Ek sper im en ta L

Intuitsiya 
(oldindan sezish) - bu 
ilgaridan egallangan bilim va m a’lum otlarga asoslangan bilish 
jarayonidir. H ar bir kishi o ‘zining tajriba va ko 'nik m alariga asos­
langan holda o ‘ziga xos oldindan 
sezish qobiliyatiga ega. Shu- 
ningdck, har bir kishining oldindan his qilishida, tabiiyki, farqlar 
b o ia d i. Bu farqlar esa o ‘sha kishining intellektual darajasiga, m ax- 
sus m utaxassisligiga va shaxsiy yo'naltirilganligiga, qadriyatlar tizi- 
m iga, dunyoqarashiga, qobiliyatiga asoslanadi.
O ldindan his qilish, odatda, kishi biror narsa yoki hodisa haqida 
m uayyan tasavvurlar va bilim larga ega b o ig a n , uning fikri m a’lum 
m uam m o yoki m asalani yechilishiga y o ‘naltirilgan, shu asosda o ‘z 
fikrini rivojlantirayotgan bir paytda ro‘y beradi. O ldindan his qilish

---

ham inson bilish jaray o n in in g muhim jihatini tashkil qiladi va uning 
borliqni bilishida m uhim rol o ‘ynaydi. O ldindan his qilish hech bir 
bevosita hissiy idroksiz va m antiqiy m uhokam asiz biror-bir yangi 
ta s a w u r yoki yangi fikm ing birdaniga, kutilm aganda tugMlishidir.
Keyingi davrda olib borilgan tadqiqotlar oldindan his 
qilish- 
ning paydo boMishi inson m iyasining ongsiz yoki ong osti faoliyati 
bilan bogMiq ekanligini k o ‘rsatm oqda. O ldindan his 
qilishning 
tabiatini o ‘rgangan bu tadqiqotchilar oldindan his qilish hodisasi 
haqiqatan ham inson bilish jarayon ig a xos ekanligini qayd qilishib, 
uning hissiy va m antiqiy bilishlari bilan bogMiqligi, shu sababli 
intuitiv bilishning bevosita sezish, bevosita his qilish, bevosita idrok 
qilish, bevosita yangi fikrga birdaniga kelish kabi shakllari 
m avjudligini aytishm oqda. A m m o oldindan his 
qilish 
kishining 
oldingi tajriba, k o'nikm a, m alaka va erishgan bilim lariga asoslangan 
holda yuzaga kelishini, busiz ushbu jaray onning boMishi m um kin 
em asligini ta ’kidlashm oqda.
O ldindan his qilish aslida inson bilish jarayonining bir jihati 
sifatida faqat ijodiy jaray o n g a xos boMmasdan, balki u insonning 
oddiy kundalik am aliy bilish faoliyatiga ham xosdir. Buni biz bolalar 
uchun aytiladigan topishm oqlarga berilgan javoblarda, oddiy 
kundalik m uam m o va shu kabilarni yechish m isollarida yaqqol 
ko'ram iz. O ldindan his 
qilish 
inson bilishining ham m a boshqa 
shakllari bilan cham barchas bogMiq boMib, bilish jarayonida ulam i 
toMdiradi.
5.2. F a r a z v a u n i te k sh irish
T adqiqot ishining nazariy asoslari ishlab chiqilayotganda uning 
asosiy struktura elem entlariga: m uam m oning dolzarbligiga, m uam - 
m oning m aqsadi, vazifalari, tadqiqot obyekti va predm etining to ‘g ‘ri 
aniqlanishiga, ilgari suriladigan farazga, tadqiqot ishining ilm iy va 
am aliy aham iyatiga tayanadi.
T adqiqotning eksperim ental asoslari esa farazni nazariy va 
eksperim ental jihatdan tekshirish va faktlarni aniqlashga, em pirik 
ham da nazariy um um lashm alarga, eksperim ent m etodikasiga asos- 
lanadi.
F a r a z — bu hodisa yoki bir-biriga aloqador hodisalar o ‘rtasidagi 
qandaydir qonuniyat, sabablar m avjudligi to ‘g ‘risida (egallangan

