Duniyadaǵı tariyxıy processlerdiń, onıń ayrıqsha táreplerin yamasa basqıshların derektanıwsız úyreniw múmkin emes: dereklerdi toplaw, tańlaw hám sın pikir bıdırdıw tariyxıy bilimlerdiń tiykarı bolıp esaplanadı

§ 2. Eń áyyemgi dáwir hám dáslepki patshalıq
Nil oypatlıǵındaǵı neolit dawirin xarakterleytuǵın ekonomikanıń tiyisli túrinen óndiriske ótiwdi kórsetetuǵın materiallıq mádeniyat estelikleri mámlekette júdá keń tarqalǵan hám eramızǵa shekemgi VI—V mıń jıllıqlarǵa tiyisli. Bular Fayum, Merimde beni-Salam (Arqa Mısır), Badari (orta ), Tasa (Qubla Afrikada ) xalıq punktleri bolıp tabıladı. Bul waqıtta erteden awıl xojalıǵı hám sharwashılıqtıń aldıńǵı usılları, ónermentshilik kónlikpeleri hám metalldı (mıs) qayta islewdi baslaw jolǵa qoyılǵan.
Bul jóneliste keyingi rawajlanıw eramızǵa shekemgi IV mıń jıllıqtı qamtıp alǵan predinastik dáwir dep atalatuǵın keyingi dáwirde gúzetilip atır. e. hám i predinastik dáwir yamasa amratga (házirgi zamannan) bólinedi. Amra awılları ) yamasa Negada I hám II predinastik dáwirde yamasa gerzey (zamanagóy Amra awıllarınan ). Gerze awılları ) yamasa Negada II.[21]
Dáslepki patshalıq dáwiri genetikalıq tárepten predinastik dáwir bekkem baylanıslı (eramızǵa shekemgi 3100 — eramızǵa shekemgi 2800 jıllar ).
Mısır patshalıǵı kelip shıǵıwı eki qıylı: joqarı hám tómen Mısır, joqarı hám tómen Mısır tajları, joqarı hám tómen Mısırdaǵı mámleket keńseleri bul dualizmni sáwlelendiredi. Bir payıtlar mámlekettiń bul bólimleri ǵárezsiz patshalar bolǵan, ol yamasa bul tárzde bir pútkilge Birlesken, biraq bul pútkil ishinde málim bir shaxstı saqlap qalǵan dep shama qılıw tábiyiy edi.
Shama menen 100 jıl aldın, bul gipoteza nemis Mısırtanıwshısı K. Zete tárepinen júdá ıqtıyatlılıq menen islep shıǵılǵan. Onıń sózlerine kóre, eki patshalıqtıń orayları Nehen hám Enhab (arablarning anıq uzatılıwı : el, xalıq-kab) (Qubla patshalıq ) hám Pe hám Depp yamasa buto (Arqa ) qalalarında bolǵan. Qubla orayǵa kelsek, arxeologiya onıń áyyemgiligin tastıyıqlaydı, eger Enhab qalasınıń gerbishten jasalǵan kúshli diywalları birinshi úrim-putaq dáwirine tuwrı keledi. Enhabda i predinastik dáwir (Amra dáwiri yamasa Negada I) — Amrat úyi dep atalatuǵın — tórtmuyushler formasında, " uy" ieroglifining anıq prototipi bolǵan úydi tabıw shumlı edi. Sonıń menen birge, ol jerde jetekshiniń ataqlı qabiri, predinastik dáwir diywalları boyalǵan birden-bir jay tabılǵan. Amerika arxeologik ekspediciyası tárepinen Bul qáwim shama etilgen tómen Mısır paytaxtın qazıw tekǵana predinastik waqıt ushın, bálkim ulıwma eramızǵa shekemgi 1-mıń jıllıqtan aldınǵı dáwirler ushın da nátiyje bermedi.
Tómen Mısır hám joqarı Mısır korollıkleri tariyxına tiyisli birden-bir jazba derek áyyemgi Korollik dáwirindegi ayriqsha xronikadagi joqarı satr bolıp tabıladı. Bul jılnamanıń úlken bólegi, yaǵnıy Palermo tamaqtası hám bir qatar shaxsları saqlanıp qalǵan (Sitsiliyadagi Palermo qalası muzeyi, Qohira muzeyi jáne onıversitet kolledji muzeyi, London). Qohira bólimlerinen biri xronikalarning bir neshe dizimi ámeldegi juwmaqqa keliwimizge múmkinshilik beredi hám sol sebepli házirgi waqıtta joǵalǵan bólimlerdi toldıratuǵın bólimlerdi tabıwǵa úmitleniw múmkin. Tuwrı, jaqında Palermadan tısqarı xronikaning barlıq bólimleriniń haqıyqıylıǵına gúman bildirildi. Ekinshisine salıstırǵanda nemis alımı V. Xelk bul XXV úrim-putaǵı dáwirinde Mısırda Efiopiyalıqlar húkimranlıǵı dáwirinde jaratılǵan áyyemgi túp nusqanıń nusqası dep shama etti.
