Duniyadaǵı tariyxıy processlerdiń, onıń ayrıqsha táreplerin yamasa basqıshların derektanıwsız úyreniw múmkin emes: dereklerdi toplaw, tańlaw hám sın pikir bıdırdıw tariyxıy bilimlerdiń tiykarı bolıp esaplanadı

§3. Jazba derekler
Eramızǵa shekemgi 3-mıń jıllıqqa tiyisli Mesopotamiya jazba dеrekleri arasında "patsha jazıwları" dep atalatuǵın patshalar yamasa qala-mámleketlikler húkimdаrları atınan hár túrlı jaǵdaylarda dúzilgen tekstler eń áhmiyetlisi esaplanadı. Bunday derekler tariyxıy haqıyqatlıqtı kórsetiwdiń keńligi menen ajralıp turadı hám olardı dúziwshiler kózqarasınan qala yamasa mámleket turmısındaǵı zárúrli waqıyalar haqqında júdá kóp maǵlıwmatlardı óz ishine aladı. "Patsha jazıwları" n eki gruppaǵa bóliw múmkin: zamanlaslarına qaratılǵan tekstler - xatlar, húkimler, sud kodeksları, shártnamalar hám qudaylar hám uzaq áwladlarǵa arnawlar, sonıń menen birge, stellalardaǵi estelik jazıwları bolıp, olar patshalardiń qılmısları hám ekspluataciyaların máńgilestirgen.
Eń áyyemgi baǵıshlaw jazıwları eramızǵa shekemgi XXVII-XXV ásirlerge (II hám III dinastiya dáwirine) tuwrı keledi. Bul patshalar qudaylarǵa arnaǵan qımbat bahalı buyımlardaǵı qısqasha jazıwlar bolıp tabıladı. Eń áyyemgi ham belgili “patsha jazıwları” nemis ilimpazı D.O.Edsard tárepinen Baǵdad muzeyinnen tabılǵan. Onda “Mebaragası, Kish patshası” dep jazılǵan edi. Bunnan bul jazıw 1-dinastiyanıń 22-patshası Enmebaragesına tiyisli ekenin biliwimizge boladı. (XXVII asir) Ibadatxanalar, saraylar, mayda tegis qabarıq gerbish formasındaǵı tas penen taxtalar, konuslar hám pisken gerbishlerge ornatılǵan jazıwlar solar qatarına kiredi.
Áyyemgi Shumer qalaları - Eredu, Ur, Uruk, Lagash, Girsu hám basqa qarabaxanaları qazıw processinde júzlegen sonday jazıwlar tabılǵan ; olar qazılǵan bınanıń qurılısı yamasa qayta qurılısı qaysı húkimdar dáwirinde ámelge asırılǵanlıǵın, sonıń menen birge onıń atı hám maqsetin anıqlaw imkaniyatın beredi. Dáslepki “arnaw jazıwları” qısqa bolǵan ham bir forma boyınsha jazılǵan. Máselen, “Akkad patshası Sharkalisharri quyash qudayı Shamashqa Sippar qalasinda imarat qurdırdı”. Bul dástur Jańa Vavilon dáwirine shekem saqlanıp qalǵan bolsada, keyingi dáwirlerde jańa-jańa maǵlıwmatlar menen bayıp barǵan. Qudaylarǵa arnawlar keyinshelik dábdebeli gimnlarǵa aylanadı, endi onda patshalardıń shejiresi, paziyletleri, qilǵan isleri, áskeriy batırlıqları sanap ótiledi, qurǵan ibadatxana yaki imaratlarınıń qurılıwı, bezeliwi ayrıqsha keltirip ótiledi. Geyde arnaw jazıwları patshanıń qurılıs iskerligi menen ulıwma baylanıslı bolmaǵan maǵlıwmatlardı óz ishine aladı. 1878-jılda Tello (áyyemgi Girsu, ilgeri Lagash menen qońsı bolǵan) qazıwmalarıda Uruinimgina qalası húkimdarınıń (eramızǵa shekemgi 2318-2312 jıllar ) úsh ılay konusları tabılǵan bolıp, olarda kanal qurılısı menen baylanıslı derlik birdey qurılıs jazıwları bar. Teksttiń kóp bólegi bolsa Uruinimgina tárepinen alıp barılǵan reformalar - salıq júgin jeńillestiriw, ayırım minnetlemelerdi bıykarlaw, lawazımlı adamlardıń óz basımshalıqların sheklew haqqındaǵı esabat bolıp tabıladı. Tekst reformalardan aldın bolǵan hiylekerlik hám ózbasımshalıq penen talan-taraj etiwlerdi sanap ótedi hám keyin Xudojoy patshanıń aralasıwınan keyin jaǵday qanday ózgergenin aytadı.
