Dinshunoslik sirtqi ta’lim yo‘nalishlari 2-bosqich bakalavriat talabalari va professor- o‘qituvchilar uchun o‘quv qo‘llanma

1.Diniylik atamasining ta‘rifi va talqinlari. Tarixan diniylik va dunyoviy 
jamiyat, ularning о‘zaro munosbatlariga doir masalalar turli talqinlar asosida 
izohlangan, ba’zida ular bir-birini inkor qiluvchi tamoyillar sifatida olib qaralgan. 
Mazkur masalalar demokratik taraqqiyot yо‘lidan borayotgan zamonaviy jamiyat 
sharoitida ayniqsa dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Xususan prezidentimiz 
SH.Mirziyoyev diniy va milliy qadriyatlarimiz uyg‘unligigi alohida e’tibor qaratib: 
“Biz muqaddas dinimizni azaliy qadriyatlarimiz mujassamining ifodasi sifatida 
behad qadrlaymiz”, deb ta’kidlangan. Darhaqiqat har ikki sohaning muvozanatli 
munosabati siyosiy-iqtisodiy, ruhiy-ma’naviy sohaning buguni va kelajagiga 
bevosita daxldor masala sanaladi. 
Dunyoviy jamiyatda dinning о‘rni, mavqei va ahamiyatiga doir kо‘plab 
masalalar, garchand, diniy erkinliklarga oid qonunchilik mavjud bо‘lsa-da, о‘z 
yechimini topmagan. Shu nuqtai nazardan qaraganda “diniylik” va “dunyoviylik” 
tushunchalarining mazmunini aniqlash, ular bilan bog‘liq voqea, hodisalarni tizimli 
tadqiq etish ham nazariy, ham amaliy ahamiyatga ega. 
XX asrda “diniylik” tushunchasini tadqiq etishning asosiy sababi 
dunyoviylik nazariyasining keng tarqalishi bilan bog‘liq bо‘ldi. Hozirda bu atama 
kо‘plab bilim sohalarida qо‘llanishiga qaramay adabiyotlarda uning mazmuni 
borasida yakdillik mavjud emas. Xususan, о‘zbek tilining izohli lug‘atida “diniy” 
atamasiga quyidagicha ta’rif berilgan: “Diniy ‒ dinga oid, dinga aloqador bо‘lgan, 
dinga ruhoniyatga tegishli. Mazkur izohli lug‘atda “diniy” atamasining ma’nosi 
qisqacha keltirilsa ham, unda “diniylik” tushunchasiga ta’rifi uchramaydi. О‘zbek 
tilida nashr etilgan falsafaga oid izohli lug‘atlarda mazkur atamaga ta’rif mavjud 
emas. Shuningdek ingliz va rus tillarda nashr etilgan falsafaga oid ensiklopediya va 
izohli lug‘atlarda ham mazkur atamaga ta’rif uchramaydi. Mazkur atamaning 

---

50 
ta’rifi faqatgina sotsiologiya va dinshunoslik fanlari doirasida amalga oshirilgan 
tadqiqolarda kuzatiladi. Jumladan, S.A.Kravchenko quyidagi ta’riflarini keltiradi: 
“Diniylik – 1) shaxslar ong va xulq-atvorining о‘ziga xos xususiyati bо‘lib, 
ularning afsonaviy va ilohiy narsalarga bо‘lgan ishonchini aks ettiradi. 2) 
G.Zimmel qarashiga kо‘ra, diniylik bu shaxslararo xudoga bо‘lgan munosabat 
tufayli yuzaga keladigan ijtimoiy munosabat shaklidir”.
D. Rutkevich mazkur atamani quyidagicha ta’riflaydi: “Diniylik ‒ bu shaxs 
va guruhning sifati bо‘lib, muqaddas hisoblangan mavjudot va ashyolarga e’tiqod 
qilish, ularga ibodat qilish yoki ong miqiyosida g‘ayritabiiy kuchlarga ishonch 
bо‘lib, u dinga aloqador va dinga bog‘liq bо‘lmagan sohalarda xulq-atvor hamda 
xatti-harakatlarda aks etadi”. Shuningdek, N. Darren ham “diniylik” atamasiga 
aynan shu mazmunda ta’rif beradi. 
Mazkur tushuncha din va muayyan ijtimoiy subyektlarning о‘zaro 
bog‘liqligini ifodalab, dinning murakkab sifat xususiyatlarini aks etiradi. Agar 
“din” tushunchasi yaxlit ijtimoiy tizim doirasidagi sotsial aloqa va institutlarning 
о‘ziga xos turi yoki ijtimoiy ongning maxsus shakli deb hisoblansa, u holda 
“diniylik” atamasi alohida shaxs, shuningdek, sotsial va demografik guruhlarning 
ongi va xulqiga diniy ta’sirini anglatadi. Shu jihatdan diniylik g‘ayritabiiy 
kuchlarga e’tiqod qiluvchi alohida shaxs, guruh va jamoalarni muayyan holatini 
ifodalaydi. Mazkur masalada tadqiqot olib borgan V. I. Garadja, D. M. Ugrinovich 
va I. N. Yablokovlar diniylikni shaxs yoki guruhning ijtimoiy sifati, diniy ong, 
diniy axloq va diniy munosabatlarni о‘zida aks ettiradi, deb baholaganlar. 
M.Z.Magometova esa, dinshunoslar G. Balagushkin, P. S. Gurevich, M. P. 
Mchedlov, L. N. Mitroxinlar о‘z tadqiqotlarida diniylik tushunchasini ijtimoiy 
о‘zgarishlar va yangi diniy harakatlar vujudga kelishi bilan bog‘laganini 
ta’kidlaydi. Agar diniylikni ijtimoiy о‘zgarishlar va yangi diniy harakatlar hosilasi 
sifatida baholasak, mazkur tushunchaning uzoq tarixi nazardan chetda qoladi. 
Qayd etish joizki, diniylik doimo har bir insonning e’tiqodidan qat’iy nazar, u yoki 
bu darajada о‘z ta’sirini о‘tkazib kelgan. Shu jihatdan diniylik, mohiyatan, shaxs 
faoliyatining kо‘plab jihatlarini belgilab beruvchi inson shaxsiyatining asosiy 
xusisiyati hisoblanadi. 
A.Boboyev diniylik haqida quyidagi mulohazalarini keltiradi: “Diniylik 
haqiqiy, abadiy dunyo deb, g‘ayritabiiy dunyoni tan oladi, insonning tabiiy 
dunyodagi hayotini abadiy dunyoga о‘tish vositasigina deb qaraydi”. Avvalo, 
muallifning “g‘ayritabiiy dunyo” atmasiga aniqlik kiritish lozim. Agar mazkur 
atama orqali “g‘ayritabiiy borliq”ni nazarda tutilgan bо‘lsa, u holda diniylik 
dunyoviy faoliyatlardan chetlashishga yо‘naltirilgan asketizmning muayyan shakli 
ekanligi borasida xulosani keltirib chiqaradi. Aksariyat diniy ta’limotlarda dunyo 
tom ma’nodagi saodat maskani sifatida talqin etilmasada, diniylik asosida 
belgilagan barcha meyorlar faqat dunyoviy masalalarni tartibga solishga qaratilgan. 
Shu nuqtai nazardan har qanday shakldagi asketizmga targ‘ib qiluvchi diniylik 
dunyoviyliksiz о‘z ahamiyatini yо‘qotadi. Shu bois diniy mafkura turliy ijtimoiy 
guruhlarning jamiyatdagi maqomi va о‘ziga xos manfaatlarini ifodalaydi. 

