Issheńlik etiketiniń tiykarǵı elementleri. Sálemlesiw

Issheńlik etiketiniń tiykarǵı elementleri.
Sálemlesiw – álpayımlılıqtı kórsetiwdiń birinshisi. Haq niyetlilikti saqlaǵan halda
sálemlesiwdi ańlatıwdıń reń-báreń túrlerin qollanıw imkaniyatı tilimizde orın alǵan. «Qayırlı
tań», «Qayırlı kesh», «Assalawma áleykum», «Sálem», «Qalay», «Harma» hám t.b. Olardıń
qollanıw shárayatları hár qıylı. Bazıların tek doslar, jaqınlar ortasında qollanǵan maqul. Issheń
ortalıqta, tanıs emes adamlar arasında bulardı isletiw tárbiyadaǵı kemshilikti kórsetedi.
18
«Qayırlı tań» dep aytıw saat 12.00 ge shekem qabıl etilgen, «Qayırlı kún» - saat 12.00 -
18.00 aralıǵında aytıladı, «Qayırlı kesh» - saat 18.00 den keyin. Bul sálemlesiw túrlerin lawazımı
ózińnen joqarı shaxslarǵa baǵdarlaw usınıs etilmeydi, biraq olar ózleriniń qol astındaǵılarǵa
usılay múrájaat etiwleri múmkin. Eń rásmiy sálemlesiw: «Assalawma áleykum», xoshlasıw:
«Kóriskenshe (saw bolıń)».
Etiket qaǵıydaları tanıslardı kún dawamında bir neshe ret ushırata otırıp, udayına
sálemlesiwdi usınıs etedi. Eger álpayım sózler tawsılıp qalsa, onda kúlimsirew kerek, biraq
adamdı sezbegendey bolıp kórsetpew kerek. «Sıpayılıq kóz-qarasınan duzın kem qılǵannan kóre,
duzın basım qılǵan jaqsıraq», - degen edi ispan jazıwshısı Servantes.
Etiket talapları keypiyatqa, psixologiyalıq halatqa qaramastan orınlanadı. Mısalı, keskin
múnásibetlerge qaramastan, adamlar korrektli álpayımlıq penen sálemlesedi.
Jas jigit hayal-qızlarǵa, ózinen jası hám jaǵdayı boyınsha úlken er adamlarǵa birinshi bolıp
sálem beredi. Biraq olar birinshi bolıp qolın uzatadı.
SHashtárezxanaǵa, vagon kupesine, teatr lojasına kirgenler, erkek yaki hayal bolıwına
qaramastan, birinshi bolıp sálemlesedi.
Statusları teń bolǵan adamlar ushırasqanda, olardıń jaqsı tárbiyalanǵanı birinshi bolıp
sálemlesedi.
Eki jup (hayal-qızlar erkeklerdiń oń tárepinde) ushırasqanda birinshi bolıp hayallar,
keyninen hayallar – erkekler menen, al keyingi gezekte – erkekler óz-ara sálemlesedi.
Sálemleskende bas kiyimdi (shlyapa, furajka, kepka) sheshiw ritualı saqlanıp qaladı.
Óziniń júzin kórsetken adam júzin jasırǵan adamǵa qaraǵanda dostana tásir qaldıradı. Bunda
qısqı bas kiyimdi, trikotaj shapkanı sheshiw qabıl etilmegen.
Eger dawıslap sálemlesiw maqsetke muwapıq bolmasa (adamlar ortasındaǵı úlken aralıq
hám t.b.), onda tájimler menen almasadı.
Tájim – bul tek ǵana bastı iyzew emes. Tájim qılǵanda bas iyik halatda 1-2 sekund irkiledi.
Tájim rásmiy, álpayım, jaǵımpaz, tákappar, suwıq, jıllı, húrmetke tolı, kórkem, tereń bolıwı
múmkin.
Biziń elde erkekler bir-biri menen qol alısıp sálemlesedi. Bunda stol ústinen bir-birine qol
sozbaydı (rásmiy shárayatda bolıwı múmkin). Sálemlesiw ushın stoldıń artınan shıǵıw kerek.
Islam erkek penen hayaldıń ushırasıwında qol alısıwdı xoshlamaydı. Qubla-SHıǵıs Aziya
ellerinde qol berip sálemlesiw qabıl etilmegen.