II dinastiya patshası Lagash Gudeyaning (eramızǵa shekemgi XXII ásir aqırı ) keń qamtılǵan qurılıs jazıwlarında uzaq mámleketler menen baylanıslar, qurılıs materialları qay jerden alıp kelingenlıgi, xalıqtıń miynetke tartılıwı hám basqalar haqqında kóplegen maǵlıwmatlar bar. Ásirese, XIX ásir aqırında Tello qalasınan E. de Sarzek tárepinen tabılǵan eki Gudea cilindri qızıq. Bul cilindrlerdegi jazıwlarda patsha Gudeanıń túsine Ningirsu qudayına ibadatxana qurıw haqqındaǵı buyrıǵı kirgeni, qurılıs menen baylanıslı dástúrler, qudaylardan alǵan belgileri haqqında aytıladı.
Zárúrli tariyxıy maǵlıwmatlar ushın hátte qısqasha standart jazıwlardı da jıynaw múmkin. Sonday etip, Suza qalasından tabılǵan Shulga (eramızǵa shekemgi 2093-2046 ) qısqa arnaw jazıwı Urning III dinastiyanıń bul shaxı Insushinak qudayina sıyınıwxana qurǵanlıǵı haqqında xabar beredi; Suzada bunday jazıwdıń tabılǵanlıǵınıń ózi XXI ásirdiń birinshi yarımı daǵı “Shumer hám Akkad” patshalıǵı menen Elam ortasındaǵı munasábetlerdiń mánisin kórsetip beredi. Bunday jazıwlarda tez-tez ushraytuǵın patshanıń ata-babaları hám ataqları patshalardiń húkimdarlıq dáwiri izbe-izligin hám olardıń múlkin anıqlawǵa, sonıń menen birge, bólek iri siyasiy waqıyalar haqqında shama qılıw imkaniyatın beredi.
Bunday jazıwlardıń dálillerin túsindirme berip, usınıń menen birge, tómendegi ayrıqshalıqlardı este saqlaw kerek: birinshi náwbette, olar frazeologiya hám formulalardıń turaqlılıǵın menen ajralıp turadı.
Ol payda bolǵannan keyin, hátte olar qashannan berli tiykarın joǵaltqan bolsalar da málim bir titul tap sol dinastiyanıń keyingi patshaları tárepinen qabıl etiledi hám saqlanıp qaladı. Bunnan tısqarı, dáwirdiń belgili patsha ataqları Mesopotamiyanıń túrli qalalarında kóp ásirler dawamında úlgi bolıp kelgen. Sonday etip, birinshi “tópandan keyingi" dinastiyanıń patshaları ataǵı - "Kish patshası" tekǵana keyingi Shumer shahları (Mesanepad hám basqalar ) tárepinen qollanılǵan, bálkim "álem patshası" mánisin alǵan halda Ossuriya dáwirige shekem saqlanıp qalǵan. Patshanıń ibadatxanalar hám ádillik ideyalarına bolǵan ǵamqorlıǵı, " jarlını kúshliden qorǵawi", dushpanlardı joq etiw hám basqalar haqqındaǵı bayanatlar “patsha jazıwlarınıń" dásturiy kórinisi bolip tabiladi. Arnaw hám qurılıs jazıwları bir kún kelip patsha tárepinen qurılǵan imaratlardı qayta tikleytuǵın qudaylar hám áwladlar ushın mólsherlengen edi; olarda húkimdar - jeńimpaz jawınger, ádalat qorǵawshısınıń qaharmanlıqları ideallastırılgan súwreti bolsa ájep emes. Bunday jazıwlardıń maqseti húkimdardı ámeldegi norma hám túsinikler kózqarasınan eń maqul kózqarastan kórsetiw bolıp, bul ideal súwretke mas kelmeytuǵın hámme zat olarda sáwlelenbegen. Sonıń ushın bunday derekler ústinde islegende izertlewshi olarda waqıyalar qay dárejede tuwrı kóretilgeni, neler buzıp kórsetilgenligi, neler haqqında aytılmaǵanlıǵı haqqında oylap kóriwi kerek boladı.
