Edebi usul, edebiýatyň taryhy ösüşiniň islendik döwründe gaýtalanýan edebi döredijiligiň esasy aýratynlyklarynyň toplumydyr; çeper şekilleri we durmuş hadysalaryny suratlandyrýan ýazyjyny ugrukdyrýan ýörelgelerdir

Klassisizm
Klassisizm (latyn klassikasyndan - nusgawy) rasionalizm ideýalaryna esaslanýan edebi hereketdir. Klassisizm XVIII asyrda aň-bilim işgärleriniň özgertmeleri bilen birlikde "getirildi".
Klassisizmde akyl kulty agdyklyk edýärdi we haýsydyr bir mutlak ideal, standart hakda pikir bardy. Klassiki ýazyjylaryň esasy wezipesi bu ýetip bolmajak ideýa çemeleşmekdi. Munuň netijesi, berk žanr ulgamynyň döredilmegi we her bir ýazyjynyň berjaý etmegi hökmany bolan klassik kanonlaryň tutuş toplumynyň gurulmagy boldy.
Klassikler birek-birege rasional we emosional ýörelgelere garşy çykyp, birinjisini ileri tutup, has dogry hasaplaýarlar. Bir adamy we daş-töweregi jikme-jik, ünsli gözden geçirmek, dünýäsinde bolup geçen zatlaryň ýazyjylary tarapyndan yzygiderli seljermek üçin esas döreden klassiklerdi.
Klassisizm sungaty uly terbiýeçilik roluny oýnamalydy, şonuň üçin onda dürli ahlak ideallary wasp edildi.
Rus klassik ýazyjylary köplenç bar bolan sosial ulgamy we çar häkimiýetini tankytlamak temalaryna ýüz tutup, rus halkynyň milli aýratynlyklaryna-da ýüz tutupdyrlar.
Sentimentalizm
Sentimentalizm esasy gymmaty adam duýgulary bolan edebi hereketdir.
Sentimentalizm nusgawy gymmatlyklara jogap hökmünde ýüze çykdy. Klassiklerden tapawutlylykda, sentimentalistler aňy däl-de, duýgyny birinji ýerde goýýarlar. Klassikizm sentimentalizmiň döremegine uly täsir edipdir: klassizmden we durmuşyň ähli hadysalaryny seljermek isleginden, sentimentalizme mahsus bolan adam duýgularyna jikme-jik üns döräpdir.
Bu ugur duýgular kulty we gahrymanlaryň şekillerini şahsylaşdyrmak meýli bilen häsiýetlendirilýär.
Romantizm
Romantizm, şahsyýetiň ruhy we döredijilik durmuşyny, garaşsyzlygyny we erkinligini iň ýokary gymmatlyk hasaplaýan edebi hereketdir.
Romantizm XVIII asyryň ahyrynda - XIX asyryň birinji ýarymynda giňden ýaýrapdyr.
Ýazyjylary öwrenmegiň esasy gymmaty we mowzugy adamyň şahsyýeti boldy. Diňe bir adam däl, romantik gahryman - güýçli, adatdan daşary, ajaýyp şahsyýet, jemgyýet tarapyndan kabul edilmeýän we jemgyýet tarapyndan kabul edilmeýän adam. Gahryman – ýaşaýan dünýäsiniň kämilliklerinden ejir çekýän we haýsydyr bir ideal dünýä barýan ýol gözleýän ýalňyz, hyjuwly adam.
Romantiki ikitaraplaýynlyk, solýan, gündelik hakykat bilen ajaýyp düýş dünýäsiniň arasyndaky gapma-garşylykdyr.
Täze romançylar köplenç milli halk döredijiliginde ylham tapýarlar.
Romantiki eserlerde taryhy fonda we belli bir döwre mahsus dürli jikme-jikliklere üns berildi.
Rus romantizminiň düýbüni tutujy şahyr Wasiliý Andreýewiç Ukukowskiý. Romantizmiň görnükli wekili Mihail Ýurýewiç Lermontowdyr.
Realizm
Realizm, töwerekdäki hakykaty obýektiw we dogry köpeltmäge çalyşýan edebi tendensiýa.
Realistler käbir taryhy wakalaryň ýa-da adam hereketleriniň obýektiw sebäpleriniň bardygyny bilýärdiler we taryhy şertleriň, beýleki şertler ýaly adamyň şahsyýetiniň kemala gelmegine - özlerinde şahsyýetiň döremegine uly täsir edýändigine düşünýärdiler.
Psihologiýa bilen häsiýetlendirilen realistik eserler - gahrymanyň içki tejribelerini, pikirlerini we duýgularyny suratlandyrmagyň çeper usulydy. Realist ýazyjylar, adatça, gahrymanlara birmeňzeş baha bermekden gaça durýarlar; simwollary, bellikleri ösüşde görkezilýär. Köplenç real eserleriň gahrymanlary şeýle bir göwrümli bolýar welin, awtorlaryň meýilnamalaryna ters hereket edip, öz islegine eýe bolýar.
Adatdan daşary gahrymanyň özüni adatdan daşary ýagdaýlarda gören romantizmden tapawutlylykda, hereket adaty, hatda gündelik dünýäde-de bolup geçýär.
Rus realizminiň iň möhüm wekilleri A.S. Puşkin, A.N. Ostrowskiý, I.S. Turgenew, L.N. Tolstoý, A.P. Çehow, F.M. Dostoýewskiý we başgalar.
