Djurabayeva Z. A. Ona tili

 
10-§. ONA TILINING FONETIK VOSITALARI: NUTQ 
TOVUSHLARI, URG‘U, OHANG 
 
Reja: 
1. Nutq tovushlari haqida ma’lumot. 
2. Urg‘u va uning turlari. 
3. Nutqda ohangning tutgan o‘rni.  
 
Tayanch  iboralar:    nutq  tovushlari,  urg‘u,  so‘z  urg‘usi,  ma’no  urg‘usi, 
ohang, ona tilining fonetik vositalari, segment birlik, ustsegment birlik. 
 
Topshiriq.  Alisher  Navoiy  qalamiga  mansub  hikmatli  so‘zlarni  o‘qing. 
So‘zlarga tushayotgan urg‘ularga e’tibor bering.  
 
Ochiq  chehrali  odam  ikkiyuzlamachilikdek  nuqsondan  yiroq  bo‘ladi.  Ochiq 
yuzidan  xaloyiqqa  xursandlik;  chuchuk  so‘zidan  el-yurtga  xurramlik.  Odamiylik 

---

bilan ko‘ngillarga sevimli; insoniylik bilan jonlarga yoqimli. Undan do‘st-dushman 
xotirjam. Bunday kishi umridan baraka topgay.  
 
Tabiat  va  jamiyatda  narsa  va  hodisalar  yakka,  alohida  holda  mavjud 
bo‘lmaydi. Ular muayyan zamon va makondan o‘rin topadilar va muttasil ravishda 
bir-birlari  bilan  muomala-munosabatda  bo‘ladilir.  Bu  munosabat  ularning  bir-
birlariga ta’siri, tegishi, ishqalanishi vositasida amalga oshiriladi va bu jarayonda 
juda  ko‘p  tovushlar  hosil  qilinadi.  Masalan,  daryoning  shovullashi,  barglarning 
shitirlashi,  shamolning  g‘uvullashi  ostida  o‘ziga  xos  tabiat  hodisalari  yotadi. 
Ularning  paydo  bo‘lishi  ma’lum  bir  fizik  qonuniyatlar  asosida  ro‘y  beradi. 
Jismlarning  bir-biriga  ishqalanishi,  tegishi  bunga  sabab  bo‘ladi.  Fizik  tovushlar 
fizika fanining akustika bo‘limida o‘rganiladi.  
Tabiatda  tovushlar  behisob.  Havo  to‘lqinlari  orqali  qulog‘imiz  bilan 
eshitiladigan barcha hodisalarga tovush deymiz. Har qanday tovush ma’lum tashqi 
ta’sir  yordamida  havo  oqimining  tebranishi  natijasida  hosil  bo‘ladi.  Masalan,  ip 
yoki simni tarang tortib, uni qo‘lingiz bilan chertsangiz havoni tebratadi va tovush 
chiqadi. 
Tovushlar  tabiiy  va  inson  tovushlariga  bo‘linadi.  Tabiatdagi  narsa  va 
hodisalarning bir-biriga tegishi, ishqalanishi yordamida hosil bo‘ladigan tovushlar 
tabiiy  tovushlar  sanaladi.  Masalan,  shamolning  esishi,  yomg‘irning  shitirlashi, 
momoqaldiroqning gumburlashi kabi.  
Nutq tovushlari tabiiy tovushlardan batamom farq qiladi va ular nutq apparati 
yordamida  hosil  qilinadi.  Nutq  apparati  o‘pka,  bo‘g‘iz,  tovush  paychalari,  og‘iz 
bo‘shlig‘i, tanglay, til, lab, burun, tish kabi a’zolardan iborat. 
Nutq tovushlarining paydo bo‘lishi uchun esa nutq apparatining bo‘lishi shart. 
Nutq tovushlari faqat tirik  organizmlarga, xususan, insonlarga xos. Inson tovushi 
ma’noga  ega  ekanligi  bilan  tabiat  va  jamiyatdagi  barcha  tovushlardan  batamom 
farqlanadi. Nutq tovushlarining uch tomoni mavjud.  
1.  Nutq tovushlari insonning nutq  apparati,  ya’ni  a’zolari harakati  natijasida 
maydonga  keladi.  Bu  ularning  fiziologik  (talaffuz)  tomoni  sanaladi  va    bu  holat 
fiziologiya  fani bilan  uzviy  bog‘liqlikda  o‘rganiladi.  Masalan,  a, o,  i,  e, d, t, z, s 
kabi  tovushlarni  talaffuz  qilganimizda  nutq  a’zolari  turlicha  holatlarda  bo‘ladi. 
Shunga ko‘ra tovushlar bir-biridan farqli aytiladi.  
2.  Har  qanday  tovush  havoning  tebranishi  natijasida  hosil  bo‘ladi  va  u 
boshqalar tomonidan eshitiladi.  
Tovushlarning  balandligi,  kuchi  (yoki  tezligi),  miqdori  (yoki  uzunligi)  va 
tembri  kabi  sifat  belgilari  mavjud.  Tovushlarning  bu  tomoniga  akustik  tomon 
deyiladi va u fizika fani bilan aloqadorlikda o‘rganiladi. 
3.  Nutq  tovushlari  ijtimoiy  qiymatga  ega.  Tovushlarning  ketma-ket  talaffuz 
qilinishi orqali insonlar bir-birlari bilan muloqotga kirishadi, muayyan ma’lumotlar 
boshqalarga  uzatiladi.  Masalan,  tub  –  tup,  qaram  –  karam,    oxir  –  axir    so‘zlari 
birgina  tovushlar  yordamida  farqlanmoqda.  “Tarixiy  xotirasiz  kelajak  yo‘q” 
jumlasi orqali juda katta ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan fikr berilmoqda. Tovush 
va fonema tushunchalarini farqlash darkor.  
Nutq  jarayonida  real  talaffuz  qilingan,  qulog‘imiz  bilan  eshitgan  eng  kichik 
va boshqa mayda bo‘lakka bo‘linmaydigan nutq bo‘lagiga tovush deyiladi. 

