Duniyadaǵı tariyxıy processlerdiń, onıń ayrıqsha táreplerin yamasa basqıshların derektanıwsız úyreniw múmkin emes: dereklerdi toplaw, tańlaw hám sın pikir bıdırdıw tariyxıy bilimlerdiń tiykarı bolıp esaplanadı

§ 5. Orta Patshalıq hám ekinshi ótiw dáwiri
Orta patshalıq XI-XIII úrim-putaqlar húkimranlıǵın óz ishine aladı. Ekinshi ótiw dáwiri, ádetde, XIII—XVII úrim-putaqlar tariyxın óz ishine aladı, biraq XIII hám XVII úrim-putaqlar geyde uyqas túrde Orta hám jańa patshalıqlarǵa tiyisli.
Herakleopol úrim-putaǵı qulaǵanınan keyin, Mısır XI úrim-putaqtıń birinshi patshası Mentuxotep I húkimranlıǵı astında birlestirildi. Jańa patshalar pútkil Mısır paytaxtında jasar edi,[32] biraq olar ózleriniń tuwılǵan qalası Thebesqa kómilip, mámleket paytaxtlarınan birine aylandı.
Bul dáwirdiń monumental estelikleri Thebesda (eki shohning qábirleri), Gebeleinda saqlanıp qalǵan ; úńgir stelalari — Qubla shegara qasındaǵı Shatt er-Rigalda; Nubiyaga (vavat mámleketi) júriw haqqında gúrriń etiwshi Nildıń 1-bosaǵasındaǵı jazıwlar — vadi el, xalıq-xudi hám vadi Hámmematda.
Thebesda Arqa paytaxt qamalında qaytıs bolǵan askerlerdiń aǵayin kómiw dástúri tapildı, onıń qolǵa alınıwı nátiyjesinde mámleket birlesti. XI úrim-putaqtıń húkimranlıǵı qısqa múddetli edi hám birleskennen 2-3 on jıl ótkennen, Mentuhotep III dáwirinde mámlekettiń haqıyqıy húkimdarı — vezir (fanda qabıl etilgen shártli terminologiyaga kóre) Amenemhet I atı menen Mısır taxtiga o'tirdi hám jańa XII úrim-putaqtı quradı.
XII úrim-putaq dáwirinde birinshi ótiw dáwirdiń aqıbetleri jónge salındı. Mámleket uzaq (shama menen 200 jıl ) tınısh rawajlanıw dáwirine kirdi.
39.dáwirdiń astronomik bilimleri O. Neugebauer hám K. Parker tárepinen jıynalǵan hám úyrenilgen arnawlı astronomik kompoziciyalar menen belgilenedi.
§ 3. Sońǵı dáwir
Eramızdan aldınǵı I mıńjıllıqta (Sońǵı dáwir) dástúriy túrde ótiw dáwiri dinastiyalarına bólinedi (XXI-dinastiya hám Liviya ) – III-ótiw dáwiri, Efiopiya -Saissiya (XXV hám XXVI-dinastiyalar) hám Parsı (XXVII-dinastiya) dáwirleri. Ekinshisi XXVIII-XXX-dinastiyalar dáwiri menen aqırına jetedi. XXX- dinastiyanıń juwmaqlanıwı menen (er.shekem 343-jılda) Mısır óz ǵárezsizligin joǵaltadı. Eramızǵa shekemgi 1-mıń jıllıq baslarında Mısırdıń paytaxtı bolǵan Tanis (zamanagóy San el-Hagar) qalasında alıp barılǵan qazılmalar arxeologik tárepten qızıqlı nátiyjeler berdi. Bul deltadagi oǵada puqta saqlanǵan birden-bir qala bolıp, onı ashıq muzeyge aylandırıw múmkin. Tanisda XXI-XXII-dinastiyalar patshaları nekropolları da tabılǵan bolıp, bul nekropollar sol dáwir tarıyxı boyınsha qımbatlı maǵlıwmatlardı beredi. Patshalar qábirleri (Psusennes, Takelot II, Sheshonk hám basqalar) hám shahzadalar (Xornaxt hám basqalar) mumiyalı sarkofagı, eń bay hám ájayıp jerlew buyımları, zergerlik buyımları, háykeller bolǵan bir neshe bólimlerden ibarat kriptlar saqlanıp qalǵan. Eramızǵa shekemgi I mıń jıllıqtıń yarımında tómengi Mısır qalalarınıń gúllep rawajlanıwı hújjetler arqalı belgili bolsada, biraq Tanisten tısqarı olar ele de jaqsı úyrenilmegen. HátteSaispenen – XXVI-dinastiyadáwirindegiMısırpaytaxtı daeleqazıpizertlenbegen.Sońǵı