Joqarıda aytılǵanlardıń barlıǵın tas stelalar hám bareleflar menen bezetilgen plitalarǵa óyilgan yamasa jar taslarǵa óyilgan estelik (este qolarli) jazıwlar menen baylaw múmkin. Eger qudaylar ushin arnaw jazıwlar ápiwayı oqıw ushın qaratilmagan, ol jaǵdayda estelik jazıwları kóbinese (lekin mudamı da emes) adamlar oqıwı ushın jámiyetlik orinlarǵa jaylastırıldı. Bunday stelalar sawashlar bolatuǵin orinlarda, shegaralarda yamasa ol yamasa bul patsha armiyasınıń aldınǵa jılısıw jerlarında ornatildi. Bul jazıwlar saltanatli sesler uyǵınlıǵında urısta jeńiske eriskende tinishliq ornatılıwı yamasa júriw sharayatları hám olardıń nátiyjeleri - qandayda bir mámleket yamasa wálayattıń jawlap alıp etılıwı, salıq óndiriliwi , shegara ornatılıwı haqqında gúrriń etedi. Tekst aqırında kóbinese stella yamasa jazıwdı buzıw yamasa buzıwǵa háreket etken kisige náletler keledi.
Bul túrdegi eń dıqqatqa iye estelikler qatarında XIX ásir aqırında Tello qalasından E. de Sarzek tárepinen tabılǵan Lagash húkimdarı Eannatum (eramızǵa shekemgi 2400 y.) tárepinen jaratılǵan “Korshuna stellasi” dep atalıwshı jazıw kiredi. Eki metrli stelanıń bir tárepinde Ningirsu qudayı súwretlengen, ol jawınger tórni ustap turıptı, ol jaǵdayda dushpanlar penen dus kelgen, basqa tárepinde - Eannatum júrislerinen bir neshe kórinisler ; Joqarıdaǵı saqna urıs maydanın súwretleydi. Stelladaǵı jazıwdan kórinip turıptı, onda laǵashlıqlardiń Umma qalası armiyası ústinen qazanǵan jeńisi húrmetine ornatılǵan. Sawash eki qońsılas qala ortasında áskeriy waqıyalarǵa aldın da, bir neshe márte sebep bolǵan tartıslı shegara aymaǵı Gueden maydanında júz bergen. Shegaradaǵı stellalar bir neshe márte ornatılǵan hám joq etilgen. Bul sawashlar tariyxın biz Entemen (eramızǵa shekemgi 2360 -2340 jıllar ) astında dúzilgen eki ılay cilindrdaǵi jazıwdan bilip alamız. Tap sonday jazıwlar bolǵan cilindrlerden biri 1895 jılda Lagash qasında tabılǵan ekinshisi tabılǵan jeri belgisiz. Itimal, olardıń ekewi de qanday da shegara imaratları tiykarında diywal menen oralǵan.