---

Tovushning  ongimizda  boshqalaridan  farqli  ravishda  gavdalanadigan 
mavhum  obrazi,    tasavvuri  bor.  Biz  muayyan  tovushni  aynan  mana  shu  obraz 
yordamida  boshqalariga  solishtiramiz,  qiyoslaymiz  va  nutqda  o‘z  o‘rnida 
ishlatamiz.  Masalan,  “O‘tganlarni  yod  etish  hammamizning  ular  oldidagi 
burchimizdir”  gapi  tarkibida  qo‘llanilayotgan    yod    so‘zidagi  d  tovushini  uning 
jarangli  jufti  t  bilan  almashtiradigan  bo‘lsak,  aks  ma’no  chiqib  qoladi.    Fonema 
ongimizda gavdalanadi, tovush esa uning nutqda namoyon bo‘lishi, reallashuvidir.  
Demak, so‘zlarni bir-biridan farqlash vazifasini bajarishga xoslangan,  ketma-
ketlik jihatdan boshqa mayda bo‘lakka bo‘linmaydigan tilning eng kichik til birligi 
fonema, nutq birligi tovush sanaladi. 
Nutq  tovushlarini  aytamiz  va  eshitamiz.  Ularning  yozuvdagi  ifodasi  harf 
sanaladi. Harflarni ko‘ramiz va yozamiz. 
Tovushlarning  hosil  bo‘lishida    o‘pkadan  chiqayotgan  havoning  og‘iz 
bo‘shlig‘ida  to‘siqqa  uchrab  yoki  uchramasdan  chiqishi  muhim  rol  o‘ynaydi. 
Harflar esa qo‘l yoki turli xil texnik apparatlar yordamida yoziladi. Harflar davriy 
ahamiyatga  ega.  Masalan,  arab,  kirill,  lotin  yozuvlarida  a,  b,  v,  g,  d  va  shu  kabi 
barcha tovushlar turlicha yoziladi, lekin ular  yagona artikulyatsion bazaga egadir. 
Harf tovushning yozuvdagi ifodasidir. 
Inson  boshqalar  bilan  aloqa-aralashuvga  kirishgan  paytida  asosan  og‘zaki 
nutq shakllaridan foydalanadi. Og‘zaki nutq tovushlar ketma-ketligiga aoslanadi va 
u  bo‘linuvchanlik  xususiyatiga  ega.  Tilshunoslikda  bunday  tovushlar  qatoriga 
segment birliklar qatori deyiladi.  
Og‘zaki nutq o‘ta murakkab jarayon bo‘lib, unda so‘zlovchining his-hayajoni, 
shodlik va xursandchiliklari, qayg‘u va alamlari, murojaatlari, chaqiriqlari, bir so‘z 
bilan aytganda,  voqea va hodisalarga shaxsiy munosabati yuzaga chiqadi. Buning 
uchun  so‘zlovchi  o‘z  nutqida  darak,  buyruq,  his-hayajon  bilan  bog‘liq  nutqning 
emotsional  bo‘yog‘idan,  to‘xtamdan,  urg‘udan  unumli  foydalanadi.  Bu  nutqning 
ta’sirchan, ishonarli, yengil yuzaga chiqishini ta’minlaydi.  
Misol  uchun  Abdulla  Qahhorning  “O‘jar”  hikoyasidan  olingan  quyidagi 
parchaga e’tibor beraylik.  
Zargarovning bu bo‘htoniga darrov, isig‘ida javob bergisi keldi. 
 –  Hozir,  hozir,  –  dedi.  –  Suyar!  Ho,  Suyar!    Bu  yoqqa  chiq,  o‘g‘lim!  E, 
yotganmiding?  Mayli,  bu  yoqqa  o‘tir.  Bizga  bir  narsani  hal  qilib  ber:  Saltikov 
katta yozuvchimi, SHedrin katta yozuvchimi? 
Suyar goh otasiga, goh Zargarovga qarar va hayron edi. 
 Yo‘q,  siz  savolni  noto‘g‘ri  qo‘ydingiz,  –  dedi  Zargarov.  –  Bunday:  Saltikov 
ilgari o‘lganmi, SHedrin?   
Ikkovi bitta odam-ku! – dedi Suyar nima gap eknaini bilolmay. 
Zargarov  qiyqirib  kuldi,  chapak  chaldi    va  bunga  ham  qanoat  qilmay 
o‘rnidan turib o‘yinga tushdi. Qutbidinov do‘q urdi: 
Saltikov bilan SHedrin-a? Kim aytdi senga? 
O‘zim bilaman, kitobda bor. 
Kitobda bor? Shaxmatni ko‘proq o‘yna, itvachcha! 
Parchada  uchta  shaxs  o‘rtasidagi  muomala  jarayoni  yuksak  darajadagi 
san’atkorlik  bilan  ochib  berilgan.  Qutbiddinovning  avval  o‘z  farzandiga  nisbatan 
“o‘g‘lim”  deb  murojaat  qilishi,  so‘ngra  achchig‘i  chiqqanida  “itvachcha!”  deya 
qattiq  gapirishi  ostida  ustsegment  birliklar:  urg‘u,  to‘xtam,  nutqning  emotsional 