Palermodagi wayranada tómengi Mısır tojında otırǵan adamnıń háykelshesi menen anıqlama bergen patshalardıń atları saqlanıp qalǵan. Joqarı Mısır patshaları dizimi haqqında tek shamalar qılıw múmkin. Kesh (jańa Korollıǵılıq dáwirinen baslap ) tariyxıy dástúr predinastik dáwir haqqında hesh qanday tariyxıy maǵlıwmatlardı saqlamadı.
Amra (Negada I) dáwirindegi kemede Arqa patshalıq tajınıń suwreti eki túr patshanıń bar ekenligi aytıladı. " Piramidalar tekstleri" nıń geypara sózlerinde tómen Mısır patshası haqqında sóz júrgizilgen , olardıń eki patshalıq dáwiri menen tanıwlıǵinıń belgisi retinde qabıl etilgen.
Eger bólek patshalıqtıń bar ekenligi múmkinshiligı elede regionnan shiqpasa, ol jaǵdayda patshalıqtıń birine qosılıwı haqqında derlik hesh qanday maǵlıwmat joq, yaǵnıy. bir patshalıqtı basqası tárepinen jawlap alınıwı tuwrısında. Qublanıń Arqa ústinen utıwı haqqındaǵı ideyaǵa házirshe tek patsha ataǵındaǵı joqarı Mısırlıqlardıń primatiga, lawazım atlarına, arqadan aldın Qublanı shaqırıw ádetine hám taǵı basqalarǵa tıykarlanıw múmkin, biraq bul tek tikkeley bolmaǵan maǵlıwmatlar. Qanday bolmasın, áyyemgi patshalıq dáwiri xronikasi (Qohira úzindileri) óziniń birinshi qatarında eki patshalıqtıń tajlarında qashannan berli bir qatar predinastik patshalardı kórsetip beredi.
Predinastik dáwirde áyyemgi Mısır ieroglif jazıwınıń qáliplesiwi júz beredi, onıń belgileri málim dárejede dáwirdi xarakteristikalawı múmkin. Sonday etip, plandaǵı tórtmuyushli úyler endi Amra dáwirinde tabılǵan. Kerisinshe, sol kúnlerde qala, awıl, belgilerge kóre, ulıwma Afrikaǵa tán bolǵan rejede domalaq bolıwı kerek edi, biraq bizge málim bolǵan eń áyyemgi Mısır qalası Enhab hám Abidos qorǵanları tórtmuyushler formasında. Itimal, bul qorǵanlar ushın ájep emes, sebebi olar arnawlı maqsetke ıyelewi múmkin edi, biraq qalanıń tórtmuyushler jobası ele arxeologiya tárepinen tastıyıqlanbaǵan.
Eń áyyemgi sáne (yaǵnıy patshanıń atın óz ishine alǵan ) jazba estelikler — bul " chayon" belgisi menen jazılǵan patshanıń macesi, kosmetik malhamların jaǵıw ushın ataqlı palitrası hám patshanıń basqa bir qatar estelikleri, onıń atı ádetde ayır-mer (itimal " shápáátsiz pıshıq" degen mánisti ańlatadı ). XX ásirdiń 60 -jıllarında. Mısırdan sırtta, Palestinanıń qublasında, biz bilgen predinastik dáwirdiń eń iri wákilleriniń iskerligine qızıǵıwshılıq payda boldı, biraq bul regionda ayır-Meraning isenimli estelikleri tabilǵan zattı [23]. geypara ilimpazlar Narmerni tań qalǵanday Menes penen (grekshe formada — Menes) kesh patshalıq dizimleri menen anıqlawǵa beyim; basqalar Menes penen Aha atlı patshanı anıqlaydı. Itibar beriń, birinshi úrim-putaq dáwirinde dúzilgen patshalar diziminde Narmer haqqında sóz júritilmegen.
Eramızǵa shekemgi IV mıń jıllıqtıń aqırına kelip. e. Erisiw oypatlıqsınıń Arqa bóleginde erte klass jámiyeti hám júdá kúshli mámleket qáliplesip atır. Aha atlı patsha menen jıllar (xronika) hám úrim-putaqlar sanı baslanadı. Men atı menen ol birinshi úrim-putaqtıń birinshi patshası dep esaplanǵan, biraq ol mámlekettiń tiykarlawshisi emes edi. Patshalar, onıń ótken zamanlasları Scorpio hám Narmer málim hám olardan aldın pútkil Mısırti basqargan bir qatar pashalar (olardıń atları saqlanbaǵan) hám tómen Mısır patshalarınıń bir neshe atları bar.
Eramızǵa shekemgi 3100 jıldan baslap. E. I úrim-putaqtan aldınǵı dáwirdi óz ishine alǵan dáslepki patshalıq baslanadı (geyde pútkil Mısır pashaları Aha patshaları húkimranlıq etip, " nol" úrim-putaqǵa birlestirilgen, biraq bul termin universal qabıl etilmegen) hám I hám II úrim-putaqlar húkimranlıǵı.