---

bilim larga asoslangan holda) bildirilgan taxm indir M asalan, ta ’lim 
jarayonida bola psixikasining rivojlanishi to ‘g ‘risidagi dalillar aso­
sida yuqori sin f o ‘quvchilari o ‘sm irlarga nisbatan o 'tilg an darslarni 
yaxshiroq eslab qolish im koniyatiga egadirlar, ulam ing bu sohadagi 
qobiliyatlari k o ‘proq darajada rivojlangandir, degan taxm inni aytish 
(farazni o lg ‘a surish) m um kin. Y oki, odam psixikasi butun bir ta ’lim 
jarayoni sifatida rivojlanib borishi va faoliyat k o ‘rsatishini bilib 
olinganidan keyin nutq va tafakkurning rivojlanish darajasi o ‘rtasida 
o 'z a ro aloqa m avjudligi to ‘g ‘risidagi farazni olg ‘a surish mum kin. 
Yoki farazga oid boshqa bir m isolni olaylik: kishi o 'z qadrini bilishi 
shaxsning xususiyatlaridan biri sifatida kishining o ‘sm irlik yoshida 
k o ‘proq darajada kuchli shakllanishini ham da o ‘sm irning o ‘ziga o ‘zi 
qanday baho berishi k o 'p jihatdan tevarak-atrofdagi kishilarning 
unga b o ‘lgan m unosabatlari bilan belgilanishini bilgan holda 
shunday taxm in qilish m um kinki, o 'sm im i u yoki bu guruhga kiriti- 
lishi uning shaxsiga nisbatan tevarak-atrofdagi kishilar tom onidan 
hurm at bildirish ehtiyojining m avjudligi bilan izohlanadi. Bu ayni 
m ana shu guruhda qondiriladi.
Farazni nazariy jihatdan tekshirish - bu taxm in qilinayotgan 
fikrni allaqachon isbotlangan va ilmiy adabiyotlarda m avjud boMgan 
qoidalar, prinsiplar bilan taqqoslashdan iborat b o ‘lib, natijada. olg‘a 
surilayotgan faraz bilan o ‘sha prinsiplar o ‘rtasida m antiqiy qaram a- 
qarshilik y o ‘qligi aniqlab olinadi. Farazni eksperim ent tarzida tek- 
shirib chiqish jarayonida uning to ‘g ‘riligi yoki to ‘g ‘ri em asligi ilmiy 
tadqiqotlar orqali olingan m a’lum otlarni tahlil qilish asosida, tajri- 
balar o 'tk az ish y o ‘li bilan belgilanadi.
Tadqiqotchi tom onidan aniqlab olingan va yozib q o ‘yilgan vo- 
qealar, hodisalar dalillar deb ataladi. Shuning uchun kuzatuvchanlik 
ilmiy xodim ning qim m atli fazilatlaridan hisoblanadi: u bunday 
qaraganda tadqiq etilayotgan obyektdagi uncha m uhim em asdek 
tuyulgan xususiyatlam i ham , tajriba o 'tk az ish shart-sharoitlarini ham 
tez ilg‘ab olish va ularga to ‘g ‘ri baho bera olish qobiliyatiga ega 
bo ‘lm og‘i kerak. Q a t’iy ilmiy tushunish m a’nosidagi dalil deganda 
kuzatilayotgan hodisani yangi tajribada yoki boshqa tadqiqotchi olib 
borayotgan tajribada qayta tiklash im koniyati nazarda tutiladi.
Em pirik um um lashm a - bu obyekt hodisalarini faqat ulam ing 
tashqi alom atlari asosida birlashtirilishidir. N azariy um um lashm a -
bu obyektlam i (hodisalam i) ulam ing muhim bir-biriga o ‘xshashlik

---

bcigilariga qarab, y a ’ni m azkur hodisaning o ‘ziga xos xususiyatini 
bclgilovchi tom onlariga qarab birlashtirilishidir.
C hunonchi, barcha o ‘quvchilarni kuzatish asosida ikki guruhga: 
intizom li va intizom siz o 'q u v c h ilar guruhiga ajratish m um kin. Bun- 
day ajratish em pirik um um lashtirish b o ia d i, chunki bu o 'rin d a
o ‘q uvchilam ing faqat tashqi xarakteristikasi hisobga olinm oqda. 
A gar bir o ‘quvchilarni ularning tem peram enti xususiyatlariga qarab, 
funksional holatining o ‘ziga xosligi va shu singarilarga qarab 
birlashtiradigan b o is a k , bu xildagi guruhlarga ajratilgan ishim iz 
nazariy um um lashm aning natijasi b o ia d i, chunki bu o 'rin d a biz bir 
xil o ‘quvch ilam ing intizom sizliklari, boshqalarining esa intizom li 
ekanliklari sababini izohlab beram iz.
Eksperim ent m etodikasiga tadqiqot o ik a z ilu v c h ila r uchun top- 
shiriq (ish uchun y o ‘riqnom a, material va hokazolar) tajriba o ‘tka- 
zish shart-sharoitlarining bayoni (eksperim ent guruh yoki individual 
tarzda o ik a z ilish i, qancha vaqt davom etishi), sinalayotgan kishi- 
larning tarkibi va m iqdori, tajriba o'tkazilayo tgand a alm ashinib tur- 
gan kishilarning bir-biriga b o g iiq lig i va b o g iiq em aslik darajasini 
aniqlash singari tadbirlar kiradi.
T ajriba tariqasida o ‘quv-tadqiqot ishlarining quyidagi turlarini 
ko ‘rsatish m um kin:
1. K uzatishlar o ik a z is h (m asalan, m aktab o ‘quvchisini kuzatish, 
norasm iy holdagi m aktab o'quvchilaridan tashkil topgan m ikrogu- 
ruhni va s in f jam oasini kuzatish, o ‘qituvchini kuzatish va hokazo).
2. M uayyan eksperim ental m etodikani egallab olish. U shbu 
m etodika albatta, validlikka ega b o iis h i lozim. Y a ’ni tanlangan me- 
todika m aqsad asosida belgilangan vazifalarni ham da farazni tek­
shirish im koniga ega b o is a , u holda tanlangan m etodika validlikka 
ega deyiladi.