E nuritdinov

      Fiziologiya    tarixining  qisqacha    ta’rifi.
Odam  fiziologiyasi  tarixi  uzoq 
o'tmishga  borib  taqaladi.  Qadimgi  ilmiy  izlanishlarda  tajribalar  kishi  tanasining 
tuzilishi  va  uning  faoliyatini  bilish,  o'rganish  uchun  turtki  ,bo’lid  xizmat  qildi.Bu 
intilish,tabiatshunoslar  va  tabiblar  uchun  muhim  naza-riy  va  ilmiy  poydevor  bo'lib 
xizmat  ko'rsatdi,  chunki  tabiblar  uchun  kasallikning  kelib  chiqish  sabablari,uni 
davolash yo'llarini qidirib topish uchun zarurat edi. 
       Odam  fiziologiyasining  taraqqiyoti  asosan  ikki  bosqichda  rivojlandi.Birinchisi, 
odam 
anatomiyasi, 
ya'ni 
a'zolarning 
tuzili-shini 
va 
joylanishini 
o'rganish,ikkinchisi,shu  a'zolarning  faoli-yati  (funksiyasi),  ya'ni  a'zolarda  bo'lib 
o'tadigan turli jarayon-larni o'rganish. 
       Ushbu  ishlarni  amalga  oshirish  uchun  avvalo  odam  a'zolari-ga  o'xshash  a'zoli 
hayvonlar  o'liklarini  kesib,a'zolarning  joylani-shini  va  tuzilishini  o'rganila 
boshladi,so'ngra a'zolarning funk-siyasi  to'g'risida fikr yuritila boshladi. 
       Odam 
organizmining 
hayot 
faoliyatini 
o'rgam'shga 
qadimgi 
Yunoniston,Rim,Xitoy,Hindiston  va  Misr  olimlari  asos  solgan.  Masalan,Buqrot 
eramizdan  oldingi  (460-377)  yillarda  tabiat  va  tibbiyot  sohasida  o'zigacha  bo'lgan 
ma'lumotlami  to'plab  kuza-tishlari asosida  tibbiyot fanidan 7-ta  ilmiy  asarlar  yozgan, 
bu  qo'l-lanmalardan  tabiatshunoslar,shifokorlar  va  faylasuflar  2000  yil  davomida 
foydalanib  kelmoqda.Buqrot  ko'hna  Yunoniston  tibbi-yotining  reformatori  (qayta 
quruvchisi)  hisoblanadi,yurak  va  qon  tomirlari,  hamda  odamning  mijozi 
(temperamenti) haqida muhim ma'lumotlar bergan. 
        O'rta 
asrlar 
davomida 
Sharq 
mamlakatlarida 
ilm 
va 
fan 
juda 

---

 
3 
rivojlandi.Xurosonda yashab ijod etgan tabib va dorishunoslar-dan Abu Zayd Husayn 
ibn 
Isoq 
al 
Ibodiy 
(808-877) 
arab,fors,qa-dimgi 
grek 
tillarini 
yaxshi 
egallangan.Buqrot, Arastu, Jolinus  va  boshqa  antik olimlarning  ilmiy  asarlarini  arab 
tiliga  tarjima  qil-gan  olim-tarjimon  edi.Tarjimalaridan  tashqari  Husayn  ibn  Isoq 
tomonidan  yozilgan  100  dan  ortiq  asarlaridan  aksariyati  tibbiyot  va  dorishunoslikka 
bag'ishlangan asliy asarlar nusxalari bizga yetib kelgan.Buqrot va Jolinusdan keyingi 
qadimgi Sharq tabo-batining yirik nazariyotchi namoyondasi Husayn ibn Isoq tomo-
nidan  yozib  qoldirgan  meros  asarlari  boshqa  tillarga  ham  tarjima  qilingan.Shunday 
asarlardan  bin  (Jolinusning  siydik  haqidagi  hamma  narsani  qamrab  olgan  kitobi) 
dir.Arab  tiliga  tarjima  qi-lingan  bu  asar  siydik  tahliliga  va  uning  asosida  tashxis 
qo'yishga bag'ishlangan. 
        Husayn ibn Isoqning bizga yetib kelgan tarjima asarlaridan yana biri «Ar-risola-
al  Qabriya»  deb  ataladi.Risola  Buqrot  qala-miga  mansub  bo'lib,  uning  qabridan 
topilgani  uchun  qabriya  deb  atalgan.Risolaning  asosiy  qismi  25  hadisdan  iborat 
bo'lib,  unda  asosan  davolab  bo'lmaydigan  kasalliklari  bayon  qilinadi.Husayn  ibn 
Isoqning  arab  tiliga  tarjima  qilgan  mazkur  «Qabriya  risolasi»  ni  Xomidxon  ibn 
Zohidxon  ibn  Muhammad  Sodiqxon  Shoshiy  o'zbek  tiliga  tarjima  qilgan.  Bizga  bu 
tarjimaning Xomidxon qo'-li bilan yozilgan qo'lyozma nusxasi yetib kelgan. 
       Abu  Sahl  Masihiy  Jurjoriiy  (970-1010)  Jurjonda  tug'ilgan,  Xora-zmda  yashab, 
ijod etgan. O'sha vaqtda Xorazmda Aburayhon Beruniy, Ibn Sino,Abul Xayr, Ibn Iroq 
va  boshqalar  ham  yashar  edi.  Masihiy  zamonasining  yirik  tabiatshunosi,  tabi-
bi,astronomi  va  faylasufi  bo'lgan  va  shu  sohalarga  oid  asarlar  yozgan.  Biroq,  fan 
tarixida 
Masihiy 
tabib 
sifatida 
mashhurdir. 
U 
Ibn Sinoning yaqin do'sti va tabobat sohasida uning ustozlaridan bin bo'lgan. Masihiy 
Ibn Sino bilan birgalikda Xorazmdan Xuro-songa o'tib ketayotganda 40 yoshda 1010 
yili  vafot  etgan.  Masixiy  yozgan  8  tibbiy  asar  bizgacha  yetib  kelgan,  ulardan  biri 
qomusiy  ahamiyatga  ega,qolganlari  tabobatning  ayrim  masala-lari:  umumiy 
terapiyaga,odam 
a'zolarining 
fiziologiyasiga, 
che-chakka,o'lat 
(chuma) 
ga, 
mijozga,tomir urushiga va badantar-biyaga bag'ishlangan. Masihiyning asosiy va eng 
katta asari «Tabobat san'ati bo'yicha' yuz kitob») deb nomlangan. Bu asar bizgacha 
ko'pgina 
nusxalarda 
yetib 
kelgan. 
        O'zbekistonda  dastlabki  fiziologik  tadqiqotlar  Turkiston  dorilfununining 
hayvonlar  fiziologiyasi  kafedrasining  mudiri  prof.  E.F.Polyakov  va  shu  oliygoh 
tibbiyot fakulteti qoshidagi me'yoriy fiziologiya kafedralarida  olib borilgan.