Dunyo bo’yicha energiya iste’moli strukturasi reja: Kirish Asosiy qism

Islohotlarga o‘tish
Endi biz nima bo‘layotganidan bexabar bo‘lgan kishilar uchun energetika sohasida islohotlar yo‘qligi haqidagi iddaolarga javob berishga harakat qilamiz. Energetika sohasini islohotlar allaqachon boshlangan va tez sur’atlar jadallashmoqda.
Dastlab energetika sohasida erkin raqobat bozorini shakllantirish islohotlari sinchkovlik bilan o‘rganishni talab qilishini aniqlashtirish lozim. Energetika sohasi korxonalari va iste’molchilari faoliyat yuritadigan tegishli huquqiy asosni shakllantirish eng muhim nuqta. Huquqiy normalar soha faoliyatining barqarorligini ta’minlashi, shu orqali energiya xavfsizligini kafolatlashi lozim. Shu nuqtai nazardan, energetika sohasini liberallashtirish jarayoni bir kun yoki bir yil emas, balki bir necha yildirki, bu keng ko‘lamli xorijiy tajriba bilan yaqqol namoyon bo‘ladi.
Buyuk Britaniya 1988 yilda boshlangan va 8 yil davomida amalga oshirilgan elektr yenergetikasi sanoatini erkinlashtirish bo‘yicha birinchi Yevropa mamlakatiga aylandi. Avstraliyada elektr energetikasi sohasidagi islohotlar jarayoni 1991 yildan 1996 yilgacha davom etdi. Braziliyada bu sohani xususiylashtirish 1995 yildan 1998 yilgacha davom etdi. Hindistonda elektr energetikasi sohasida islohotlar 2003 yildan 2010 yilgacha, Shvetsiyada esa 1992 yildan 1997 yilgacha amalga oshirildi. Norvegiya, 1989 yilda energetika to‘g‘risidagi qonun qabul qilinganidan so‘ng, faqat ikki yil davomida elektr ishlab chiqarish va savdo sohasida islohotlarni amalga oshirish uchun tayyorgarlik ko‘rdi. Shunday qilib, bu savol murakkab va vaqtinchalik emas.
Islohotlarning boshlanishi
O‘zbekistonda bu yo‘nalishda nimalar qilinmoqda?
Uzoq vaqt davomida sanoatning rivojlantirishga e’tibor berilmadi. Agar 1991 yilda elektr energiyasi ishlab chiqarish 54 mlrd. kVt soatni tashkil etgan bo‘lsada (14% aholi tomonidan iste’mol qilingan, 86% - iqtisodiyot tomonidan), 2016 yilga kelib u atigi 59 milliard kVt soatgacha o‘sgan, ammo so‘nggi yillardagi sa’y-harakatlar natijasida 66 milliard kVt / soatga yetkazildi.

Obzor eksperta Sentra ekonomicheskix issledovaniy i reform: Energetika Uzbekistana v usloviyax pandemii
Yillar davomida aholi 1991 yilda 20,6 mln. dan 2016 yilda 32,1 mln. ga o‘sdi, iqtisodiyot va biznesning elektr energiyasiga bo‘lgan ehtiyojlari ham sezilarli darajada oshdi va maishiy texnika vositalaridan keng foydalanish tufayli aholi tomonidan energiya iste’moli darajasi ham oshdi.
Elektr energiyasi bilan mavjud muammoni hal qilish uchun dastlab qadamlar 2018 yilda amalga oshirildi va birinchi navbatda korxonalarni moliyaviy sog‘lomlashtirish qaratilgan edi. "O‘zbekenergo" AJ tashkilotlarining moliyaviy barqarorligini mustahkamlash imkonini beradigan Prezident farmoni va qarori qabul qilindi. Oliy Majlis Senatining 2019 yil 21 iyundagi yalpi majlisida O‘zbekiston Prezidenti elektr energiyasi narxlarini tartibga solishning bozor mexanizmlarini belgilash zarurligini ta’kidladi.
Shu paytdan boshlab Liberal model bo‘yicha energetika sohasini isloh qilish bo‘yicha kurs qabul qilindi. 2019 yilning fevral oyida Prezident farmoni bilan O‘zbekiston Respublikasi Energetika vazirligi tashkil etildi, bu esa tarmoqda tartibga soluvchi va xo‘jalik vazifalarini taqsimlash imkonini berdi.
2019 yil mart oyida "O‘zbekenergo" AJ Prezidentining qarori bilan elektr energiyasini ishlab chiqarish, tashish, taqsimlash va sotish bo‘limi qayta tashkil etildi: "Issiqlik elektr stansiyalari", "O‘zbekiston milliy elektr tarmoqlari", "Mintaqaviy elektr tarmoqlari" alohida aksiyadorlik jamiyatlari tashkil etildi, bu ham liberallashtirish jarayonida juda muhim qadamdir.

Pravitelstvo utverdilo «Konsepsiyu obespecheniya Respubliki Uzbekistan elektricheskoy energiyey na 2020-2030 godi»
Sektorning nodavlat aktivlari ro‘yxati ularni xususiylashtirish uchun ham tasdiqlandi. 2019 yilning aprel oyida "Angren IES" AJ, "Yangi-Angren IES" AJ kabi elektr energetikasi tarmog‘i korxonalari investorlarga, shu jumladan, xorijga sotish uchun taklif etilayotgan aksiyalarning davlat paketlari ro‘yxatiga kiritilgan.