Ekologiya fanining predmeti, uning maqsadi va
Download 115.02 Kb. Pdf ko'rish
|
ekologiya fanining predmeti uning maqsadi va vazifalari
- Bu sahifa navigatsiya:
- 1. EKOLOGIYA
- 2. POPULYATSION EKOLOGIYA
- 3. SINEKOLOGIYA
- Palekologiya
- Dengiz va chuchuk suv ekologiyasi- gidroekologiya
- Xususiy ekologiya
- Tavsiya etilgan adabiyotlar
|
EKOLOGIYA FANIDAN Ma’ruzachi: t. f. n., professor Maxmudov T. M. EKOLOGIYA FANINING PREDMETI, UNING MAQSADI VA VAZIFALARI (2 SOAT) REJA: Kirish. 1. Ekologiya to’g’risida tushuncha, uning tarixi. 2. Ekologiya fanining vazifalari. 3. Ekologiya fanining asosiy yo’nalishlari. 4. Ekologiya fani integrative fan. Xulosa.
Ekologiya tushunchasi fan sifatida ilk bor 1866-yildan qo’llanila boshlangan. Qadimgi bobolarimiz tushunchani ancha ilgari anglab, uni o’z turmush tarziga aylantirilgan. 1993 yil 9 dekabrda O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan qabul qilingan “Tabiatni muhofaza qilish” to’g’risidagi Qonun 4- moddasiga binoan qanday mutaxassis ta’minlangandan qat’iy nazar barcha O’rta va Oliy yurtlarida fuqarolarning hayoti uchun qulay tabiiy muhitga ega bo’lish huquqini ta’minlash uchun ekologik o’quvchining majburiyatlari belgilab qo’yilgan. XX asrda insoniyatni xavf ostida qoldirayotgan hodisalardan biri ekologik vaziyat hisoblaniladi. Atrof-muhitni himoya qilish, ekologik norma tabiiy boyliklarini kelgusi avlodlarga tejamkorlik bilan foydalanib yetkazish, bugungi kunda dolzarb muommodir. O’rmonlar, suv havzalari, tuproq, atmosfera havosi, o’simlik va hayvon turlari kamayib borishining oldini olish uchun tabiatni o’rganish lozim’’. Ekologiya faniga qiziqish insoniyatni dastlabki bosqichi boshlanishi bilan bog’liq. Ekologiya to’g’risidagi juda ko’p qiziqarli fikrlar, manbalar, qadimgi misrliklar, hindular, tibetliklar davridagi Geraklit (mil.av. 530-470), Giprokrat (mil.av. 460-370), Aristotel (mil.av. 384-322) bo’lgan davr manbalaridan ekologik omillar to’g’risidagi xabarlar bo’lgan. Barchamiz o’z sog’ligimizga, atrofdagilarning salomatligiga mas’ulmiz. Nafaqat shunchaki sog’ bo’lish, balki haqiqiy salomatlikka erishish o’z qo’limizda ekanini bilishimiz kerak ekan. Inson ko’rimsiz, yoqimsiz chiqindi tepaliklarini paydo qiladi. Albatta, savol tug’iladi: nega bunday mas’uliyatsizlik? Unga javob izlash, topish amri mahol. Demak, inson o’ziga nisbatan shunday muhitni yaratmoqda. Prezidantimiz shunday deganlar: “Har bir odamning sog’lig’i o’z qo’lida”. Bu gapni bejiz aytmaganlar. Chunki har bir inson yashashi uchun kurashishi kerak. Atrof-muhitga ta’sir ko’rsatayotgan omillarga qarshi chora-tadbirlar qo’llashi kerak. Ekologiya esa odamlar uchun qulay bo’lgan, bulg’anmagan tabiiy atrof- muhitni yaratish maqsadida ilmiy izlanishlar olib borayotgan, bu dolzarb muommoni hal qilishga yordam beradigan fan bo’lib qoladi. 1. EKOLOGIYA - ekologiya atamasini fanga 1-marta 1866-yil nemis biologi Ernest Gekkel kiritgan. ”Ekologiya” so’zi yunonchada “ekos”- uy, yashash joyi, maskan, “logos”- fan demakdir. O’z mazmuniga ko’ra “uy haqidagi, o’zining yashash joyi haqidagi fandir” degan ma’noni anglatadi. Boshqa barcha bilimlar yo’nalishlari kabi ekologiya insoniyatning butun tarixi davomida muttasil, ammo notekis rivojlangan. Gippokrat, Aristotel va boshqa qadimgi yunon mutafakkirlari asarlarida ekologik yo’nalish aniq ko’zga tashlanadi. Biroq yunonlar “Ekologiya” atamasidan foydalanishmagan. Bizni o’rab turgan barcha o’rmonlar, muzliklar, tog’u dashtlar, havoyu suvlar, xullas tabiatning har bir shaxobchasi odamning