Duniyadaǵı tariyxıy processlerdiń, onıń ayrıqsha táreplerin yamasa basqıshların derektanıwsız úyreniw múmkin emes: dereklerdi toplaw, tańlaw hám sın pikir bıdırdıw tariyxıy bilimlerdiń tiykarı bolıp esaplanadı

§ 1. Eń áyyemgi dáwirde Mesopotamiya. Shumer hám Akkad. Mesopotamiya eń áyyemgi dáwirde (eramızǵa shekemgi 4-3 mıń jıllıqlar basına shekem)
Mesopotamiya tariyxındaǵı eń áyyemgi dáwir paleolittan eramızdan aldınǵı III mıń jıllıq baslarına shekem bolǵan dawir bolıp tabıladı. Bul dawirdi tek materiallıq mádeniyat estelikleri tiykarında úyreniw múmkin, sebebi jazba derekler tek sol dáwirdiń aqırında payda boldı.
Paleolit ​​dáwiriniń eń áyyemgi estelikleri házirgi Kurdistan aymaǵındaǵı ańshılar mákanları (Qant zavodınıń shıǵındısı -Balka, Shanidar) esaplanadı.
Mezolit dáwiri (eramızǵa shekemgi XI-VIII mıń jıllıqlar )ne tiyisli Zavi-Chemi-Shanidar, Mlefaat, Saqıy -Shahir mákan-jaylarında alıp barılǵan izertlewler natiyjesinde, bul jerde adamlardıń jańa jasaw formaları u’yrenildi; úńgirlerdegi qısqı mákanlar hám dárya boylap jazǵı mákanlar; o’zlestiriwshi xojalıq — awıl xojalıǵı (arpa, biyday, dán maydalaǵısh ) hám sharwashılıq (qoy suyekleri) payda boldı.
Neolit ​​da’wiri (eramızǵa shekemgi VII-V mıń jıllıqlar )ne tiyisli Mesopotamiyada bir qansha mádeniyatlar bolip, olardan eń áhmiyetlileri Jarmo (eramızǵa shekemgi VII-VI mıń jıllıq ), Xassuna (eramızǵa shekemgi VI mıń jıllıq), Tell-Xalaf (eramızǵa shekemgi V mıń jıllıq ). Bul dáwirdi úyreniw ushın tiykarǵı materiallar turar -jaylar hám qábirlerden tabildi.
Xalıq punktleriniń geografiyalıq jaylasıwı eramızǵa shekemgi 7-mıń jıllıqta shıǵıstan batısqa az-azdan eki darya aralig’ina ko’shti, Zagrosdan túsken taw qáwimleriniń jaylasıwı baslanadı.
Xalıq punktlerin qazıw jumısları tek ǵana bul dáwirdegi xojalıq formaları haqqinda emes, bálki bul xojaliqlardiń evolyutsiyası haqqında da maǵlıwmat beredi.
Eginlik ósimliklerınıń tabiliwi izertlewshilerge jańa tu’r hám túrlerdiń rawajlanıwın baqlaw imkaniyatın beredi, miynet qurallarınıń tabiliwi - jerdi qayta islew hám jıynaw texnikasınıń rawajlanıwı, hár túrlı túrdegi dán bazalarınıń bar ekenliginen hasıldarlıqtıń ósiwinen, saqlaw usılların jetiliskeninen derek beredi.
Bóget qaldıqları hám kanal izlerinin’ tabiliwi Xassun dáwirinde jasalma suwǵarıw payda bolǵanlıǵınan derek beredi.
Jarmodan tap Xalafgacha u’y haywanlardıń suyekleri tabildi. Bul arqali sharwashılıqtıń rawajlanıw basqıshların baqlaw múmkin.
Ónermentshilik buyımlarınin’ tabiliwi gúzeshilik, toqıwshılıq, zergerlik hám tas kesiwshilik ónermentshiligi rawajlanǵanınan dárek beredi.
Usınıń menen birge, gúzeshilik rawajlanıwı haqqında mag’liwmat beriwshi kóplegen materiallar: gúlal dóngelegisiz tayarlanǵan ápiwayı Jarmo gúlallarınan tartıp, shlyapa hám figurali ıdıslarg’a shekem tawip u’yrenildi. Xalaflar dáwirinde polixromli boyaw hám sırlaw texnikasınan paydalanılg’aninan derek beredi.