Akkad dáwiri kórkem-ónerinıń ájayıp esteligi bul Naram-Suenanıń jeńiske eriskeni ushin ornatilǵan stellası (eramızǵa shekemgi 2236 -2200 jıllar ) bolıp, onıń jazıwı Akkadlardıń Zagra tawlarına júriwi hám lullubi qáwimlerinıń jeńiliwi haqqında gúrriń etedi. Basqa Akkad shahları – Rimush hám Sargonnıń este qalarlıq jazıwları da qızıq. Sargon hám Naram-Suenning Batısqa júriwleri haqqındaǵı jeńisli jazıwlarınıń eski Vavilon nusqaları saqlanıp qalǵan, olarda Ebla jeńiliwi de eskertip ótilgen.
Imperator estelik jazıwınıń maqseti ótken zamannıń keleshektegi yadı bolıp xizmet etiw, keleshek áwladlar ushın patshanıń áskeriy qaharmanlıǵı hám baylıǵın kótermelew edi. Jazıwlardı dúziwshiler maqtawǵa itibar bermedi hám haqıyqattı burmalawdan tartınbadı, mısalı, shubhalı nátiyje menen sawashlardı jaqtı jeńis retinde usınıs etti. Sonısı qızıq, Naram-Suen ózinıń Batısqa júriwi haqqındaǵı jazıwında sonday deydi: “Insan jaratılǵanınan berli heshqashan patsha Armanum hám Eblu mámleketlerin wayran etpegen”, eger bunnan 80 jıl aldın onıń babası Sargon, sonıń menen birge, Mari, Yarmuti hám Eblaning Sidr toǵayı hám Gúmis tawların jawlap alıwı haqqında jazǵan. Patsha jazıwlarında tabılǵan cifrlı maǵlıwmatlar menen islewde júdá ıqtıyat bolıw kerek. [69] Eger de, mısalı, Entemena Quday onı “3600 adamnan tańlaǵan”, Uruinimgin – “36000 nan” hám Gudea – “216000 (3600 * 60 ) nan” dep aytsa, bul, álbette, hár qıylı statistikalıq maǵlıwmatlar ushın isletılıwı múmkin bolǵan statistikalıq maǵlıwmatlar emes, al, metaforalıq ańlatpa bolıp, júdá kóp adamlardı ańlatiw ushun isletilgen.
Biz házirge shekem tiykarınan qudaylar hám áwladlar ushın mólsherlengen muqaddes jazıwlar haqqında aytıp keldik. Keliń, házirgi mútajlikler ushın jaratılǵan patsha jazıwları – rásmiy xatlar, diplomatiyalıq hújjetler hám basqalardı tekseriwge sholıw jasayıq.
Eramızǵa shekemgi 3-mıń jıllıqtıń patsha xatları birneshesi bizgeshe jetip kelgen hám olar áyyemgi Vavilon dáwirindegi nusqalarda kelgen hám olardıń haqıyqıylıǵı shubhasız emes. Itimal, bul túrdegi eń kózge kóringen estelikler Ur dinastiyasınıń sońǵı shahı Ibbi-Suen (eramızǵa shekemgi 2027-2003-jılları) jáne onıń komandiri Ishbi-Erranıń xatları bolıp, olarda qırılıwınan aldınǵı dramalıq waqıyalar sáwlelendirilgen. (“Shumer hám Akkad shahlıǵı”). Patsha óz sárkardasın Issinnan úlken muǵdarda dán satıp alıp, Urga jetkiziw ushın jiberdi. Ishbi-Erra patshaǵa shabıwılshı amariyler qublaǵa baratuǵın barlıq jollardı basip alǵanlıǵı sebepli tapsırmanı orınlawdıń ılajı joq ekenligi haqqında xabar beredi hám patshadan Issin hám Nippurdı kóshpenshilerden qorǵawdı oǵan tapsırıwdı soraydı. Buǵan juwap retinde Ibbi-Suen Ishbi-Erranı arqa qalalar húkimdarlarınan járdem sorawǵa usınıs etti jáne onı Nippur hám Issindi qorǵaw baslıǵı etip tayınladı, ol tez arada ózin Issinda shah dep járiyaladı.