a’zolari kabi bir-biri bilan uzviy, muvozanatli tarzda bog’langandir. Tabiatning biron-bir joyida sodir bo’ladigan o’zgarish, o’z navbatida,uning muvozanatga qandaydir ta’sir ko’rsatmay qolmaydi. Hozirgi zamon fan-texnika taraqqiyoti, shuningdek tabiatga antropologik (insonning bevosita qatnashishi) ta’sir etishning toboro kuchayishi natijasida tabiiy omillarning o’zaro bog’lanishi ma’lum darajada muvozanatdan chiqmoqda, bu esa yer yuzida hayotiy jarayon risoladagidek kechishiga xavf solmoqda. Shu boisdan tabiiy muhitni asrash muommolari ko’p jihatdan ekologik tadqiqotlar bilan bog’lanadi. Ekologiya fani organizmlarning o’zaro va ular yashaydigan muhit bilan munosabatlarini o’rganadi, ya’ni tirik mavjudot va uning ma’lum hudud va akvatoriyalarga to’g’ri keladigan muhitlaridan iborat tizimlari tabiatini tadqiq etadi. Populyatsiyalar, turlar, biosenozlar, biogeosenozlar va biosfera kabi tushunchalar ekologiya fanining manbai hisoblanadi. Shuning uchun ham ko’pincha umumiy ekologiya to’rt bo’lib o’rganiladi, ya’ni autekologiya, populyatsion ekologiya, sinekologiya va biosfera haqidagi ta’limotlardir. 1. AUTEKOLOGIYA- (“Autos” yunoncha so’z bo’lib, “o’zi” degan ma’noni bildiradi) ayrim turlarning ularning yashab turgan muhit bilan munosabatlarining turlarining qanday muhitga ko’proq va uzviy moslashganligini yoritadi. 2. POPULYATSION EKOLOGIYA-(“Populyatsion” fransuzcha so’z bo’lib, “aholi” degan ma’noni bildiradi) populyatsiyalar tuzilmasi va dinomikasini, ma’lum sharoitda turli organizmlar sonining o’zgarishi (biomassa dinamikasi)sabablarini tekshiradi. 3. SINEKOLOGIYA- (“Sin” yunoncha so’z bo’lib, “birgalikda” demakdir) biogeosenozlarning tuzilish va xossalarini ayrim o’simliklar va hayvon turlarining o’zaro aloqasini hamda ularni tashqi muhit bilan munosabatini o’rganadi. 4. BIOSFERA- (yunoncha “Bios”-hayot, “sfera- shar”) haqidagi ta’limotni vujudga keltiradi. Ushbu ta’limotning asoschisi V.I.Vernadskiy hisoblanadi. Biosfera sayyoramizdagi “hayot qobig’i” hisoblanib,tirik organizmlarning o’zaro chambarchas aloqa, munosabatlaridan iborat murakkab ekosistemalar majmuini tashkil etadi. Ekologiya boshqa fanlarga nisbatan anchagina yosh. U tirik jonzotlarning yashash muhitini, o’zaro bir-biriga nisbatan munosabatlarini, hamda yashash sharoitlari o’rtasidagi o’zaro ta’sirlarni o’rganadi. Dastlab, ekologiya biologiya
fanining bir qismi sifatida rivoj topa boshladi. Albatta, kimyo, fizika, geologiya, geografiya, tabobat, tuproqshunoslik va boshqa tabiiy fanlar bilan bog’langan holda rivojlandi. Demak, ekologiyaning bosh o’rganish obyekti- bu ekosistema, ekologik tizimdir. Xususan, tabiatning butunligini tashkil etgan jonzotlar ularning yashash muhiti-makoni jamuljami (kompleksi)dir. Ekologiya fanining vujudga kelishida Ch.Darvin asos solgan tadrijiy takomil (evolyutsion) ta’limoti katta ro’l o’ynaydi. Bu fannining yuzaga kelganiga ham 143 yil bo’ldi, ammo alohida fan sifatida u XX asrning ikkinchi yarmida rivojlanib bordi. Amerika olimi Ch.Adams (1913) ekologiya to’g’risidagi ma’lumotlarni umumlashtirib, chop ettirdi. Ekologiyada organizm bir butun sistema sifatida ko’riladi. U tashqi muhit bilan o’zaro birgalikda harakatlanadi, bir-biriga yordam qiladi. Bugungi kunga kelib ekologiya sof biologik fanlar tizimidan chiqib, mazmuni kengayib bormoqda. Atrof-muhitga zamonaviy fan va texnika taraqqiyotining ta’siri natijasida ekologiya tushunchasi o’ta kengayib keldi. Insonning tashqi muhitga munosabati boshqa tirik organizmlardan tubdan farq qiladi.