---

bo‘yoqdorligi o‘z aksini topgan va bularning barchasi birikib turib,  nutq ohangini 
tashkil  etadi.  Demak,  og‘zaki  nutqimiz  segment  birliklar  bilan  ustsegment 
birliklarning o‘zaro munosabatidan iborat bo‘ladi. Ko‘pincha bunga imo-ishoralar, 
mimikalar  qo‘shilib,  nutqimizni  yana  ham  ta’sirchan,  bo‘yoqdor  bo‘lib  yuzaga 
chiqishi uchun xizmat qiladi. 
Nutq ketma-ketlik  asosiga qurilgani bois, avval  tovushlar,  so‘ngra bo‘g‘inlar 
va  so‘zlar  talaffuz  qilinadi.  Bu  jarayonda  bo‘g‘inlarning  hammasi  bir  xil  ohang 
bilan  aytilmaydi,  balki  muayyan  bo‘g‘in boshqalariga nisbatan  kuchliroq  talaffuz 
etiladi.  So‘zlarning  talaffuzida  bo‘g‘inlardan  birining  nutq  talabiga  ko‘ra 
boshqalariga nisbatan kuchliroq talaffuz etilishiga urg‘u deyiladi. 
Urg‘u  yordamida  nutqning  jozibadorligi,  ta’sirchanligi  ortadi,  eshituvchiga 
yoqimli  bo‘ladi,  uni  zeriktirmaydi.  Turkiy  tillarda,  jumladan,  o‘zbek  tilida  urg‘u 
o‘rniga ko‘ra ko‘chib yuruvchi urg‘u sanaladi. Masalan: uy, uylár, uylargá  
Ko‘rinadiki, o‘zbek tilida urg‘u, asosan, so‘zning oxirgi bo‘g‘iniga tushadi va 
so‘zni gap tarkibidagi boshqa so‘zlardan ajratish vazifasini bajaradi. 
Lekin,  doim  shunday  emas.  O‘zbek  tiliga  arab,  fors-tojik,  rus  va  boshqa 
yevropa  tillaridan  o‘zlashgan  so‘zlarda  urg‘u  barqaror  o‘ringa  ega.  Bu  urg‘uning 
o‘sha  tillardagi  ahamiyati  bilan  bog‘liqdir.  Masalan:  rektor,  direktor,  samolyot, 
aviatsiya,  litsey,  kollej,  davlat,  mamlakat,  mauassasa,  tashkilot,  kitob,  muallim 
kabi so‘zlarda urg‘u o‘z o‘rniga ega.  
Urg‘u ikkiga bo‘linadi:  
1. So‘z urg‘usi. So‘z urg‘usi so‘zdagi bo‘g‘inlardan biriga tushadi. akadémik 
litsey, ákademik (ilmiy unvon). 
2. Ma’no (frazaviy) urg‘usi. 
Ma’no urg‘usi gapdagi ma’lum bir so‘zning boshqalariga nisbatan ta’kidlab, 
ajratib aytilishini ta’minlaydi. Masalan: Toshkent (boshqa biron-bir shahar emas) 
o‘zbek  madaniyati va san’atining markazlaridan biridir.