Дунё минтақаларида демографик ўтиш даврининг хусусиятлари

6 Lotin amerikasi mamlakatlarida urbanizatsiya jarayonlari
Lotin amerikasi (ispancha: América Latina, Latinoamérica, portugalcha: América Latina, fransuzcha: Amérique latine) — Shimoliy Amerikaning jan. qismida, Rio-Bravodel - Norte daryosidan jan.da (Markaziy Amerika va Vest-Indiya bilan birga) va Janubiy Amerika joylashgan mamlakatlarning umumiy nomi. Umumiy maydoni 20,5 mln. km². L. A.da Antigua va Barbuda, Bagama Orollari, Barbodos, Beliz, Gaiti, Gvatemala, Gonduras, Grenada, Dominika, Dominikana Respublikasi, Kosta-Rika, Kuba, Meksika, Nikaragua, Panama, Salvador, Sent-Vinsent va Grenadina, Sent-Kits va Nevis, Sent-Lyusiya, Trinidad va Tobago, Yamayka, Argentina, Boliviya, Braziliya, Venesuela, Gayana, Kolumbiya, Paragvay, Peru, Surinam, Urugvay, Chili, Ekvador dav-latlari va Buyuk Britaniya, Fransiya, Niderlandiya hamda AQSH mulklari joylashgan. L. A. aholisi etnik tarkibi jixatidan juda xilma-xil. L. A. mamlakatlarida Yevropadan koʻchib borganlar va ularning avlodlari, metislar, mulatlar, indeyslar, negrlar, xitoylar, hindlar va boshqa yashaydi. 18 mamlakatda davlat tili yoki rasmiy til — ispan tili, Braziliyada portugal tili, Gaitida fransuz tili, Surinamda niderland tili, qolgan mamlakatlarda ingliz tili. L. A. axrlisining koʻpchiligi soʻzlashadigan roman tillari lotin tili negizida tashkil topganligi sababli qitʼaning bu qismi "L. A." deb ataladi. Yevropalik istilochilar bosib olgunlariga qadar L. A. aholisi boʻlgan indeys qabilalari ilk sinfiy davlatlarni vujudga keltirgan. Bu xalqlarning ayrimlari oʻz yozuvlarini ham ixtiro qilishgan, shuningdek astronomiya, mat. va tibbiyot fanlari sohalarida, rangli metallarga ishlov berish, toʻquvchilik, qurilish texnikasi, dengizchilik, tasviriy sanʼatda ancha yutuqlarga erishishgan. 15-asrning oxirlarida X. Kolumbning Amerika qitʼasiga ilk bor borishi bir kancha Yevropa mamlakatlari tomonidan L. A.ning bosib olinishini boshlab berdi. 19-asrning boshlariga kelib uzok, vaqt davom etgan mustaqillik uchun kurashlar deyarli barcha mustamlakalarning siyosiy mustaqillikni qoʻlga kiritishi bilan yakunlandi. L. A.ning 26 mamlakati aʼzo boʻlgan Lotin Amerikasi iqtisodiy sistemasi deb nomlanuvchi regional iqtisodiy tashkilot (qarorgohi Karakasda) hamda 11 mamlakat aʼzo boʻlgan Lotin Amerikasi integratsiya assotsiatsiya (uyushma)si deb nomlanuvchi savdo-iqtisodiy guruh (qarorgohi Montevideoda) tashkil etilgan. L. A. tabiiy resurslarga juda boy. Temir rudasi, boksit, oltin, mis, kobalt, nodir va noyob metall konlari, Atlantika okeani sohilida neft va gaz konlari bor. Tuprogʻi va iqlim sharoitlari L. A.da qimmatbaho tropik oʻsimliklar, jumladan kakao, shakarqamish, kofe, sitrus mevalar va boshqalarni yetishtirish imkonini beradi. Qisman tropik va subtropik oʻrmonlar saqlanib qolgan. L. A.ning iqtisodiy jihatdan eng rivojlangan mamlakatlari — Braziliya, Argentina va Meksika. L. A. mamlakatlari eksportining 80%ni xom ashyo tovarlari tashkil etadi, chetdan esa, asosan, tayyor mahsulot keltiriladi. Yana L. A.da joylashgan mamlakatlarning alohida maqolalariga qarang Aholini joylashtirishning