Ónermentshiliktin’ rawajlanıwındaǵı tabıstı tabilǵan metall buyımlar kórsetedi. Jarmo dáwirine tiyisli Tell-Sotto qazıwmalarinda tabılǵan eki mıs penen monshaq hám móri, Hassun dáwirine tiyisli - mıs penen monshaqlar hám pıshaq, sonıń menen birge Yarım -Tepe I den tabilg’an qorǵasın bilezik, Xalaf dawirine tiyisli - qanjar hám misdan qiling’an buyimlar.
Ílaydan islengen ıdıslar Mesopotamiyaning Kishi Aziya, Siriya, Iran, Kavkaz hám Zakavkaz menen ekonomikalıq baylanısları haqqında gúwalıq beredi.
Turar-jay, sawda hám materiallıq ımaratlardıń qaldıqları, kósheler hám jollardıń qatlamı bólekleri sol dáwirde isletilingen arxitektura formaları, qurılıs texnikası hám qurılıs materialların bahalawǵa múmkinshilik beredi. Kómiw dástúrlerin úyreniw Mesopotamiyada túrli etnik gruppalardıń bar ekenligi, Mesopotamiya jámiyetinde social qatlamlarǵa bóliniwdiń payda bolıwı, eń áyyemgi diniy isenimler hám ásirese kómiw dástúriniń evolyutsiyası haqqında juwmaqlar shıǵarıwǵa múmkinshilik beredi.
Xalıq punktlerinde hám olardıń jertólelerinde da úy-ruwzıger buyımları - zergerlik buyımları (monshaqlar, bilezikler, marjanlar hám basqalar ), móriler, - bul áyyemgi zamanlarda jasag’an adamlardıń sırtqı kórinisin hám olardıń turmıs tárizin jáne de jaqtılaw oyda sawlelendiriw imkaniyatın beredi.
Sonday etip, sanap ótilgen materiallıq mádeniyat estelikleri túrleri sebepli Mesopotamiyaning eramızdan aldınǵı VII-V mıń jıllıqlar, neolit ​​davridagi turmısı hám tariyxıy rawajlanıwı suwreti payda boladı.
Materiallıq mádeniyat estelikleri de Mesopotamiya tariyxınıń eramızdan aldınǵı V-mıń jıllıq aqırınan – III mıń jıllıq baslarına shekem bolǵan dáwirdi tiykarǵı derek esaplanadı, yaǵnıy. eneolit ​​davrida, Eredu, El, xalıq-Ubeid, Uruk hám Jemdet-Nasrdiń izbe-iz rawajlanıp atırǵan arxeologiyalıq mádeniyatları haqqında maǵlıwmatlar beredi. 2 mıń jıllıq aqırınan - 3-mıń jıllıq baslarına shekem bolǵan dáwirdi jarıtıwshi tiykarǵı derek esaplanadı, yaǵnıy. eneolit ​​da’wirinde, Eredu, El, Ubeid, Uruk hám Jemdet-Nasrdiń izbe-iz rawajlanıp atırǵan arxeologiyaliq mádeniyatları haqqında maǵlıwmatlar beredi.
Mesopotamiya qublasındaǵı xalıq punktleriniń geografiyalıq jaylasıwı qáwimlerdiń qublaǵa, regiondıń ishki bólegine háreketin kórsetedi.
Jasalma suwǵarıw sistemasın jaratıw esabına awıl xojalıǵı ekonomikası gu’llep-jasnaǵan. Ónermentshilik rawajlanǵanlıǵı haqqında dáliller de bar. Gúzeshilik sanaatında El-Ubeyd dáwirinde gúlal charxi, standart sırtqı kórinisler, geometriyalıq ren’li suwretlew payda bolıwı, Uruk dáwirinde tez aylanıwshı gúlalshılıq úskenesiniń payda bolıwı, gúzeshilik ustaxanalari hám kúlreń hám qızıl reńli ılaydan islengen ıdıs buyımlardıń ǵalabalıq islep shıǵarılıwı gúzetiledi. Músinshilik hám barelyeflar menen bezetilgen tas penen ıdıslar, mifologiyalıq, áskeriy, xojalıq tábiyat kórinisi hám bezewler su’wretlengen yarım qımbat bahalı taslardan jasalǵan móriler, monumental haywan kelbetleriniń kópligi tas kesiw ónermentshiliginin’ tabısınan derek beredi. Biraq metallǵa qayta islew beriwdiń rawajlanıwı jaqsi rawajlang’anlig’in ko’rsetiwshi tabilmalar: mıs ásbaplarınıń úlken kompleksi, quyılıw texnikasınıń rawajlanıwı (El-Ubeid), qımbat bahalı metallardı qayta islewge tiykarlanǵan zergerlik buyımları islep shig’ariwdin’ rawajlanıwı (Uruk dáwiri), kóp muǵdardaǵı mıs ásbapları hám qurallar, bronza buyımlar (Jemdet-Nasr) u’yrenildi. Bul dáwirdiń eń zárúrli transport quralları bolǵan qayiq hám arbalardin’ su’wretleri hám ılaydan jasalǵan maketleri saqlanıp qalǵan.