BEÝLEKI EDEBI HEREKETLER
Sanawda görkezilen dörtden başga-da beýleki edebi hereketler bar: modernizm, futurizm, simwolizm, akmeizm we ş.m. Olaryň hersiniň özboluşly aýratynlyklary bar. Bu ugurlar esasan 20-nji asyryň başynda, rus poeziýasynyň Kümüş asyrynda ösdi.
Çeper usul
Edebi proses düşünjesi, edebiýatyň dürli taraplaryny häsiýetlendirýän, dürli taraplary bilen baglanyşykly ähli kategoriýalary kesgitlemek üçin başlangyç bolup durýar.
Çeper usul durmuşy özleşdirmegiň esasy döredijilik ýörelgeleriniň toplumy bolan dünýäni özleşdirmegiň we görkezmegiň usulydyr. Usuly ýazyjynyň çeper pikirlenişiniň gurluşy hökmünde aýdyp bolar, ol hakykata bolan çemeleşmesini we belli bir estetiki idealyň esasynda täzeden gurulmagyny kesgitleýär.
Usul edebi eseriň mazmunynda öz beýanyny tapdy. Usul arkaly, ýazyjynyň hakykaty köpeldýän döredijilik ýörelgelerine düşünýäris: saýlamak, baha bermek, tipifikasiýa (umumylaşdyrmak), gahrymanlaryň çeper keşbi, taryhy döwülmede durmuş hadysalary.
Usul edebi eseriň gahrymanlarynyň pikirleriniň we duýgularynyň gurluşynda, özüni alyp barşyna, hereketlerine, gahrymanlaryň we wakalaryň arabaglanyşygynda, durmuş ýoluna, gahrymanlaryň ykbalyna we mahsus aýratynlyklary özünde saklaýar.
Çeperçilik usuly durmuş materialyny, onuň bahalandyrylmagyny, ýörelgelerini we çeper umumylaşdyrmagyň we täzeden pikir etmegiň giňden ýaýran görnüşlerini saýlamak üçin ýörelgeler ulgamydyr. Ol faktorlaryň toplumyny häsiýetlendirýär: bitewi ideologiki, baha beriji, aýratynlykda özboluşly, hudožnigiň hakykata bolan garaýşy, zerurlyklary, ideologiki we çeperçilik däplerini aň-düşünje ýa-da öz-özünden görkezmek. Çeperçilik usuly çeper keşbiň aýratynlyklaryny kesgitleýär.
"Çeperçilik stili" düşünjesi "çeperçilik usuly" düşünjesi bilen ýakyndan baglanyşyklydyr. Usul stilde amala aşyrylýar, ýagny usulyň umumy häsiýetleri ýazyjynyň stilinde milli-taryhy takyklygyny alýar.
"Usul" düşünjesi (grek dilinden - gözleg ýoly) "suratkeşiň tanalýan hakykata döredijilikli garaýşynyň, ýagny gaýtadan döredilmeginiň umumy ýörelgesini" aňladýar. Bular dürli taryhy we edebi döwürlerde üýtgän durmuşy bilmegiň bir görnüşi. Käbir alymlaryň pikiriçe, bu usul akymlaryň we ugurlaryň esasynda bolup, belli bir ugur eserlerine mahsus bolan hakykaty estetiki gözleg usulyny görkezýär. Usul estetiki we çuňňur manyly kategoriýa.
Hakykaty suratlandyrmagyň usuly meselesi gadymy döwürde ykrar edilipdi we Aristoteliň "Poetika" eserinde "imitasiýa teoriýasy" ady bilen doly özleşdirilipdir. Aristoteliň pikiriçe, imitasiýa poeziýanyň esasyny düzýär we maksady dünýäni hakyky ýaly ýa-da has takygy, bolup biläýjek dünýäni döretmekden ybarat. Bu teoriýanyň ygtyýary XVIII asyryň ahyryna çenli dowam etdi. Romantikler başgaça çemeleşmegi teklip edipdirler (kökleri gadymyýetde, has takygy ellinizmde) - awtoryň islegine laýyklykda hakykaty täzeden döretmek. Bu iki düşünje, geçen asyryň ortalarynda rus edebiýatşynaslygyna görä, iki "döredijilik görnüşi" - "realistik" we "romantik" esas bolup, içinde klassizmiň, romantizmiň, dürli realizmiň, modernizmiň "usullary" laýyk. “Usul” düşünjesiniň köp edebiýat teoretikleri we ýazyjylary tarapyndan ulanylandygyny aýtmak gerek: Walter, D. Didro, G. Lessing, J. W. Gýote, S. T. Kolerij
Alymlar birnäçe eserde usul düşünjesini döredijilik görnüşi, çeper pikirleniş görnüşi bilen doldurmagy teklip edýärler. Şol bir wagtyň özünde döredijiligiň iki görnüşi - täzeden döretmek we çeper şöhlelendiriş ýörelgeleriniň ähli baýlygyny öz içine alýar.
Usul bilen ugruň arasyndaky baglanyşyk meselesi barada aýdylanda, durmuşyň göçme manyda şöhlelenmeginiň umumy ýörelgesi hökmünde usulyň taryhy taýdan belli bir hadysa hökmünde ugurdan tapawutlanýandygyny göz öňünde tutmalydyr. Netijede, bu ýa-da beýleki ugur taryhy taýdan özboluşly bolsa, şol bir usul, edebi prosesiň giň kategoriýasy hökmünde dürli döwürleriň we halklaryň ýazyjylarynyň işinde, şonuň üçin dürli ugurlar we ugurlar bilen gaýtalanyp bilner. Mysal üçin, hakykaty klassisizmiň, sentimentalizmiň ugurlarynda şöhlelendirmek üçin realistik prinsipiň elementlerine duş gelýäris.