Dunyo aholisi geografiyasi

Jahon xo`jaligi geografiyasi.
Jahon xo`jaligi insoniyatning butun tarixi davomida shakllangan. Buyuk geografik kashfiyotlar natijasida Yevropa va Osiyodan keyin Yer kurrasining boshqa qit`alari ham xalqaro savdoga jalb etildi. Qit`alar o`rtasidagi mahsulotlar almashinishi jahon bozorining paydo bo`lishiga olib keldi. Transportning rivojlanishi bu bozorning bundan keyingi rivojlanishiga yordam berdi. Dengiz transporti barcha qit`alarni bir-biri bilan bog`ladi. XIX asrning 2 yarmidan boshlab temir yo`llarining uzunligi keskin oshib bordi.

Jahon xo`jaligining shakllanishida mashinalashgan yirik sanoat asosiy omil bo`ldi. Mashinalashgan yirik sanoat XVIIIasr oxiri va XIX asrning boshlarida Yevropaning bir qator davlatlari va AQSH da sanoat inqilobidan keyin vujudga keldi. Jahon xo`jaligi XIX asrning oxiri va XX asr boshlarida mashinalashgan yirik sanoat, transport va jahon bozorining rivojlanishi natijasida vujudga keldi. Jahon xo`jaligi dunyodagi barcha mamlakatlarni butun jahon iqtisodiy munosabatlar orqali bir-biri bilan bog`lovchi uyg`unlikdir.

Jahon iqtisodiyotidagi yalpi mahsulotning 64 % i noishlab chiqarish sohasiga, 32 % i sanoatga, 4 % i qishloq xo`jaligiga to`g`ri keladi (XXI-asr boshida).

Jahon eksport mahsulotlarini 100 % deb olsak, uning 10 % i AQSH ga, 9 % i GFR ga, 8 % i Xitoyga, 6% i Yaponiyaga, 5 % i Fransiyaga, 4 % i Buyuk Britaniyaga, qolgan 58 % i boshqa davlatlar hissasiga to`g`ri keladi (2005 y).

Jahon xo`jaligining geografik modeli tobora murakkablashib boradi. XIX asrning oxirlariga qadar hamma ko`rsatkichlariga ko`ra bitta markaz - Yevropa ustun turar edi. I.A.Vitver bu davrni Yevropa – markaz davrida deb atagan. Keyinchalik 2-markaz – AQSH paydo bo`ldi. U tezda asosiy markaz bo`lib qoldi.

Jahon xo`jaligidagi eng yirik kreditor davlatlar: AQSH, Kanada, Yaponiya, Avstraliya, Yangi Zelandiya, Saudiya Arabistoni, Quvayt, BAA hamda G`arbiy Yevropa davlatlari. Qolgan deyarli barcha mamlakatlar qarzdor davlatlar hisoblanadi.

2 ta jahon urushi oralig`ida jahon ahamiyatiga ega bo`lgan yangi markazlar – sobiq SSSR va Yaponiya vujudga keldi. II - jahon urushidan keyin Xitoy, Hindiston, Janubi-G`arbiy Osiyodagi neft qazib chiqaruvchi mamlakatlar guruhi, Kanada, Avstraliya, Braziliya kabi markazlar vujudga kela boshladi. Keyingi 20 yil mobaynida 4 ta “Osiyo yo`lbarsi” boshchiligidagi yangi industrial davlatlar jahonga tanildi. Bular natijasida Osiyo Tinch okeani regionining jahon xo`jaligidagi mavqei yanada o`sdi. Shunday qilib hozirgi vaqtda jahon xo`jaligining geografik modeli ko`p markazlilik hususiyatiga ega bo`ldi.

Jahon xo`jaligi ichidagi o`zaro munosabatlar yaqin vaqtlargacha 4 ta qutb – kapitalistik g`arb, sosialistik Sharq, “boy” Shimol va “kambag`al” janubning bo`lishi bilan belgilanar edi.

Jahondagi eng yirik oltin va chet el valyuta zaxiralariga ega bo`lgan davlatlar: AQSH, YAponiya, GFR, Fransiya, Shvesariya, Italiya, Xitoy, Singapur, Braziliya.

