Документа

U’yretiw ha’m social kognitiv teoriyalardin’ uqsaslig’i ha’m ayirmashiliqlari.
Amerikada XX ásirdiń 30 -jılları aqırında social oqıtıwdıń kúshli psixologiyalıq baǵdarı júzege kelgen. Individke minez-qulıq úlgileri rol, normalar motivlar, kutuvlar, turmıslıq qádiriyatlar, emotsiyalarni ótkeriw arqalı individdiń social turpayın turmıslıq qáliplestiriwdi ańlatıw ushın N. Miller hám D. Dollardlar tárepinen social úyretiw termini kiritilgen edi. Sociallashuv - biologiyalıq barod, gódektiń birotala shańaraq, gruppa ulıwma alǵanda insaniyat jámiyetin tolıqqonli aǵzasına az-azdan aylanıw procesi retinde, jańa social minez-qulıqtı iyelew procesi retinde aytinadi. Minez-qulıqtıń ulıwma teoriyası minez-qulıq úlgileri qanday tárzde ózlestirilishini hám olardıń kórinetuǵın bolıwı óz-ara baylanısda bolǵan sırtqı hám ishki tásir dárekleri tárepinen qanday tárzde mudami basqarıwın túsindirme beriwi kerek. Bul ilimiy jónelis wazıypaların onıń teoriyalıq etakchisi Bandura sonday qáliplestirgen. XX ásirdiń ekinshi yarımında Amerika psixologiyasini rawajlanıwı ushın sociallashuv mashqalasın tiykarǵı dep esaplaw múmkin. Jámiyet balalardı ulıwmaqabıl etilgen normativ máseleler menen muwapıqlıqta ózlerinde tutıwlarına úndewde qollaytuǵın mexanizmler yaǵnıy usıllardı etiliwi bolsa onıń bas maqseti bolıp tabıladı. Social oqıtıw teoriyasıpsixoanalizda (mısal ushın antogonizm haqqındaǵı dáslepki tezis, bala hám jámiettiiń keriligi) birpara jaǵdaylardı qabıl etip ózlestirgen hám olardı úyretiwdiń bexiviorstik principlerı menen baylanısqan. Social oqıtıw baǵdarı teoriyasınıń pútkil bir spektridan ibarat. Oqıtıwdıń anıq mexanizmlerine jantasıwlardanazariyamualliflarining qarawları parıq etedi, biraq social minez-qulıqǵa úyretiw ideyası áhmiyetin pútkilley qollap -quwatlaydilar. Social oqıtıw salasında talay waqıttan berli izertlewshilerdińdiń bir neshe áwladı islep kelisip atır. Bul áwladlar amerika psixologiyasining ózinde ajıratıp kórsetilgen. Birinshi áwlad (XXasrning 30 -60 jılları ) - N. Miller, D. Dollard, R. Sirs, B. Uovayting, B. Skinner bul izertlewshilerdińni xali bexiviorizm da social oqıtıw teoriyasına kirgizedıler) Ekinshi áwlad (60 -70 jıl ) - A. Bandura, R. Uoters, S. Biju, Dj. Gevirt hám basqalar. Úshinshi áwlad (70-jıldan baslap ) v. Xartup, E. Makkobi, Dj. Aronfrid, Ol. Branfenbrener hám basqalar. N. Miller hám D. Dollard social oqıtıw baǵdarınıń birinshi kórinetuǵındalari bolıp, bexivioral oqıtıwdıń tiykarǵı principlerıni psixoanalitik teoriyanıń birpara jaǵday hám ideyaları menen toltırıwǵa háreket etkenler. Empirik tiykar retinde olar da bala hám haywanlar turpayınıń ekspermental úyretiw maǵlıwmatların ásirese nevrotiklar turpayına tiyisli bay klinnik maǵlıwmatlardı qóllaw múmkin dep esaplaganlar. Ekspermental minez-qulıqǵa úyretiwde basqanıń (modeldiń) háreketin baqlawdıń áhmiyeti kórsetilgen bul jańa reakciyanı payda bo'lgunga shekem waqtın kemeytiwde, sınaq hám qáteler sanın azayıwında ańlatadı. Klassik bexiviorizm teoriyachilaridan ayrıqsha túrde social oqıtıw teoriyaleri minez-qulıqta ishki motivatsiyanıń rolin tán alıp áwele onıń qozǵawtıwshı funkciyasın zárúrligini aytıp otediler, olar organikalıq mútajliklerden kelip shıǵıwshı (ashlıq, suwsızlıq, awrıw ) baslanǵısh qozǵawtıwshılardı dravy, qáhár, ayıp, háreketlerine mútajlik, qáweter, qáwipleniw ikkimlamchi qozǵawtıwshılardı ajratganlar. Psixoanalizda minez-qulıqtıń tiykarǵı regulyatorı qaniqish principi olar tárepinen qollap-quwatlaw principine (xoshametlew) ózgertirilgen. Daslep social úyretiw teoriyası qatań ob'ektiv (pozitiv) empirik bilimlerin iyelew metodların islep shıǵıwǵa ayqın kórsetilgen ayqın ańlatpa berińa orivintatsiya menen pozitiv hám nopozitiv filosofiyalıq tiykarına qurılǵan. Psixologiyalıq izertlew metadologiyasi joybarlawdıń puqtalıǵın maǵlıwmatlardı atap kórsetiwdiń sistemalılıǵın baylanıslı hám baylanıslı bolmaǵan ózgeriwshilerdi baqlaw hám ózlestiriwdi muǵdarlıq bahalawdıń múmkinligi talap etedi. Ótken ásirdiń 40 -50 jıllarında manipulyativ laboratoriya ekspermenti izertlewdiń hukumron metodı boldı. Social úyretiwde balalıq ótip ketetuǵın nevroz menen salıstırılǵanda minez-qulıq aynıwı hám desariantiya dáwiri sapasına tushunilgan. Bul túsiniklerde kelip shıǵıp, balanı sociallashtirishi ushın ata-ananıń wazıypası quydagilardan ibarat bolǵan. Awqatlanıw, tuvakka úyretiw balada agressiyanıń kórinetuǵın bolıwı onı jınıslıq edentifikatsiyasi hám normativ minez-qulıqtıń basqa qásiyetleri menen baylanıslı bolǵan jas dáwirine tiyisli mashqalalardi jónge salıw qılıw
Kognitiv-minez-qulıq kózqarası pikirler, ıqtıqatlar hám munasábetlerdiń sezim-sezimlerge hám sezim-sezimlerge hám minez-qulqlarǵa tásir etiwi túsiniledi. Sol sebepli bul terapiya forması kognitiv terapiya hám minez-qulıq terapiyasınan kelip shıqqan hár qıylı usıllardı birlestiradi. Yaǵnıy, kognitiv minez-qulıq terapiyası (CBT) tómendegilerden ibarat nawqasqa hár qıylı mashqalalardi engish ushın bir qatar kónlikpelerdi úyretiwge qaratılǵan bir qatar usıllar.
CBT hár qıylı jaǵdaylar haqqında o'ylagan zatlarımız sezim qılıw hám turpayımızǵa tásir etedi degen pikirge tiykarlanadı. Mısalı, biz jaǵdaynı unamsız tárzde aytsak, nátiyjede unamsız sezim-sezimlerdi basdan keshiremiz jáne bul bizni maslasıwshı bolmaǵan minez-qulqlarimizga alıp keledi. Fobiya sıyaqlı tınıshsızlıq keselliklerin emlewdiń jetiliskenligi, sebebi bul tushunilgan. Bul halda travmatik jaǵday uqsas jaǵdaylardı abaylı dep aytıwǵa alıp keledi. Bul nawqastı ózlerin sezim etetuǵın kúshli hám logikasız qáweter sebepli bul jaǵdaylarǵa tap bolıwden saqlanıwına alıp keledi.
KBTda nawqas terapevt menen islemeytuǵın pikirlerdi anıqlaw hám ózgertiw ushın isleydi. Mashqalanı anıqlaw ushın terapevt málim bolǵan zattı ámelge asıradı funktsional minez-qulqlardı analiz qılıw. Minez-qulıqtıń funktsional analizi, maslasıwshı bolmaǵan dep klassifikaciyalanǵan minez-qulqlardıń islep shıǵarılıwı yamasa saqlanıwı ushın juwapker bolǵan faktorlardı hám olar ortasında ornatılǵan qápelimde jaǵdaylar munasábetlerin anıqlawǵa háreket etedi.
Mashqala anıqlanǵannan hám analiz etilgennen keyin, hár qıylı bilim-minez-qulıq metodlarınan paydalanıladı, mısalı, social kónlikpelerge úyretiw, túsindiriw texnikası, mashqalalardi sheshiw texnikası, kognitiv qayta qurıw hám basqalar. Bul aralasıw formalarınıń maqseti de minez-qulıq formaların pikirlew hám sezim qılıw formasında, hám taǵı basqalar menen hám átirap -ortalıq menen óz-ara baylanısda ózgertiw bolıp tabıladı.