---

51 
B.B.Xoldkroft mazkur atamani quyidagicha izohlaydi: “Diniylik murakkab 
tushuncha bо‘lib, uni kamida ikki sababga kо‘ra aniqlash mushkul. Birinchi sababi 
uning ingliz tilidagi noaniq va nomukammal xususiyati bilan bog‘liq. Diniylik 
sо‘zining dindorlik(religiousness), ortodoksallik (orthodoxy), iymon (faith), 
ishonch (belief), taqvodorlik (piousness), xudojо‘ylik (devotion), muqaddas 
(holiness) kabi sinonimlari mavjud. Ikkinchi sabab esa, dindorlik tamoyili bir 
necha fanlar kesimidagi tadqiqot mavzusi bо‘lib, ularning har biri mazkur mavzuni 
о‘ziga xos talqin qiladi”. Dinshunoslik ensiklopediyasida mazkur atamaningyana 
boshqa bir sinonimi quyidagicha ta’riflanadi: “Diniylik atamasi aksariyat hollarda 
“sacred” ya’ni muqaddaslashtirish sо‘zi bilan ifodalanadi. Ba’zi manbalarda 
mazkur sо‘z etimologik jihatdan xudolar va ularning qudratiga ishonch ma’nosini 
angalatuvchi lotin tilidagi “sacrum” sо‘zidan olinganini, keyinroq xudolarni yod 
etib insonlarni chо‘qintirish mazmunida qо‘llanilgani ta’kidlanadi. Turli tillarda 
diniylikni ifodalovchi sо‘zlar bir necha ma’nodoshlarga ega bо‘lsa ham bu о‘rinda 
dunyoviylik atamasiga mazmunan antonim bо‘lgan sо‘zning ta’rifiga murojat 
qilish maqsadga muvofiq. Jumladan о‘zbek tilida ham diniy sо‘ziga ma’no jihatdan 
yaqin bо‘lgan e’tiqodiy, ilohiy, aqidaviy kabi sо‘zlar mavjud bо‘lsa-da, mazkur 
sо‘zlar aynan diniylik sо‘zi qо‘llanilgan о‘rinlarda tо‘liq joriy etish imkonsiz. 
Muqaddaslashtirish masalasi haqida shuni aytish mumkinki, u har qanday dinning 
muhim elementi bо‘lsa-da, umumiy ma’noda diniylikning tarkibi qismi 
hisoblanadi.
“Diniylik” ijtimoiy subyektlarning madaniy-maishiy hayoti, xulq-atvori, 
qadriyatli mо‘ljallari, о‘zaro munosabatlari va boshqa xatti-harakatlari 
kо‘rinishlari, shuningdek, jamiyat sohasidagi ayrim faoliyat yо‘nalishlarida u yoki 
bu din ta’limoti bilan bog‘liq pand-nasihat, yо‘l-yо‘riq va kо‘rsatmalarning 
nisbatan barqaror aks etishini anglatuvchi tushunchadir.