jıllarda Butohta (házirgi Tell al-Farain- "fir'avnlar tóbeshigi") qazıw jumısları waqtında Liviya hám Parsı dáwirine tiyisli estelikler tabılǵan.Sonıń menen birge, Bubastis penen Atribiste qazılǵan bolıp, bul jerlerde xramlar hám sońǵı dáwirdegi jerlew kórinisleri tabılǵan. Monumental imaratlar arasında Tanis penen xramları, Karnakdaǵı imaratlar, Gem-Atondaǵı xramlar, Dara I dáwirindegi Ullı oypatlıqtaǵı Amun xramı ajıralıp turadı. Joqarǵı Mısır arqasındaǵı Teuja qalası hám Mısır qublası jaqsı úyrenilgen. XXVI-dinastiyanıń aqsúyeklerine tán bolǵan ruwxanıy hám byurokratik shańaraqtıń arnawlı arxivı Teuja menen baylanıslı bolıp, bul dinastiya tarıyxın Psammetix I dáwirinen, sonday-aq Dara I húkimranlıǵına shekem bolǵan dáwirde Mısırlılar turmısı, ekonomikalıq qatnasıqlardı bilip alıw múmkin. Joqarı Mısırdı mámlekettiń shetki, ayrıqsha Delta provinsiyası hám Memfis penen regioni dep esaplaw júda qızıqlı.Parsı satraplıǵı retinde Mısırdıń qubla shegarasın evrey garnizonı tárepinen qorǵalǵan.Elephantinedaǵı aramey hújjetleri arxivi Mısırdaǵı bul etnik gruppanıń turmısı menen baylanıslı hám Parsı dáwirine tuwrı keledi.Mısırtanıwshı alımlar ushın arxiv zárúrli áhmiyetke iye, sebebi ol belgili bir bólegi usı kúnge shekem saqlanıp qalǵan qala ómirin ashıp beredi.Hátte hújjetlerdiń jer terminlerin Elephantine arxeologik jobası menen baylanıstırıwǵa boladı. Elephantineǵa jaqın bolǵan parsısatrapı Arshama arxivi sol dáwirdegi Mısırlılar tárepinen júrgizilgen iri jeke xojalıq iskerligin súwretlep beredi. Eramızǵa shekemgi I -mıń jıllıqqa tiyisli hújjetler arasında, Mısırtanıwshılıq salasında birinshi ret jeke huqıq hújjetleri júdá úlken kólemde payda boldı (neke gúwalıqları, aldı-sattı qaǵazları, miynet shártnamaları, ijara shártnamaları, qayırqomlıq qaǵazları h.t.b.). Degen menen bul hújjetlerdıń kóp tomları joǵalıp ketkenine qaramastan kóplegen yuridikalıq hújjetler Mısır tarıyxınan sóz etedi. Bul arxivte ayırıqsha bir qızıǵıwshılıq oyatıwshı, neke sertifikatlar hám shańaraqta múlkshilik munasábetler, qullıqqa tiykarlanǵan shártnamalar, qullar hám kóshpes múlk (jer, turaq-jay) ushın satıw aktı hám basqa huqıqıy hújjetler sol dáwirdiń social-ekonomikalıq turmısı haqqında maǵlıwmatlar beredi. Mısırdıń sońǵı dáwirdegi social-ekonomikalıq turmısındaǵı dıqqatqa iye hádiyse jańa patshalıq dáwirinde málim bolǵan xramlarǵa jer sawǵa etiw kóbeygen, biraq sol waqıtta bul haqqında kem muǵdarda hújjetli dáliller saqlanıp qalǵan. Kóbinese patsha tárepinen, sonıń menen birge (mámleket siyasiy bóliniw shárayatında) Liviya húkimdarları, patsha wákilleri retinde nomarxlar hám ápiwayı jámiyetlik mártebege iye bolǵan ámeldarlar tárepinen jerler sıyǵa berilgen.Sol tárepi bizge qızıq, sıy etilgen maydannıń huqıqıy dárejesi ádetde anıq kórsetilmegen. Bunday jerler sıyǵa berilgen jaǵdaylarda "erkin jer" termini qollanılǵan, yaǵnıy ayırımlar ilimpazlardıń pikirinshe "jeke", "tazalanǵan" (hár qanday minnetleme,arza-shaǵım hám dawalardan), yaǵnıy sıy alıwshınıń huqıqları heshqanday qarsılıqsız jerge iyeligine ótkerilgen. Geybir hújjetlerde "jeke" jer anıq bir túrdegi ayırım xramlarǵa ǵana tiyisli bolǵan.