faqat ikkita shakli mavjud - shaharlik Va qishloq. Shaharlar taxminan 6 ming yil oldin paydo bo'lgan. Insoniyatning deyarli butun tarixi qishloq aholisi ustidan hukmronlik qildi shaharlik. Biroq, shahar aholisi vaqt o'tishi bilan o'sib bordi, shaharlarning ta'siri kuchaydi. Shaharlarning o'sishi, ularning jamiyatdagi rolining oshishi va shahar turmush tarzining tarqalishi deyiladi. Urbanizatsiy darajasi Dunyo mamlakatlari yuqori urbanizatsiyalashgan (shahar aholisi ulushi 50% dan oshadi), oʻrtacha urbanizatsiyalashgan (20 dan 50% gacha) va biroz urbanizatsiyalashgan (20% dan kam) ga boʻlinadi. Ko'pchilik yuqori daraja urbanizatsiya (80% dan ortiq) Shvetsiya, Daniya, Buyuk Britaniya, Germaniya, Niderlandiya, Belgiya (97% shahar-davlatlarsiz dunyodagi eng yuqori koʻrsatkich), Lyuksemburg, Isroil, Livan, Quvayt, Qatar, Liviyada kuzatilmoqda. , Venesuela, Argentina, Chili, Urugvay, Avstraliya va Yangi Zelandiya. Eng kichigi (20% dan kam) - Sharqiy Timorda (8% - dunyodagi eng past ko'rsatkich), Bangladesh, Ummon, Niger, Keniya, Malavi, Uganda, Efiopiya, Burundi, Ruanda, Papua-Yangi Gvineya. Xitoyda urbanizatsiya darajasi ancha past (taxminan 40%) bo'lishiga qaramay, Xitoy millioner shaharlar soni va shahar aholisi soni (500 milliondan ortiq kishi) bo'yicha dunyoda birinchi o'rinda turadi. Lotin Amerikasi mamlakatlari va boshqa rivojlanayotgan mamlakatlar uchun jarayon deb ataladisoxta urbanizatsiya(katta shaharlar chekkasidagi qashshoqlarning tez, xaotik o'sishi). Qadim zamonlardan beri Janubiy Amerikaning qishloq aholisi o'z mamlakatlari aholisining umumiy o'sishi bo'yicha etakchi bo'lib kelgan. Ammo davlatning umumiy rivojlanishi bilan ko'proq qishloq aholisi shaharga ko'chib o'tishni xohlashdi. Buning quyidagi sabablarini aniqlash mumkin:
Ta'lim olish istagi. Hayotingiz sifatini yaxshilang. Topmoq Yaxshiroq sharoitlar ish haqi.
Ammo Amerikaning bu qismidagi shaharlar qishloq aholisining oqimiga dosh bera olmadi. Shu munosabat bilan ular o'zlarining chekkalarida qishloq joylari - favelalar (xarobalar) tarzida ruxsatsiz binolar bilan o'sishni boshladilar. Ushbu mavzuni ochib, qaroqchilarning muammolarini aniqlash yaxshiroqdir, chunki shaharlarning markaziy qismlarida hamma narsa ko'proq yoki kamroq tinch. Lekin "squatters" ichida ahvol. Favelalarning asosiy "balolari":
Urbanizatsiya - o'sish bilan bog'liq shahar turmush tarzini tarqatish jarayoni solishtirma og'irlik va shahar aholisining insoniyat jamiyatining yashashi va mavjudligidagi roli. Bu aholining ekologik va ijtimoiy tarkibidagi tegishli o'zgarishlar bilan o'ta yirik shaharlarning o'sishi shaklida sodir bo'ladi. Hozir dunyo aholisining 1/3 qismidan ko'prog'i 1 milliondan ortiq aholisi bo'lgan shaharlarda istiqomat qiladi. Urbanizatsiya umuman progressiv hodisadir; sanoat ishlab chiqarishi megapolislarda jamlangan, fan, ta’lim va madaniyat muassasalari barpo etilmoqda; qulay sharoitlar kundalik ish va dam olish uchun bandlik, ta'lim, tibbiy yordam, ta'minot va turmush masalalarini hal qilish osonroq. Shu bilan birga, megapolislar muhim ahamiyatga ega mahalliy ta'sir atrof-muhit va biosfera haqida. Iqlim o'zgarishi: shaharlarda o'rtacha kunlik va o'rtacha yillik harorat atrofdagilarga qaraganda yuqori. Bu sanoat korxonalari, turar-joy binolari va boshqa iqtisodiy faoliyat ob'ektlari tomonidan issiqlikning faol chiqishi bilan bog'liq. Qishloq joylarda aks ettirilgan quyosh energiyasi miqdori ortadi va shuning uchun issiqlik uzatish ortadi. Atmosferaning ifloslanishi va havo tutuni quyosh radiatsiyasini zaiflashtiradi va bulutlilik va yog'ingarchilikning ko'payishiga olib keladi. Tog' landshaftlarining faol o'zgarishi va er osti kommunal xizmatlarining ko'pligi ekologik xavf darajasining oshishiga va anomal seysmik hodisalarning yuzaga kelishiga olib keladi. Shahar turmush tarzi odamlarning sog'lig'iga ta'sir qiladi. ijobiy moment faqat fuqarolar o'rtasidagi aloqa kuchayadi. Ammo shahar aholisi hayot ritmining kuchayishi va stressli vaziyatlar bilan bog'liq noqulaylikni his qilishadi. Salomatlikning yomonlashuvi megapolislardagi yomon ekologik vaziyat bilan belgilanadi: monoton ishlab chiqarish faoliyati va yashash sharoitlarining monotonligi asabiy stressning kuchayishiga va tezlashishiga olib keladi. Aholi zichligining ortishi virusli va yuqumli kasalliklarning tez tarqalishiga yordam beradi. Shahar muhitida suv va havoning ifloslanishi immunitetning zaiflashishiga, nafas olish tizimining shikastlanishiga, onkologik kasalliklar sonining ko'payishiga olib keladi. Shahar aholisi orasida bular, shamollash va yuqumli kasalliklar bilan kasallanish qishloq joylariga qaraganda ko'proq. Shahar turmush tarzi faol jismoniy faoliyatning pasayishiga olib keladi, bu tanani zaiflashtiradi va yurak kasalliklari ehtimolini oshiradi. Doimiy stress markaziy asab tizimiga yukni oshiradi. Shahar aholisining ovqatlanishi uchun oziq-ovqatning yuqori kaloriya miqdori xosdir. Shu bilan birga, kimyoviy qo'shimchalarsiz va ekologik toza mahsulotlar ulushi kamayib bormoqda. Ekologiyada inson salomatligiga nisbatan ekologik xavfning tabiiy va antropogen omillari ko'rib chiqiladi. Quvvatning intensivligiga va turli omillarning tebranishlariga qarab (shovqin, harorat, Atmosfera bosimi va hokazo) har bir insonning farovonligi va ishlashiga ta'sir qilishi mumkin.
Urbanizatsiya - bu shahar aholisi ulushini oshirish va shahar turmush tarzining tarqalishining murakkab jarayoni. Hozirgacha urbanizatsiyaning asosiy ko'rsatkichi shahar aholisining ulushi bo'lib qolmoqda, garchi bir qator sabablarga ko'ra bu ko'rsatkichni universal deb hisoblash mumkin emas. Buning sababi, ichida turli mamlakatlar shahar (shahar aholi punkti) maqomi turlicha belgilanadi. Misol tariqasida shuni ta'kidlash mumkinki, Xitoyda shahar kamida 10 ming aholiga ega bo'lishi kerak, Rossiya va Belorussiyada - kamida 6 ming aholi, Skandinaviya mamlakatlarida esa buning uchun odatda 400 kishi etarli. Bundan tashqari, miqdoriy jihatdan bir qator mamlakatlarda mavjud sifat mezonlari shahar maqomi (ma'lum bir aholi punktida aholi zichligi, qishloq xo'jaligidan tashqari sektorda band bo'lganlarning ulushi va boshqalar). Biroq, hozirgacha boshqa, ob'ektiv ko'rsatkich ishlab chiqilmagan, buning natijasida shahar aholisining ulushi urbanizatsiya darajasini aks ettiradi.