barcha adrasalarda majburiy fan sifatida "Qur’on", "Tafsir", "Odob as-solihin", "Sabot ul-ojizin", "Hadis" o’qitilardi.
Asarda keltirib o’tilgan odob-axloq me’yorlarining batafsilligi va "ashobi shari’at va arbobi tariqat kutubi mo’’tabarlaridin jam’ qilingan"ligi uning ishonchli va qimmatli manba ekanligini namoyon etadi. Masalan, milliy-diniy qadriyatlarimizning ajralmas qismi "aql (eyish), sharob (ichish) va ziyofat (mehmon kutish)" odobida o’ttizta, "salomlashish" odobida o’n ikkita koidani tartib bilan sharxlab, keltirib, o’tgan. Ulardan makruh, mustahab va farz hisoblangan amallar Xadislarga asoslangan holda yoritilgan.
Jumladan, asarning birinchi bobining uchinchi faslida berilgan muloqot (uchrashuv) odobiga oid tavsiyalari (ko’rsatma) ham diqqatga sazovor. Bunda uchrashganda qo’l berib ko’rishish, ammo ko’rishganda qo’l uchi bilan emas balki, astoydil ikki qo’lni berib ochiq yuz bilan ko’rishish odobi bayon etilgan.
Bu o’rinda qo’l berib ko’rishishlik haqida Payg’ambar (s.a.v.)dan quyidagi hadis vorid bo’lgan: "Qo’l berib ko’rishish bilan salomlashish mukammal bo’ladi". Kitobning uchinchi bobida suhbatlashish odobi bayon etiladi-ki, bu odob qoidalariga inson har bir daqiqada rioya etishi zarur. Bulardan, ahli suhbatga noloyiq xatti harakatlardan qochish maqsadida axli jamoaning xotirjamligini buzganlarni chetlashish buni imo-ishora bilan tushuntirish, suhbatda pinakka ketmaslik (uxlamaslik), o’zgalardan o’zini yuqori tutish, suhbatdoshining so’zini bo’lmaslik, sukut saqlashni ham me’yoriga etkazish, deb ortiqcha takallufga zo’r bermaslik, hamsuhbati bilan bahs qilmaslik, ammo tortishish mumkinligi, g’azab ketganda uni to’xtata olish, ortiqcha qiziqchilik hazil-mutoyiba, xushomadgo’ylik qilmaslik, bunda me’yordan oshirmaslik, kamsituvchi laqablar qo’ymaslik, axli suhbat orasida bir-biri bilan pinhona va boshqalar tushunmaydigan tilda pichirlamaslik, pinhona so’zlashganda boshqa hamrohining quloq
solmasligi, bu qoidalar har bir kishining kundalik turmushida zarur bo’ladi talablari
hisoblanadi Masalan, bu bobda o’ttiz uchta qoida keltirilgan bo’lib, ulardan ba’zilarini keltirib o’tamiz:

- majlisda odob va hurmat birla o’lturg’ay va ikki kishini o’rtasiga berizo borib

o’ltirmagay;
- ahli suhbat kirgan va chiqqan vaqtda o’rnidan turg’ay;
- o’zini beadabona so’zdan va fe’lidin yomon xarakatdin va nohamvor (noo’rin
sukunatdin saqlag’ay;
- ahli suhbatdin hech xizmatni ko’z tutmagay va hech kimga ximmat buyurmagay;
- agar birodari fisqega mubtalo bo’lsa xilvatda nasihat qilgay;
- suhbatda pinakka bormagay;
- majlisda o’zini o’zgalardin mumtoz qilmag’ay;
- bir kishi so’zlab turgan vaqtda so’zlamagay, to so’zinim tamom qilmag’uncha;
- ko’p ham so’zlamag’ay;
- hamsuhbatlarig’a ko’b mazah va mutoyiba qilmag’ay. Va haddi e’tidol (o’rtacha
hol)da ish tutg’ay; Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki, Muhammad Sodiq Qoshg’ariyning “Odob assolihin” asari yoshlarning barkamol ma’naviy yuksak, ektuk axloqli bo’lishlarida kata ahamiyatga ega. Shuning uchun ham bu asarni to’lig’icha o’rganib, undagi so’zlarni, o’ziga me’zon qilib olsa va amal qilsa ma’naviy yetuk inson bo’lib tarbiyalanishiga poydevor bo’lib hizmat qiladi.