Eramızǵa shekemgi I-mıń jıllıqta Mısırda "temir dáwiri" baslanıwı haqqında, biz tek ayırım tekstlerden bilip alamız (tek Efiopiya húkimranlıǵı dáwirinde Fivadaǵı arxeologik qazılmalar nátiyjelerine qarap).Parsılar húkimranlıǵı dáwirinde Vadiy-Hámmematda alıp barılǵan ekspediciyalar barısında temir ásbaplarǵa hám qurallar jasawǵa juwapker bolǵan ónermentler dizimi kiritilgen hújjetler tabıldı. Temir qurallarǵa ótiw saiss-parsı ónermentlerine qattı tas penen islesiw qábiletin berdi. Parsılar dáwirinde tas penen islesiwshi ónermentler Persiyaǵa alıp ketilgen hám ol jerde olar hehqanday gúmansız Mısır qurallarına uqsas qurallar jasaǵanın bilip alıwǵa boladı. Mısırdaǵı Efiopiya húkimranlıǵı tarıyxın úyreniw ushın áyyemgi Gem-Aton (zamanagóy Keva)daǵı xram ayırıqsha aytıp ótiwge boladı, ol keleshek ushın onlaǵan eń qımbatlı jazba tekstlerdi ózinde saqlap qaldı, olardıń kópshiligi Mısırdaǵı XXV-dinastiya húkimranlıǵı dáwirine tuwrı keledi. Olar orta Mısır dialekti tilinde jazılǵan hám ingliz alımı M.Laiming-Macadam tárepinen baspadan shıǵarılǵan.Efiopiya dáwiriniń kóplegen epigrafik estelikleri arasında biz jaqında baspadan shıǵarılgan patsha Taharkanıń stelasın ajıratıp alamız, sebebi ol Memfis qasındaǵı Dashur qalasında jawıngerlerdiń juwırıw shınıǵıwları ushın stadion hám patsha buyrıǵı menen super marafon jaratılǵanı haqqında xabar beredi.Azanda saat 3 ten baslap áskerler tańda Fayumga jetip keldi hám Memfisqa (bir tárepke shama menen 50 km) tınbay juwırdı dep súwretlenedi.Tanutamonnıń "Uyqı stelasi" jazba tekstiniń mazmunı da júda qızıq, ol patshanıń hákimiyat basına keliwi tarıyxınıń rásmiy versiyasın beredi. Memfis Serapeum, Apistıń muqaddes ógiz nekropolı (grek dáwirinde Gomer, Pindar, Platon hám basqa háykelleri menen bezetilgen, sebebi Apis penen Osiris, Osiris penen bolsa Dionis, poeziya hám shayırlardıń qáwenderi esaplanǵan), O.Mariettanıń qazılma jumıslarında 100 jıldan kóbirek waqıt aldınǵı úlken epigrafik materiallardı usınǵan. Ásirler dawamında Serapeumda toplanǵan bul materiallardıń dáslepki baspadan shıǵarılıwı frantsuz alımı E. Chasin tárepinen ámelge asırıldı.Serapeum stelası korpusınıń tolıq basılımınıń birinshi tomı jaqında shıqtı.Apis stelaları tek ǵana din ushın emes, bálkim Mısırdıń sońǵı dáwir xronologiyasın qayta tiklew ushın da bay materiallardı usınıs etedi. Áyyemgi Mısırlılardıń matematikalıq, geografik, medicinalıq bilimleriniń rawajlanıwın, grek-rim dáwirindegi hújjetlerdi esapqa almastan, Tolemaik dáwirinen