Ekologiya fani tabiat bilan tirik organizmlarning uzviy bog’lanishini ifoda etar ekan, u shubhasiz, tabiatni muhofaza qilishning ilmiy asosini tashkil etadi. Ekologiya fanining rivojlanishi tabiatni o’rganish va tavsiflashdan boshlangan. Bu fransuz Jan Anri Faber o’zining mashxur “Entomologik estaliklar” (1870-1879) asarini yozgan davrlar edi. Aslida ekologiyaning chinakam rivoji ayrim turlar yashaydigan muhitni, ularning o’zaro munosabatlarini, simbiozini (grekcha-birga yashash), boshqa turlar bilan munosabatlarini o’rganishdan boshlangan. Bu ekologiyaning rivojida birinchi davrdir. Ekologiya fanining rivoji ikkinchi davrida ekosistemalar, ya’ni ekotizimlarni funksional bir butun tizim sifatida o’rganilishiga asosiy e’tibor bera boshlagan. Bunda ekotizimlar o’zaro aloqador organizmlar va har qanday hududdagi atrof- muhit barcha elementlarining bir butunligidan iborat deb qaralgan. Ekologik tizimlardagi jonli va jonsiz tabiat elementlari bir butun holda o’z muvozanatiga va o’zaro aloqalariga ega bo’lib, bu muvozanat va aloqalar energiya hamda moddaning o’zgarishlari bilan chambarchas bog’liqdir. Ekologiya fani o’z rivojining uchinchi davrida ekotizimlarning o’zaro ta’sirini o’rganishga yo’naltirilgan bo’ladi. Endi ekologik tizimlarning o’zaro munosabatlarini (aloqalarini) o’rganish boshlandi. Yer yuzidagi barcha ekotizimlar birgalikda yaxlit biosferani tashkil etadi. Biosferani o’rganish – ekologiya fanining rivojida to’rtinchi davrdir. Biosfera barcha jonli organizmlar va inson hayot kechiradigan muhitdir. U yerdagi o’zaro bog’liq barcha ekologik tizimlarning bir butunligidan iboratdir. Biosferada moddalarning aylanma harakati oziqlanish orqali ro’y beradi. Aytish mumkinki, biosferada har bir organizm bir-birini yeydi va hech bir jonzot yeyilishga mahkumlikdan holi emas. Ekologiya fani o’z rivojining beshinchi davrida insonning biosferadagi o’rnini o’rganadi. Bu davr ma’lum darajada tugallangan evolyutsion sikldan iborat bo’lib,
u ilmiy ma’noda biosferaning uyg’unlashgan qismi bo’lmish insonni takroriy ishlab chiqaradi.Inson biosferaning boshqa barcha tarkibiy qismlari bilan birgalikda evolyutsion yo’lni bosib o’tgan.