Eramızǵa shekemgi II mıń jıllıqta Mesopotamiya ulamaları ózleri ushıratqan haqıyqıy patsha xatlarınan nusqa kóshirgen, sonıń menen birge, áyyemgi dáwir shahları atınan qıyalıy xabarlar jazǵan. Eger bunday xabarlar kóbinese salıstırǵanda isenimli dástúrge tiykarlanǵan bolsa da, olar ele de tiykarǵı derekler esaplanbaydı hám kórkem ádebiyatqa baylanıslı dóretpe retinde qaralıwı kerek.
Eramızǵa shekemgi III mıń jıllıqta bir qatar xalıq aralıq shártnamalarǵa eristi. Lagash hám Umma ortasındaǵı bir qatar shegara shártnamalarınıń shártleri eki Cilindr tekstine kiritilgen bolıp, bul qalalardıń Gueden maydanı ushın gúres tariyxın belgilep beredi.
Suza qalasındaǵı Inshushinak qudayınıń ibadatxanasın qazıw processinde óz ara birlesiwshilik shártnamasınıń elamcha teksti túsirilgen ziyanlanǵan ılay taxta tabıldı, shártnama Naram-Suen hám Elam shahi (itimal Xita) ortasinda dúzilgen. Shártnama elam hám akkad qudayların ant etiwge gúwa bolıw ushın shaqırıw menen baslanadı. Keyinirek hújjette Akkad patshası Naram-Suen Suzaǵa sıylıqlar menen elshi jibergeni haqqında xabar berilgen. Elam patshası Naram-Suenge isenimli áskerbası basshılıǵında járdemshi ásker berdi, ol Akkad patshasınıń wákilleri menen birgelikte eki mámleket ortasında birlesiwshilik shártnamasın tolıq islep shıqtı. Shártnama tekstinde: “Bul jerde awızbirshilik húkim súrsin... Qáwipli kelispewshilik tamamlansın!.. Naram-Suennıń dushpanı menıń dushpanım, Naram-Suennıń dostı menıń dostım!..” Itimal, shártnamanı teń dep ataw múmkin emes, lekin ol kúshli Akkad shahı ele de arqa qońsılası menen saldamlı esap-sanaq etiwge májbúrliligin kórsetedi. Ebla arxivi tabılǵanǵa shekem bul shártnama jazba túrde tastıyıqlanǵan eń áyyemgi xalıqaralıq shártnama sıpatında tán alınǵan.
1952-jılda amerikalı alım S. N. Kramer Istanbul muzeyi fondlarınan dúnyadaǵı eń áyyemgi nızamlar kompleksin – Ur III dinastiyası tiykar salıwshısınıń Ur-Nammu nızamları kodeksin (eramızǵa shekemgi 2112-2094-jıllar) taptı. Nippurdan qattı ziyanlanǵan ılay tabletkada Uruinim ǵana konuslarındaǵı jazıwdı hám nızamlardıń tekstin azmaz eske túsiriwshi uzın kirisiw sózi bar. Keyinirek kodtıń basqa bólimleri tabıldı. Hámmesi bolıp otızǵa jaqın maqala saqlanıp qalǵan: olar neke munasábetlerin tártipke saladı, qashqın quldı tutıp alǵanlıǵı hám iyesine qaytarǵanlıǵı ushın tólemdi belgileydi, jaralanǵanlıǵı, ótirik gúwalıq bergenligi hám materiallıq zıyan jetkergenligi ushın járiyma muǵdarın belgileydi. Shama menen, eger ulıwma principlerde bolmasa, ayırım qaǵıydalarda Ur-Nammu nızam kodeksi, itimal, ámeldegi ádetler tárepinen belgilengen normalardan tısqarıǵa shıqtı hám patsha yamasa onıń dóretiwshiliginıń nátiyjesi boldi.