Dáslepki úrim-putaqlar dáwiri bizge Abidosdagi bul dáwir patshaları nekropollari arqalı málim (zamanagóy. el, xalıq Araba el, xalıq Madfuna), Sakkara hám Xeluana, paytaxttıń nekropollari yamasa sol kúnning paytaxtları Sakkara hám Xeluanada, Negadadagi kómiw kompleksi boylap, Ierakonpoldagi Mábad qaldıqları boylap (zamanagóy. Bul dáwir haqqındaǵı maǵlıwmatlar áyyemgi patshalıq jılnamalarında, jańa patshalıq dáwiri patshaları diziminde hám Manetonlar diziminde de bar.
Dáwirdiń jazba dárekleri eki gruppaǵa bólinedi. Birinshisi, monumental estelikler, stelalar, háykeller, dekorativ palitralar hám basqalar. olar tariyxıy derekler retinde azǵantay maǵlıwmatqa iye hám tek eń qısqa tekstti óz ishine aladı, qaǵıyda jol menende, súwret, kompozitsiya menen bekkem baylanıslı. Bul estelikler arasında Narmer paleti yamasa Patsha Chayonning Mace sıyaqlı Korollıǵılıq manifestlari toparı ajralıp turadı. Bul manifestlar mámleket tariyxındaǵı ol yamasa bul basqıshtı, ol yamasa bul húkimranlıq hádiysesin bayramlawǵa qaratılǵan, biraq usınıń menen birge minimal tekst hám maksimal vizual materiallardan paydalanıladı. Itimal, manifest forması jazıw endiǵana qáliplesken hám qattı tekst kem túsinilgen jáne onı ámelge asırıw qıyın bolǵan payıtlarda payda bolǵan. Itimal, bul formaǵa tásir kórsetken hám ulıwma górsawatlıq : azǵantay túsindirisler menen suwretleytuǵın kompozitsiya itibardı tarttı [24] kópshilik hám hesh bolmaǵanda ieroglif jazıwınıń dáslepki kónlikpelerine iye bolǵan adam tárepinen ańsatǵana aytılıwı múmkin edi. Manifesttiń bul forması jańa patshalıq dáwirine shekem saqlanıp qaladı, ol jazba manifest penen almastırıladı.
Ekinshi gruppa -mórler hám mórlerdiń ózleri. Olar qımbat bahalı zatlardı mórlep qoydı, sebebi Mısır úyinde qulıplar hám ish qatıwı joq edi hám barlıq qımbat bahalı zatlar mórlengen ıdıslarda : ıdıslar, qutılar, qutılarda saqlanǵan. Mórler dáwir tariyxındaǵı eń qımbatlı derek bolıp tabıladı. Qaǵıyda jol menende, olar húkimran patshanıń atın hám ol yamasa bul zattı, ol yamasa bul ónimdi islep shıǵarıw yamasa saqlaw ushın juwapker bolǵan shólkemniń atın kórsetti. Sonday etip, mámleket mákemeleriniń pútkil tarmaǵınıń súwreti sızıladı, Erisiw oypatlıqsındaǵı eń áyyemgi mámleket apparatı dúzilisi anıqlanadı. Monumental estelikler menen bir qatarda mórler patsha hákimiyattiń basqıshpa-basqısh kusheytiwi procesin baqlawǵa múmkinshilik beredi, bul bolsa patsha ataǵınıń rawajlanıwda sawlelenedi.
Dáslepki eki úrim-putaq dáwirinde tanısıw húkimranlıqtıń sol yamasa basqa jıllarında júz bergen ájayıp waqıyalar tiykarında ámelge asırıldı. Pıl súyegi plitaları sol sıyaqlı waqıyalar jazıwları menen saqlanıp qalǵan. Keyinirek, bunday jazıwlar jıllar dawamında birlestirilip, hár bir húkimranlıqtıń dawam etiw waqti hám bul húkimranlıqtıń tiykarǵı jumısları tuwrısında anıq oyda sawlelendiriw berildi. Sonday etip, bizge birinshi náwbette Palermo tamaqtasındaǵı jazıw menen málim bolǵan xronika payda boladı. waqıyalardı jazıp alıw, itimal, patsha Aha menen baslanadı (saqlanıp qalǵan bóleginde — tek birinshi úrim-putaqtıń tórtinshi patshası menen) hám V úrim-putaqtıń úshinshi patshası húkimranlıǵına jetkiziledi.
I-II úrim-putaqlar dáwirindegi nekropollardı qazıw mıstan jasalǵan ásbaplardan paydalanıw nátiyjesinde tastı qayta islew dárejesiniń barǵan sayın artıp baratırǵanlıǵın kórsetedi. Tastan úlken hám úlken imaratlardı qurıw dáwiri tayarlanıp atır. Bul dáwir estelikleri Mısırlıqlardıń joqarı kórkem ónerinen (relyef hám domalaq háykel), sol waqıtta Mısır kórkem óneriniń mıń jıllar dawamında rawajlanıwın belgilep bergen principlerdiń qáliplesiwinen dárek beredi.