Shuningdek, atoqli tabiatshunos olim L.V.Peredelskiy fikricha, (2006 y) ekologiya fani rivojini 3 bosqichda ko’rish mumkin. Birinchisi, ekologiya fanining paydo bo’lishi va fan sifatida shakllanishi. Bu tirik jonzotlarning tabiiy muhit bilan o’zaro bog’langanligi hamda dalillar to’plash davri bo’ldi. Ayni shu faslda J.Lamark (1744-1829y) va T.Maltus (1766-1834y) singari atoqli olimlar kishilik jamiyatida birinchilar qatorida insoniyatning tabiatga ta’siri salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkinligi to’g’risida ogohlantirdilar. Ikkinchisi, ekologiya mustaqil fan sifatida shakllana boshlagan davr XIX asrning 60-yillar oxiri rus olimlaridan K.F. Rulte (1814-1858y), N.A.Seversov (1827- 1885y), V.VDokuchayev (1846-1903y) larning ekologiya fani to’g’risidagi tushunchalari ayni shu bosqichda rivoj topdi; ushbu fikrlar haligacha o’z qiymatini yo’qotgani yo’q. Tabiatshunos A.Tensli (1935y) ekosistema to’g’risidagi tushunchani ilgari surdi. 1940-yili rus olimi V.N.Sukachev ekosistema tushunchasiga yaqin bo’lgan biogeosenoz atamasini asosladi. XX asrning 20-40 yillarida ekologiya sohasida jahon miqyosida ko’zga ko’ringan olimlar V.I.Vernadskiy, V.N.Sukachev, E.S.Bauer, G.G.Gauze va boshqa fidoyi olimlar fundamental izlanishlar olib borishdi: ekologiyaning mustaqil fan sifatida to’la-to’kis shakllantirishdi. XX asrning 50-yillaridan e’tiboran ekologiya fani rivojining uchinchi bosqichi boshlandi va hozirga qadar davom etmoqda. Hozirda ekologiya fani bo’yicha 71 yo’nalishda izlanishlar olib borilmoqda. Ekologiya fanining fundamental nazariy va amaliy jihatlari boyitilmoqda; uning ko’pdan- ko’p yangi qirralari ochilmoqda; tabiatni asrash, uning resurslaridan oqilona foydalanish, inson salomatligini asrash singari global muommolarni hal qilishga intilmoqda. E’tirof etish kerakki, ekologiya fanining hozirgi rivojida Yu.Odum,M.Andrson, T.Miller, D.Xarper, B.Nebel, A.V.Yablokov, A.L.Yanshina, V.Rozanovakabi xorij ziyolilari, A.Ergashev, A.S.To’xtayev, X.Tursunov, Sh.Otaboyev, Yu.Shodimetov va boshqa vatanimiz olimlari jonkuyarlik bilan ilmiy izlanishlar olib borishmoqda, ekologiyaga oid jiddiy ilmiy asarlar yaratishmoqda. Rossiyada tuproqshunoslikning asoschisi V.V.Dokuchayev (1846-1903) tabiiy mintaqalar yo’nalishini ishlab chiqib, ekologiyaning rivojlanishiga salmoqli hissa qo’shdi. Yuqorida XX asr boshlarida ekologiya fani tez sur’atlar bilan rivojlandi degan edik. Avval o’simlik va hayvonlar ekologiyasi ayrim-ayrim o’rganilsa, keyinchalik ular birgalikda, bir uyushma sifatida o’rganildi.