El-Ubeyd dáwiri kishi xalıq punktleriniń bar ekenligi hám 10 gektarǵa shekem bolǵan iri xalıq punktleriniń payda bolıwı menen xarakterlenedi. Uruk dáwirinde dáslepki qalalar - ónermentshilik hám sawda orayları payda boldı. Turar -jaylardıń hár túrli túrleri : ılashıqlar, bekkem gerbishten qurılǵan kóp xanalı úyler, hátte qalıń diywalları bolǵan saray imaratları bolg’an. Bara-bara ibadatxanalardiń roli artıp bardı: eger eramızǵa shekemgi IV mıń jıllıqtıń birinshi yarımında olar jasalma platformalarda qurılǵan bolsa keyin Uruk dáwirinde pútkil ibadatxana komplekslerin freskalar, ústinler, mozaikalar menen bezetilgen hám eramızǵa shekemgi IV-III mıń jıllıqlar aqırında túrli oraylarda sawlatlı ibadatxanalar júzege kelgen: Urukdagi Ań qudayiniń “Aq ibadatxanasi”, Tepe Gavradaǵi úsh ibadatxana, Tell Brakdaǵi “múqaddes kóz” ibadatxanasi usılar qatarına kiredi. Basqarıw, ekonomikalıq, siyasiy hám ideologiyalıq oraylar retinde shirkewlerdiń roli ayqın kórinetuǵın boladı. Fortifikatsiya elementleri payda boladı, bul bolsa biyqarar ishki hám sırtqı siyasiy jaǵdaydan dárek beredi.
Social qatlamlarǵa bóliniw qábirlerdi úyreniw tiykarında anıqlanadı : tas plitalar yamasa ılay gerbishlerden qurılǵan tereń qábirler [62], mórlerdiń bar ekenligi - múlk belgileri bolip, bo'rtpe hám ruwxanıy húkimdarlardiń mórilerindegi súwretler menen salıstırǵanda olardıń subiektleriniń ádewir ulken kólemde ekenligi socialliq qatlamlaniwdan derek beredi.
Eramızǵa shekemgi IV mıń jıllıqtıń aqırında Uruk dáwirinde birinshi jazba estelikler payda boladı, olar ılay taxtalarǵa proto-shumer dep atalǵan súwretli (piktografik) jazıwda jazılǵan. Ondaǵı pútkil túsiniklerdi bildiriwshi belgiler sanı 2000 ge jaqın. Olar mazmunına kóre hár qıylı bolıp : ekonomikalıq esabat hújjetleri: maydanlardı ólshew, ónimlerdi beriw hám qabıllawdı esapqa alıw, ásbaplar, kásipler dizimi, xalıq punktleriniń atları hám basqalar. Eń áyyemgi ekonomikalıq arxivler, tiykarınan, Uruk hám Jemdet-Nasrdaǵı ibadatxanalardan tabılǵan. Bir qatar ekonomikalıq hújjetlerde "tawlı mámlekettiń er adamları (hayalları ) " haqqında eskertip ótiledi, bunnan olardı qul ekenligin ańlaw múmkin. Eger aldınǵı tekstlerde olardıń sanı onlap kórsetilgen bolsa, keyingi tekstlerde ol 700 danaǵa jetedi. Proto-Sumer jazıwı ele tolıq úyrenilgeni joq.
Materiallıq mádeniyat esteliklerin analiz qılıw hám Mesopotamiya tariyxındaǵı eń áyyemgi dáwirdi jazıwdan kórinip turıptı, olar tiykarında alǵashqı jámáát basqarıw princıpınıń ıdıraw procesiniń tarıyxıy tárepten tuwrı súwretin qayta tiklew múmkin.