Otırǵan er adam hayal-qızlar kirip kelgende, ornınan turıp sálemlesiwi, oǵan otırıwdı
usınıs etiwi kerek.
Miymanǵa kelgende, birinshi gezekte, úy iyeleri menen sálemlesedi, al onnan keyin
miymanlar menen, eger olar kóp bolsa, onda hámmege bir tájim etiledi yaki hámmege birden
«Assalawma áleykum» deydi. Eger miymanlar az bolsa, olardıń hár biri menen sálemlesiledi.
Solay etip, álpayımlıq talaplarına kóre, birinshi bolıp er adam – hayal-qızlarǵa; jası kishi –
jası úlkenge; júrip baratırǵan – turǵanǵa; keshigip atırǵan – kútip turǵanǵa, imaratqa kiriwshi –
onıń ishindegilerge sálem beredi.
Házirgi kúnde sálemlesiw baylanıs ornatıw, tanısıw ushın xızmet etedi. Burınları tek ǵana
aldın tanıstırılǵan adamlar menen sálemlesiletuǵın edi.
Tanıstırıw. Birew menen tanısıw yaki birewdi tanıstırıw ushın ózińdi yamasa sol adamdı
tanıstırıw kerek. Etiket qaǵıydaları qashan hám qalayınsha tanıstırıw ushın usınıw zárúrligin
belgilep beredi.
Orta ásirlerdegi Yaponiya menen sawda qatnasıqları qalay ornatılǵanlıǵın esleyik, ol
belgili Meydzi dáwirine shekem dúnyanıń basqa elleri ushın jabıq edi. Kún shıǵıs eline kelgen
kommersant, sawdager issheń baylanıslar ornatıw ushın imperatorǵa tanıstırılatuǵın edi.
Tanıstırıw procedurası sonshelli kemsitiwshi edi, onı hár qanday shet elli miyman epley
almaytuǵın edi. Shet elli adam qabıllawxana esiginen baslap ózi ushın belgilengen orınǵa
shekem dizerlep barıwı kerek edi, al qabıllaw tamamlanǵannan keyin, tap sonday etip,
shayanday keynine qarap dizerlep júrip, óz ornın tárk etip, esiktin artına jasırınıwı kerek edi.
19
Etiket qaǵıydalarına kóre, erkek adamdı hayal adamǵa, jası kishini – jası úlkenge, boydaqtı
– úylengenge, ierarxiya boyınsha pástegini – joqarıdaǵısına tanıstıradı. Lektordı yamasa artistti
shártli túrde shólkemlestiriwshiler tanıstıradı. Jańa xızmetkerdi basshı tanıstıradı, biraq, eger ol
qanday da bir sebeplerge kóre bunı isley almasa, xızmetker ózin tanıstırıw kerek, bunda óziniń
lawazımın, familiyasın, ismin, atasınıń ismin aytıwı kerek.
Házirgi waqıtta isbilermen hayal dáldalsız da ózin tanıstırıwı múmkin. Qızlardı qartayǵan
er adamǵa tanıstıradı. Qonaqlardı úy biykesi, úy iyesi yamasa ilaj shólkemlestiriwshileri
tanıstıradı. Kesh kelgenlerdi erte kelgenlerge tanıstıradı. Biraq, kimniń qashan keliwine
qaramastan, jas adamlardı hár qashan jası úlkenlerge tanıstıradı.
Qalay tanıstırıw kerek? Hár kim jınısına, jasına qaramastan ózi tańlawı múmkin.
Tanıstırıwdıń izbe-izligi boyınsha eki usınıs bar: erkek adamnıń familiyasın hayal adamǵa
aytadı, onnan keyin hayal adamnıń familiyasın; jasıraǵınıń familiyasın aytadı, keyin – jası
úlkeniniń.
Tanısıp atırǵanda jańa tanısınıń atın aytıp, «Qayırlı kún» dew ádetiy jaǵday.
Jası hám xızmet jaǵdayı boyınsha jaqın bir jınıstaǵı adamlardı tanıstırıp atırǵan adam,
kimdi kimge tanıstırıp atırǵanına dıqqattı awdarmastan, «Húrmetli kásiplesler, márhamat,
tanısıń» degen formulirovkadan paydalanıwı múmkin.
