Duniyadaǵı tariyxıy processlerdiń, onıń ayrıqsha táreplerin yamasa basqıshların derektanıwsız úyreniw múmkin emes: dereklerdi toplaw, tańlaw hám sın pikir bıdırdıw tariyxıy bilimlerdiń tiykarı bolıp esaplanadı

§3. Bibliya xronologiyalıq rejesi hám grek-rim dúnyası tarıyxı haqqında.
Orta ásirler dástúriy qoljazbalarınan sırtda tek eki papirusqa jazılǵan papirus teksti úzindilerinde XXVII (parsı) dinastiya patshalarınıń dizimi (P. Bilabel) hám, bálkim (júdá qarama-qarsı bolsada) ráwiyattıń bir bólegi Oksirinxtan tabılǵan papirus úzindisinde, III ásir baslarında Mısr tarıyxı boyınsha saqlanǵan hújjetler qatarına kiredi. Manefonnıń miyneti eramızǵa shekemgi III mıń jıllıqtıń basınan eramızǵa shekemgi I-mıń jıllıqtıń aqırına shekemgi Mısr dinastiyaları tarıyxı boyınsha eń qımbatlı hám isenimli tarıyxıy derek bolıp tabıladı. Álbette, Manefon zamanagóy tarıyxshıdan parıq etedi: onıń tarıyxtı súwretlewdegi ornıda jumısshı materialınıń tábiyatı da, onıń isenimliligin bahalaw menen belgilenedi hám taǵı basqa táreplerin atap ótiw orınlı. Sol sebepli Manefon menen Mısr tarıyxı ortasındaǵı estelikler ayırmashılıqların úyreniw zárúrli, ásirese sanlı materiallarda, xronologik sánelerdi esaplawda Manefonnıń (onıń basqada qunlı miynetleri bar) bul shıǵarmasınıń turaqlı áhmiyeti sonda, ol jáhán tarıyxın jarıtıp beriwde isenimli derek, anıǵın aytqanda, bul jolda jáhán xronologiyasın islep shıǵıwda birinshi qádem boldı.
Jazıwları bizge shekem jetip kelgen mısrlılardan, ierogliflardıń ko’p tilinde sholıwın jazǵan Gorapollonıń (eramızdıń IV yamasa V-ásiri) atın tilge alıp ótiw kerek. Onıń “Iyerogliflar” shıǵarması grek tiline awdarmalanǵan hám sol formada bizgeshe jetip kelgen. Óziniń materialları bul avtor J. F. Shampollionnan aldınǵı adamdı qátelestirip jiberdi hám ieroglif jazıwın ashıwda túsinbewshilikke alıp keldi.
IV Bap. AYYEMGI EKI DÁRYA ARALIǴI TARIYXIN ÚYRENIWDIŃ BAǴDARLARI HÁM DEREKLERI

1. 
   Eramızǵa shekemgi III mıń jıllıq áyyemgi Mesopotamiya derekleri haqqında ulıwma maǵlıwmat.
   
   1. 
      Jazba derekler
      

2.2. “Patsha dizimleri” hám basqa tariyxıy mazmundagi tekstler.

3. 
   Ekonomikalıq hújjetleri
   
4. 
   Huqıqıy hújjetler
   
5. 
   Shumer-akkad ádebiyatı estelikleri
   
6. 
   Ilimiy tekstler
   

2.7. Arxeologiyalıq derekler