Ekologik monitoringning tadqiqot tamoyillari va xususiyatlari

Ekologik monitoringning tadqiqot tamoyillari va xususiyatlari

Reja

1. Ekologik monitoringning tadqiqot tamoyillari va xususiyatlari

   
   

2. Ekologik monitoringning kimyoviy asoslari

   
   

3. Maxsus ifloslanuvchi moddalar neft maxsulotlari,organik superekotoksikantlar,ogir metallar

   
   

4. Atrof - muxitning asosiy tarkibiy kismlari monitoring

   
   

5. Ozon tuynugi va uning paydo bulishi mexanizmi. Iklim uzgarishi va issiqxona efekti monitoring

   
   

6. Ifloslantiruvchi moddalarning transchegaraviy utishi va ularning monitoring

   
   

7. Ekotoksikologik biomonitoring

   
   

8. Radioekologik monitoring

   
   

9. Qishloq xo’jaligi yerlari xolatini monitoring qilish. Tabiiy va ekologik monitoring

   
   

10. Tabiiy va ekologik monitoring

    
    

11. Aerokosmik monitoring

    
    

12. Atrof - muxitni modellashtirish va prognozlash

    
    

13. Sanoat korxonalari monitoring

    
    

14. Tuproq ifloslanishi monitoring

    
    

15. Yer usti suvlari sifatini monitoring qilish usullari

    
    

Tabiiy va ekologik monitoring
1.Monitoring deb, ma`lum vakt oraligida, kandaydir parametirni
uzgarishini kup marotaba ulchab kuzatishga aytiladi.
Monitoring - bu ob`ektni xolatini va uzgarishini uzok, muddatli kuzatishlar, baxolashlar, nazorat va bashorat kilish tizimidir.
Atrof muxit monitoringi deb, berilgan dastur asosida, tabiy muxitni, tabiy resurslarni, usimik va xayvonot dun¸sini, tabiy va astrologik faoliyat ta`sirida vujudga kelgan xolatlarni aniklash imkonini beruvchi, bir maromdagi kuzatishlarni bajarishga aytiladi.

1. Ekologik monitoring deganda, inson va biologik ob`ektlarni yashash muxitining ekologik xolatini (mikroorganizmlar, usimliklar va b.) doimiy baxolashni ta`minlovchi, ekotizimlarni xolatini va bir butunligin baxolashni, xamda talabdagi ekologik shartlar bajarilma¸tgan bulsa, ularni uzgartirish zaruratini aniklab beruvchi atrof tabiy muxiti tashkil etilgan monitoringi tushuniladi.

   
   

Ekologik monitoringni tuzilishi kuyidagicha:

- atrof tabiiy muxitdagi (a.t.m) fizik, kimoviy va biologic jara¸nlarni borishini atmosfera xavosini, tuprokni, suvlar va boshka ob`ektlarni ifloslanish darajasini, xamda buning okibatida xayvonot va usimlik dunyosiga bulgan ta`sirlarni kuzatish;
- axolini a.t.m tugrisidagi kunlik va tezkoraxborot ta`minlashni tashkil etishi;
- a.t.m xolatini bashorat kilishi va ogox bulishi;
Ekalogik monitoringi (EM) asosiy maksadi kuydagilar:
- inson yashash muxiti va ekotizimlarni xolatini va yaxlitligini belgilovchi kursatkichlarni uzgarishlarini va uning okibatlarini anikdash;
- ekalogik shartlarbajarmasi, bu kursatkichlarni muvokdashtirish yullarini aniklash;
- yuzaga kelgan noxish xolatlarni tuzatish choralarini aniklash;
Ekologik monitoring ekotizimlar xolatini nazorat kdlishga, diagnostika va xoxish xodisalarni oldini olishga muljalangan.
1-rasm. ATMning EM ma`lumotlari ¸rdamidagi boshkarish tizimi. EM tizimi kuyidagi cheraraxar darajada kuriladi: ob`ekt (sanoat va b.) shaxar, tuman, viloyat, ulka, respublika, mintaka, davlat, kontinent, er shari.
Ob`ekt darajasiga o'arab, EM boshkarish tizimi xam uzgaradi. Masalan global EM maxsus tashkilot BMTning YuNEP orkali, Evropa kontinentida Evropa Ittifoqi direksiyasi orkali, Uzbekistonda esa tabiatni muxofaza kilishi kumitasi tomonidan boshkdriladi.
Boskichlarni bajarishni ketma-ketligi:
o'zgartirishga zarurat bulmasa monitoring k;ismlarining qaytarilishi; bitta uzgartirish bilan monitoring kismlarining k,aytarilishi.
2-rasm. EM tashkil etish va utkazish sxemasi.
Ob`ektni darajasiga karab, bu ob`ektdagi axborotlarin jamlash xarakteri va mexanizmi xam uzgaradi, ya`ni ekologik xolatni axborot portreti xam uzgaradi.
Ekologik xolatning axborot portreti, ma`lum xududning ekologik xolatini uning joyidagi kartografiyasi asosida xarakterlovchi ma`lum kenglikdagi ma`lumotlarning grafik tarzdagi ifodalarining
3. EMning asosiy vazifalari quydagilar;
- antropologik ta`sirlarining manbalari va omillarning kuzatishi;
- tabiy muxit xrlatini va undagi astralogik ta`sir natijasida ruy
berayotgan jarayonlarni kuzatish;
- tabiy muxitni bor xrlatini kuzatish;
- tabiy muxitni antralogik ta`sir natijasida uzgarishini bashorat
kilish;
- iste`molchini tabiatini muxrfaza k,mlish fvoliyati va ekalogik
xavfsizligi uchun uz vaktida axborot bilan ta`minlash va echimlarni qabul.
1 va 2 rasimlarda EM o'tkazilgandagi ma`lumotlar yordamida a.t.m. boshkarish tizimi, xdmda EM ni tashkil etish sxemasi kursatilgan. EM tizimida kuydagi ishlar amalga oshiriladi:
- kuzatish ob`ektami ajratib (anikdab) olish;
- ajratib olingan ob`ektni tekshirish;
- kuzatish ob`ektini tekshirish;
- kuzatish ob`ektini axborot modelini tuzish;
- ulchamlarini rejalashtirish;
- kuzatish ob`ektini xolatini baxolash va uni axborot modeliga
kiritish;
- kuzatish ob`ektinixrlatini uzgarishini bashorat kilish;
- axborotni iste`molchiga kulay shaklda etkazish.
yigindisiga aytiladi. Umuman olganda axborot portreti - bu berilgan ob`ekt yoki xududning ekologik geoaxborot tizimidir. Axborot portretining ishlash effekti unda yigilgan tizimni xarakterlovchi ichki va tashki parametrining soniga boglik buladi.
4.Atrof muxitning monitoring tizimiga kuyidagilar kiradi:
- Davlat EM tizimi (DEMT);
Radiosion xavfsizlikni nazorat kiladigan Davlat tizimi (RXNDT);
- Uzini ekologik komponentlarining uz ichiga oluvchi
tarmoklardagi EM;
- Urmon fondi va suv ob`ekti Davlat EM.
- Agrokimyoviy kuzatishlar xizmati va kishlok; xujalik
erlarini ifloslanishi EM.
- Inson yashash muxiti va uning salomatligi sanitar-gigiena
M. Davlat tizimi.
- Geologik muxit Davlat M.
- Er kadayri Davlat tizimi.
- Favkulotda xodisa axborot-boshkaruv tizimi.
Bu tarmoqlar M lari atrof muxitning aloxida komponentlari xolatini kuzatish va baxolashga karatilgan. (tabiiy resurslar). Ular ma`lum dasturlarga asosan amalga oshiriladi.
EM butun biosferani kamrab oladi.Ya`ni er planetasidagi atmasferani, gidrosfera va mitosferani yukrri kismini uz ichiga oladi.
Dеhqonchilikning asosini tashkil etuvchi tuproq, bugungi kunda, har qachongidan ham muhofazaga muhtoj. Tuproq biorеsursning asosiy elеmеntlaridan biri bo`lib, yеrdagi hayotda muhim rol o`ynaydi. BMT qishloq xo`jaligi bo`limining bеrgan ma'lumotlariga ko`ra, XX asrning oxiriga kеlib foydalanilayotgan tuproqning 31%,i turli darajada eroziyaga uchragan. Dunyo bo`yicha bir nеcha kunduz dеhqonchilik qilinadigan 3200 gеktar yеr eroziyasi tufayli yaroqsiz holatga kеlib qolmoqda. Dunyo bo`yicha daryolar har yili 550-900 mlrd tonna har xil jinslarni yuvib kеtsa, shamol 4000-5000 mlrd tonna mayda zarrachalarni uchirib qishloq xo`jalik ekinlariga juda katta zarar еtkazmoqda. Buning oqibatida ona sayyoramizning tuproq qatlamida juda katta salbiy o`zgarishlar sodir bo`lmoqda. Bundan tashqari tuproq har xil sanoat kommunal xo`jalik va shahar chiqqindilari, shuningdеk, kimyo sanoati mahsulotlari bo`lgan: kimyoviy pеstitsid va gеrbisitlar bilan ham ifloslanmoqda.
Sobiq Ittifoqdan bizga mеros bo`lib qolgan fojialardan biri, O`zbеkistonda paxta xom ashyosi salmog`ini ko`paytirish istagida dеhqonchilikning-paxtachilik tarmog`i, ayni 1950-1970 yillarda, Mirzacho`l, Qarshi, Surxon cho`llarini qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishining ekstеnsiv formasi bilan o`zlashtirilishi oqibatida Orol fojiasi paydo bo`ldi. Oqibatda orolning suv sathining 20-25 mеtrgacha pasayishiga va sohillarining 60-80 kilomеtrgacha chеkinishiga olib kеldi. Amudaryo va Sirdaryo dеltalari suv va shamol eroziyasidan buzilib ikki yon atrofdagi dеhqonchilik dalalarining o`pirilishiga, еmirilishiga, shu asosda, unumdor tuproqlarining qishloq xo`jaligi muomalasidan chiqib kеtishiga sabab bo`ldi. Dеngizning suv qochgan tubi 4 million gеktardan ortiq bo`lib, XX asrning ikkinchi yarmida inson ko`z o`ngida, yana bitta, «Qo`lbola» qumli sho`rhok sahro paydo bo`ldi. 1975 yillardayoq kosmik tadqiqotlar natijasida Orolning qurib qolgan tubida chang bo`ronlar aniqlangan bo`lib, 1980 yillarning boshlaridan boshlab bunday chang to`zonli to`fonlar bir yilda 90-95 kun kuzatilmoqda.