Edige dástani qaraqalpaq dastanları arasında sóz kórkemligi joqari, syujetlik

---

EDIGE DÁSTANI 
Edige dástani - qaraqalpaq dastanları arasında sóz kórkemligi joqari, syujetlik 
hám kompoziciyalıq jaginan turmisqa ádewir jaqin, xalıqtıń súyip tińlagan 
dástanlarının bir. Dástan qaraqalpaqlardin tısqarı qazaq, nogay, bashqurt, ózbek, 
tatar hám basqa da túrkiy xalıqlar arasında keń tarqalgan. Biraq, onin toliq 
nusqaları qaraqalpaq hám nogay xalqıları arasında ushiraydi. 
Edige tariyxiy adam. Ol dáslep Aq Orda xani Orıs xanģa soñ Ámir Temurge 
xizmet etken. Edige dástaniniñ birinshi qaraqalpaqsha varianti 1905-jili I. A. 
Belyaev tárepinen Bekmurat jirawdan jazip alınģan hám 1917-jılı Ashxabadta 
baspadan shiqti.Soñınan 1929-jılı folklorist Q. Ayımbetov Shımbay qalasinda 
etnografiya ekspeditsiyasinda jazıp aladı. Biraq bul qoljazbanıniñ joyıtılıp ketiwine 
baylanıslı sol jırawdan qaytadan 1934-jılı jazip alıp, 1937-jılı Moskvada bastırıp 
shıģaradı. 

---

Edigeniñ atası Baba Túkli Aziz Qubır degen a’wliyede jasaģan bolip, ol suwda 
shomilģan úsh perini kõrip qaladi. Ol periler shomilip atirģan da kiyimlerin jasirip, 
õzine hayal bolîp qalıwın õtinish etedi. Peri tilekti orinlaydı hám tõrt shárt qoyadı. 
PERINIÑ SHÁRTLERI: 
1. Júrgende õksheme qarama
2. Suwģa túskende ústime kirme
3. Qoltiģima qol salma 
4. Juma kúni basımdı juwaman, sonda ústime kirmе 
SHÁRTLERDI QABIL ETKENI MENEN ORINLAY ALMAYDI.
• Ayaģına qarap kõrse õkshesi joq eken
• Qoltıģına qol salıp kõrse qanatı bar eken
• Shomılģanınıñ ústine kirse ishek-qarnın aqtarıp juwıp otır eken
• Basîn juwģanına qarasa, basın qoparıp qolına alıp, altın taraq penen shashın 
tarap otır eken. 
A’Y ADAMZAT MENIÑ SHARTLERIMNIÑ BÁRIN ORINLAY ALMADIÑ ENDI MEN SENI 
MENEN JASAY ALMAYMAN BOYIMDA ALTI AYLIQ BALAÑ BAR. ONI ALTI AYDAN 
SOÑ DARAQ TUBINEN ALASAÑ DEP USHIP KETEDI. 

---

Altı aydan keyin balani Toman xojanıñ xojanıñ shorısı tawıp aladı. Edige dep at 
qoyılıp xannıñ jîlqımanı bolıp xizmet ete beredi. Esige 14-jasinda basqa balalardan 
erekshe qaharmanlıq kõrsete baslaydı. Xan bunıñ hareketlerinen qorqîp, jamanlıq 
islemekshi boladı. Kõplegen qiyin tapsirmalarģa jumsaydi. Biraq barlıq 
tapsirmalardi orinlap, tiri shıģa beredi. En’ soñinda ol xannın’ háreketine õkpelep 
áyeli Xojaniñ qizi Qaraqas penen xoshlasıp Sátemir xannıñ eline ketedi. Sátemir 
xan onı úlken húrmet penen kútip alıp , qızı Aqbilekti zorlıq penen alıp ketken 
dáwden qizin qutqarip alip keliwin õtinedi. Edige Alañģasar Alip dawdi jeñip, 
Aqbilek ayımdı alıp keledi. Dáw õziniñ tuwģan bólesi ekenin soñınan biledi. 
Eline kelgen soñ Xan qizi Aqbilekti Edigege 
beredi. Úlken toy jasaydi ham Edige sol jurtta 
qalip ketedi. Oniñ Qaraqasta alti ayliq balasi 
qalģan edi. Ol bala tuwilip atin Nuraddin 
qoyadi. Nuradfim tap Edigege uqsap õsedi. On 
tõrt jasına kelgende patshanıñ Aģay ham Taģay 
biyleriniñ qilmislarin a’shkaralaydi. Patsha 
dáslep Nuraddindi quwatlaydi. Shîñģis xannan 
qalģan altin lagendi siyliqqa beredi. Soñ onnan 
qorqip alis jolģa Soppasli Sipura jirawdi alip 
keliwge jumsaydi 

---

NURADDIN PATSHANIÑ BUL TILEGIN ORINLAYDI BIRAQ XAN ONI ZÁHÁR BERIP 
ÕLTIRMEKSHI BOLADI. ONI BILGEN SOÑ OL ATASINIÑ DOSLARI AÑĢISIN HÁM 
TIÑĢISIN JA’RDEMINDE ÁKESI EDIGE PANA TAPQAN JERI SA’TEMIR XANNIÑ 
JURTINA KETEDI. BUL JERDE ATA-BALA QOSILIP TOQTAMIS XANĢA QARSI GÚRESE 
BASLAYDI. ONI JEÑIP EDIGENI PATSHA, AÑĢISIN MEN TIÑĢISINDI WA’ZIR ETIP 
QOYADI. 
SHAYTAN AZĢIZIP ATA-BALA MÁMILEGE KELISIP QALADI. EDIGENIÑ ÕZ QAMSHISI 
ÕZINE TIYIP BIR KÕZI AĢIP QALADI. BUNI ÕSEKSHILER “NURADDIN A’KESINIÑ 
KÕZIN SHIĢARDI ” DEGEN SÕZ TARQATIP JIBEREDI. NURADDIN BUĢAN ARLANIP 
PA’REÑ PATSHANIÑ ELINE KETIP QALADI. 
OL JAQTA JAWIZ AYDARHANI ÕLTIRIP , PAREÑ 
PATSHANIÑ QIZINA UYLENEDI. SOÑINAN ELINE 
QAYTIP A’KESI EDIGENIÑ OENINA PATSHA 
BOLADI. ELXALIQ ABAD BOLIP JASAYDI. USINIÑ 
MENEN DASTAN PITEDI. 

---

PAYDALANĢAN ÁDEBIYATLAR: 
1.Q. AYIMBETOV. “XALIQ DANALIĢI” 2. 
HTTPS://KAA.WIKIPEDIA.ORG/W/ONDEX.P HP?TITLE=EDIGE&OLDID=50505 SAYTI 
BERDAQ ATINDAĢI QARAQALPAQ MA’MLEKETLIK UNIVERSITETI FILOLOGIYA HÁM 
TILLERDI OQITIW FAKULTETI 1-KURS STUDENTI UZAXOVA QUNDIZDIÑ “EDIGE” 
DÁSTANI BOYINSHA ÕZ BETINSHE JUMIS