Egadir. Ega asosan, kim? nima? qayer? so‘roqlariga javob bo‘lib keladi. Bu – Karim. Bu – daftar. Atrof – go‘zal. Ega doimo bosh kelishik

Toshkent shahar Yunusobod tumani 246- maktabning o‘zbek tili o‘qituvchisi Sayyora Anvarovna Suyumovaning 9- sinflarda “Gap bo‘laklari. Ega va kesimning ifodalanishi” mavzusidagi ochiq dars ishlanmasi

“Tasdiqlayman”
246-maktab direktori
Yuzlikayeva E.R.
_____________

Ega haqida

• Gap kesimining qo‘shimchalaridan anglashilib turgan shaxs-son ma’nosini aniqlashtiruvchi bo‘lak egadir. Ega asosan, kim? nima? qayer? so‘roqlariga javob bo‘lib keladi. Bu – Karim. Bu – daftar. Atrof – go‘zal. Ega doimo bosh kelishik shaklida bo‘ladi, egalik va ko‘plik shakllarini qabul qilishi mumkin.

Ega quyidaga so‘z turkumlari bilan ifodalanadi

• Ot bilan: Aziz o‘sha kitobni o‘qidi. Milt-milt yonib turgan chiroq birozdan so‘ng o‘chdi. Olmosh bilan: Sen o‘zingni maqtama, seni birov maqtasin.
• Otlashgan sifat bilan: Mard maydonda bilinar.
• Otlashgan son bilan: Biri – olim, biri – zolim.
• Harakat nomi bilan: Yugurish – foydali.
• Otlashgan sifatdosh bilan: Birlashgan – o‘zar, birlashmagan – to‘zar.
• Otlashgan ravish bilan: Ko‘pi ketib, ozi qoldi.
• Otlashgan undov bilan: Birdan qo‘shnimizning voy-dodi eshitildi.
• Otlashgan taqlid so‘z bilan: Aravaning taqir-tuquri eshitildi.
• Otlashgan modal so‘z bilan: Bor boricha, yo‘q holicha.
• Ibora bilan: Aravani quruq olib qochish sizga yarashmaydi.
• Ajralmas birikma bilan: Birlashgan Millatlar Tashkiloti qayerda joylashgan?

Sodda gaplar quyidagicha

Egali gaplar
Egasiz gaplar

I. EGALI GAP

• Egali gaplarda ega mavjud bo‘ladi: Qobil kitobni o‘qidi.

Egali gaplar ikki xil bo‘ladi

Egasi (shaxsi) ifodalangan gap
Egasi yashiringan (ifodalanmagan) gap

1. Egasi (shaxsi) ifodalangan gap. Bunda ega berilgan, ya’ni ega ifodalangan bo‘ladi: Men mashg‘ulotga boraman. Ahmad kitob o‘qiyapti.

• 1. Egasi (shaxsi) ifodalangan gap. Bunda ega berilgan, ya’ni ega ifodalangan bo‘ladi: Men mashg‘ulotga boraman. Ahmad kitob o‘qiyapti.
• 2. Egasi yashiringan (ifodalanmagan) gap. Bunda egasi mavjud bo‘lsa ham, ifodalanmagan, ya’ni yashirin bo‘ladi: Qalamingni berib tur (sen). Mashg‘ulotga boramiz (biz).

Egasi yashiringan gaplarning o‘zi ikki xil bo‘ladi

egasi (shaxsi) ma’lum gap
egasi umumlashgan gap

Egasi ma’lum gap

• Kesimi orqali egasini topish mumkin bo‘lgan gap egasi ma’lum gaplar deyiladi: Kutubxonaga bor (Sen) Mashg‘ulotga bordim. (Men). Hozir boradi. (U) Egasi ma’lum gaplarning kesimi ko‘pincha I va II shaxsda bo‘ladi. Ba’zan III shaxs shaklida ham bo‘ladi: Hozir uyga ketdi (u)

Egasi umumlashgan gap

• Egasi umumlashgan gaplarda gapning umumiy mazmuni barcha shaxslarga aloqador bo‘ladi. Bunday gaplarga maqollar misol bo‘ladi. Bunday gaplarning kesimi II va III shaxs shakllarida keladi: Hurmat qilsang, hurmat ko‘rasan. Avtobusga orqa eshikdan kiriladi (kirishadi). Ko‘rpangga qarab oyoq uzat. Jo‘jani kuzda sanaydilar. Aytar so‘zni ayt, aytmas so‘zdan qayt.
• Maqol va matallar, hikmatli so‘zlar, odat tusiga kirgan rasm-rusumlarni bayon etuvchi gaplarda ega, asosan, umumlashgan bo‘ladi: Farg‘onada kichiklarni ham sizlashadi.

II. EGASIZ GAP

• Egasiz gaplarda ega umuman bo‘lmaydi va u gap ma’nosida anglashilmaydi ham. Masalan, Oyni etak bilan yopib bo‘lmaydi.

So‘z-gap

• Bir so‘zdan iborat bo‘lib, tarkibiga ajralmaydigan gaplar so‘z-gaplar deyiladi. Ularda gap bo‘laklari ishtirok etmaydi. Ular tasdiq, inkor, so‘roq, taajjub, his-hayajon kabilarni ifoda etib, matn bilan bog‘liq bo‘ladi. So‘z-gaplar, asosan, modal va his-hayajon munosabatini ifoda etgani uchun ko‘proq diologik va ba’zan monologik nutqqa xosdir.

So‘z-gaplar quyidagi turlarga bo‘linadi

• a) modal so‘z gap: Afsus, albatta, attang, esiz.
• b) undov so‘z gap: Assalomu alaykum, rahmat, balli, tashakkur, yoqimli ishtaha, ofarin, salomat bo‘ling, xush ko‘rdik, yaxshi boring, osh bo‘lsin, labbay, jonim bilan, qulluq, xayr, bajonidil.
• d) tasdiq-inkor so‘z gap:
• – Kutubxonaga bordingmi?
• – Ha. (tasdiq)
• – Ovqatlanib bo‘ldingmi?
• – Yo‘q. (inkor)
• e) Taklif so‘z gap: Marhamat, qani, ma.

§ Sodda yig‘iq va sodda yoyiq gaplar.

• Faqat ega va kesimdan iborat bo‘lgan gap sodda yig‘iq gap deyiladi. O‘qidim. Men o‘qidim.
• Ega va kesimdan boshqa bo‘laklar bilan kengaygan gap sodda yoyiq gap deyiladi. Men kitobni o‘qidim.

Ikkinchi darajali bo‘laklar

To‘ldiruvchi
Aniqlovchi
Hol

Gap bo‘laklari 5 ta

• 1. Kesim ( )
• 2. Ega (_______)
• 3. Hol (……………)
• 4. To‘ldiruvchi ( - - - -)
• 5. Aniqlovchi ( )
•  
• Kiritmalar va undalmalar uchun shartli belgilar qabul qilinmagan.

Uy ishi: Yaxshilik haqida 10 ta maqol topish va ega va kesimini aniqlash.