aldınǵı Mısır páni haqqında pikir bildiriw qıyın; grek-rim Mısırına tán bolǵan dáwirden aldınǵı dáwirdi (eramızǵa shekemgi I-mıń jıllıqtıń ortalarına shekem) tiyisli bolǵanın ajıratıw da qıyın. Aldınǵı dáwir menen baylanıslı bolǵan dáslepki Tolemaik dereklerden alınǵan ájayıp tarıyxıy miynet bul "Demotik jılnama" dep atalǵan bolıp, ol tek ǵana aqırǵı dinastiyalar tarıyxın ǵana qısqasha bayanlaydı. Tabıs hám áwmetsizlik sebepleri ol yamasa bul patshanıń qudaylar hám xramlarǵa bolǵan munasábeti súwretlenedi. Eramızǵa shekemgi I-mıń jıllıqqa tiyisli bay ádebiyat bar bolıp, olardan bizge shet tilinen málim bolǵan birinshi kórkem ádebiyatqa baylanıslı awdarması saqlanıp qalǵan Ossuriyada tuwılǵan hám áyyemgi hám orta ásirlerde Jaqın Shıǵıs hám Rossiyada júdá ataqlı bolǵan Oyshıl Axikar haqqındaǵı ataqlı gúrriń bolıp tabıladı. Sońǵı dáwirdiń túp ádebiyatı saqlanıp qalǵan, hám dástúriy didaktik ("Pournie Ankh -Sheshonka" qızıq syujetli bolıp-uzaq tarıyx ushın ramka) hám kewilashar ("Shıpakerdiń basqa álemge sayaxatı tarıyxı") "Máskúnem faraon Amasis gúrrińi") shıǵarmalardı keltirsek boladı. Áyyemgi Mısır didaktik ádebiyatı 1500 jıllıq tarıyxqa iye bolıp, ilimpazlardıń pikirinshe, ol Jaqın Shıǵıs hám Gretsiya ádebiyatına tásir kórsetken. "Patsha Petubastis" haqqındaǵı ańızlar sheńberi" – quday Amon ǵáziyneleri ushın gúres, V.V. Struve tárepinen "Iliada" dástanı menen salıstırılǵan patsha Inarostıń qural-jaraqları boyınsha tartıslı gúrrińi de sol dáwirge barıp taqaladı. Poetik qatarlar dáwir turmısın jaqsı bayanlaydı, qanlı puqaralar urısı hám mámlekettiń keskin ishki jaǵdayın sáwlelendiredi. Bálkim, bul parsı yamasa hátte ellinistik dáwirlerdi de óz ishine aladı. Bálki Ptax qudayınıń joqarıǵı mártebeli ruwxanıysı, sıyqırshı shahzada Satni-Hemus haqqındaǵı ańızlar sheńberi Tolemaik dawirine shekem tiyisli bolsada, ańızlardıń eń áyyemgi dizimi Ptolomey II Filadelf húkimranlıǵı dáwirine tuwrı keledi. Bul cikldıń ayırım syujetleri, mısalı, Satni-Hemus, jáne onıń balası Sustıń –Osiriske qaraslı jer astı dúnyasına keliwi, Jańa ant mifologiyasında, sıyqırshılar jarısı bolsa Eski ant folklorında ushraydı. Mısr awızeki ádebiyatın úyreniw dawam etip atır.Baplar sanı hám tártibi Sais dáwirinde kanonizaciya (muqaddeslestiriw) etilgen."Marhumlar kitabi" ınan tısqarı, "Nápes kitapi", "Nápestiń ekinshi kitabı" ("Meniń atım jańrasın"), "Máńgilik shıǵarlıǵı kitabı” hám basqalardı mısal etsek boladı

III Bap. ÁYYEMGI MISIR TARIYXI SHIǴIS HÁM ANTIK DÁWIR DEREKLERINDE