Bir-birine usınılǵannan keyin tanısıwdı tastıyıqlaw ushın, ádette bir neshe sıpayı ulıwmalıq
gápler menen almasıw yamasa qısqa waqıt sáwbetlesiw qabıl etilgen. Baslama bunda hayal
adamǵa yamasa bir qansha joqarı lawazımdaǵı adamǵa, yaǵnıy kimge tanıstırılǵan bolsa, soǵan
tiyisli.
Kóplegen ellerde titullarǵa ayrıqsha itibar qaratıladı. Bul tarawdaǵı xalıqaralıq etiket bir
qansha ápiwayılastırıladı. Tek protokol xarakterine iye ceremoniallarda ǵana qatnasıp
atırǵanlardı tanıstırǵanda tolıq titulı aytıladı.
Qarım-qatnasıqtıń baslaması múrájaat bolıp tabıladı. Ol sáwbetlesine atı, ákesiniń atı,
familiyası, lawazım yamasa kásiplik belgileri boyınsha júzleniwden baslanadı. Bul álpayımlıqtıń,
insanǵa húrmet kórsetiwdiń ápiwayı ańlatpası. Tanısıw, sáwbetlesiw múrájaattan baslanadı.
Zamanagóy etiket kóz-qarasınan múrájaat formasın tańlaw bir neshe shárayatlarǵa
baylanıslı. «Siz» dep biytanıslarǵa, kem tanıslarǵa hám húrmetli adamlarǵa rásmiy hám
narásmiy jaǵdaylarda aytıladı. Rásmiy qarım-qatnasıq shárayatında hátteki jaqın, jaqsı tanıs
adamlar arasında da «Siz» dep múnájaat etiw qabıl etilgen.
Jas jigit ózinen jası úlkendi birinshi bolıp «Sen» dep atawı múmkin emes, eger jası úlken
adam ózin «Sen» dep shaqırıwdı usınıs etpese. Eń áhmiyetlisi, «Sen» dep múrájaat etiw issheń
tarawda yamasa shaxsiy ómirde tańılmasa boldı.
Baslıq adam óz qol astındaǵılardı «Sen» dep shaqırmawı kerek, óytkeni bul qáwenderlik
«sen» bolıp qabıl etiledi. Qol astındaǵılar baslıqqa jaqınlıq yamasa tuwısqanshılıq dárejesine
qaramastan «Siz» dep múrájaat etiwi kerek.
Isimsiz múrájaat – rásmiy múrájaat: qol astındaǵı yaki baslıq bolsın, jámiyetlik
transporttaǵı qońsı yaki jolawshı bolsın. Ismi-sháripi menen múrájaat etiw – bul shaxsqa
múrájaat etiw. Ismi, sháripin ayta otırıp, insanıy qádir-qımbatqa húrmet, ruwxıy jaqınlıqtı
kórsetedi. Bunday múrájaat adamnıń mádeniyatı haqqında sóz etedi hám onıń názik, tárbiyalı,
taktli adam sıpatındaǵı abıroyın jaratadı. Bul pazıyletler dáslep tárbiyalanadı, al sońınan ádetke
aynaladı.
Issheń qarım-qatnasıqlarda isbilermen adam subordinaciyanı (xızmet babında kishiniń
úlkenge boysınıwın) saqlaydı. Ol qatar boysınıw tuwralı esten shıǵarmaydı hám ózinen tómen
turıwshı basshınıń abıroyına zıyan jetkizbew ushın ayrıqsha zárúrlik bolmasa, onı shetlep ótip
buyrıq bermeydi.
SHaxsiy simpatiya hám antipatiyalarına qaramastan, basshı barlıq xızmetkerlerge birdey
hám turaqlı múnásibette bolıwı kerek. Qarım-qatnasıqlarda ádepsizlikke jol qoymaw ushın qol
astındaǵılarǵa shaxsiy iltimaslar menen artıqsha múrájaat etpeydi. Basshınıń hádden tısqarı qol
jeterligi ashna-aǵaynigershilikke, turpayılıqqa alıp keledi. Xızmetten tısqarı (teatrda, restoranda,
dem alısta hám t.b.) subordinaciyanı saqlaw kúlkili.
20