Hozirgi vaqtda jahon xo`jaligining ichki asosiy qarama qarshiligi “Shimol” bilan “Janubn”ning yoki markaz bilan chekkaning qarama-qarshiligi orasidagi farqdir.Masalan: 90 yillari jahon xo`jaligining butun chekka joylariga jahon IYAM ning va sanoat mahsulotining 15 % , qishloq xo`jalik mahsulotining 30% i to`g`ri kelgan. IYAM aholi jon boshiga hisoblanganda, bu mamlakatlarda 1000 dollardan kam bo`lmagani holda, G`arbning iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarida 14000 dollardan ortiq bo`lgan.

Jahon bo`yicha IYAM ni 100 % deb olsak, shuning 21,2 % i AQSH ga, 11,8 % i Xitoyga, 7,3 % i YAponiyaga, 5,5 % i Hindistonga, 4,5 % i GFR ga, qogani boshqa davlatlarga to`g`ri keladi (2005 y).

IYAM si sotib olish pariteti aholi jon boshiga 30 000 AQSH dollaridan yuqori bo`lgan davlatlar: Lyuksemburg (58 900 $), AQSH, Kanada, YAponiya, Norvegiya, Finlandiya, Daniya, islandiya, Buyuk Britaniya, Irlandiya, Fransiya, Belgiya, Niderlandiya, SHvetsariya, Avstriya, Avstraliya (2006 y).

IYAM si sotib olish pariteti aholi jon boshiga 500 AQSH dollaridan kam bo`lgan mamlakatlar: G`arbiy sahroi Kabir (2006 y).

Shu sababli jahon xo`jaligining “geografik modeli”ni takomillashtirishning asosiy yo`nalishi jahon xo`jaligi “chekka qismi”ni rivojlantirishdan iborat bo`lmog`i kerak.

Jahon xo`jaligining rivojlanishi quyidagicha: AQSH, Kanada, MDH,YAponiya va Xorijiy Yevropaning deyarli barcha mamlakatlarida iqtisodiy o`sish pasaygan. Masalan, XX- asr oxirida iqtisodiy o`sish Tojikiston, Ukraina, Moldaviya kabi davlatlarda yiliga 8 % ni tashkil etadi. Aksincha, Xorijiy Osiyo davlatlari va Lotin Amerikasi mamlakatlarida yillik iqtisodiy o`sish ko`tarildi.Masalan, Xitoy iqtisodiyoti yiliga 10 %, Janubi-sharqiy Osiyo davlatlari 7 %, Hindiston xo`jaligi 6 % ga o`smoqda.

Jahonda mahsulot eksporti bo`yicha yetakchi davlatlar ulushi

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. Karimov I.A. “O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida, xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari” Toshkent. 1997 y.

2. Atlas “Ekonomicheskaya i sosialnaya geografiya mira” M. 2006 “Drafa”

3. Atlas “Ekonomicheskaya i sosialnaya geografiya mira” M. 2005 “Ast- Press shkola”

4. Atlas “Ekonomicheskaya i sosialnaya geografiya mira” M. 2000“Ast- Press”

5. “Atlas mira” Stranы mira v kartax i sifrax. M. “Ast-Press” 2000 g.

6. Ahmedov B. Lotin Amerikasi. T.O`z dav nashr. 1963.

7. Arab mamlakatlari. Spr. O`zb. T. 1965.

8. V.V.Volskiy va b. Ekonimicheskaya geografiya kapitalisticheskix i razvivayushixsya stran. 2-chiqar. M. MGU. 1986-y.

9. “Geografiya: stranы i narodы” Rossiya. g. Smolensk: “Rusich” 2000 g.

10. Internet ma`lumotlari “Osnovnыye demograficheskiye pokozateli po vsem stranom mira v 2007 godu” Razdel I-II

11. Jahon mamlakatlari. Spravochnik. T.O`zbekiston. 1990 y. 82 ta avtor.

12. WWW.ZIYONET.UZ