2 . Ekologiya bo’yicha savodsizlik – omillikning eng daxshatli shakli hisoblanadi. Bu narsa atrof-muhit bilan zaruriy munosabatlarni bilmaslikda aks etadi. Shuning uchun ham ekologiyaning vazifalaridan biri insonlarga ekologik tarbiya berishdan iboratdir. Shu yerda “ekologik bomerang ” iborasi ustida to’xtashga to’g’ri keladi. Bu – inson bilan tabiiy muhit o’rtasidagi munosabatlarni bilmaslik oqibatida paydo bo’ladigan jarayondir. Inson tabiatning tabiiy qonuniyatlarini hisobga olmasdan unga o’tkazgan ta’siri qaytib kelib o’ziga salbiy ta’sir ko’rsatishini va buning evaziga murakkab vaziyatni yuzaga keltirishini aks ettiruvchi iboradir. Ekologiyaning vazifalaridan biri bo’lgan ekologik ta’lim tarbiyaning ahamiyati shundaki, nohushliklarda aql zakovat bilan chek qo’yish mumkin. Demak, hozirgi ekologik inqirozning kelib chiqishidagi tartibsizliklarga chek qo’yish zarur. Ekologik barqaror rivojlanishni ta’minlash lozim. Ya’ni kelajak avlodlarga zarar keltirmagan holatda insoniyat o’z ehtiyojlarini me’yorda taraqqiy ettirishi kerak. Ekologik barqaror rivojlanish konsepsiyasi insoniyatning uzoq muddatli taraqqiyoti zaminidir. Uning kapital mablag’larini ham me’yorda oshirishiga, ekologik sharoitning yaxshilanishiga turtki bo’lishi zarur. Bunday holatni yaratish uchun ekologik ta’lim-tarbiyani oilada, bog’chada, maktabda, o’rta maxsus va oily o’quv yurtlarida uzluksiz olib borish zarur bo’ladi. Ekologik nuqtai nazardan ta’lim olgan inson yuqorida zikr qilingan fikrlarni hayotda amalgam oshirish uchun harakat qilmog’i zarur. Aks holda, tabiatni, tabiiy muhitni yo’q qilish asorati insonning tirik qolishiga imkoniyat bermasligi o’z-o’zidan ma’lum. Inson tabiat ustidan hukmdor bo’lishi kerak, degan fikrdan qaytishi lozim. Aks holda ekologik bomerang jarayoni insonning o’ziga xavf tug’diradi. Hozirgi kunda katta va kichik mamlakatlar imkoniyatlari darajasida ekologiya sohasida insonlarga ta’lim berishni rivojlantirmoqda. Xususan, Respublikamizda ekologik ta’limni rivojlantirish va ekolog kadrlarni tayyorlash, hamda malakasini oshirish tizimini yanada takomillashtirish istiqbollari uch vazirlik hamkorlikda ish yuritmoqda. Chunonchi. O’zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi, O’zbekiston Respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi, O’zbekiston Respublikasi tabiatni muhofaza qilish Davlat qo’mitasi tomonida 2005yili tarixiy qaror, dastur va konsepsiya qabul qilindi. Mazkur tarixiy hujjat va qabul qilingan konsepsiyani ilova sifatida keltiramiz. O’zbekiston respublikasi OO’MTV, XTV va TMQDQ ning 2005yil 7 noyabr 242/33/79 sonli qo’shma qaroriga 2-ilova. Ekologiya fanining vazifalaridan biri bo’lgan sanitariya nazorat qilish organlarining vazifalari: Ogohlantirish sanitariya nazoratini olib borish; Tozalash ishi bilan shug’ullanuvchi korxonalar ishini nazorat qilish; Chiqindi axlatlarni tozalash inshootlarida, ya’ni assenizatsiya shudgorlarida, kompost qilish maydonlarida, axlatlarni kuydirish, yoqish korxonalarida qayta ishlarni nazorat qilish; Shaxarlarning iflosligi tufayli kelib chiqqan kasalliklarni o’rganish, tahlil qilish, ayniqsa,oshqozon-ichak yuqumli kasalliklarini o’rganish, sariq kasalligi kelib chiqishini, gelmintoz kasalligining tarqalishini o’rganish; Odatda shaharlarning kengayishini, aholining demografik o’sishini, kelajakda shahar taraqqiyotini ko’zda tutib, ularni tozaligini ta’minlash maqsadida, ekologik holatlarni oldindan ko’rib, 5-10yilga mo’ljallangan loyihalar ishlab chiqiladi.
5 yilga mo’ljallangan loyihalarda aniq vazifalar ko’rsatiladi va shu loyihalar asosida ish olib boriladi.Shunday ekan ekologiya fanining vazifalari yosh ekologlarni, talabalarni, bolalarni tarbiyalash,ularning tabiatga hissa qo’shishga undash, tabiatimiz go’zalligiga putur yetkazadigan omillarning oldini olish bo’yicha chora tadbirlarni ko’rsatishdan iboratdir. Shaharlarni tozalashni tashkil qilish loyihalarning tarkibiga: - tozalashning bosh rejasi; - rejali vazifalar; - inshootlar, korxonalarning loyihalari; - ishni boshqarish rejasi va boshqalari kiradi. Shaharlarning tozaligini ta’minlash loyiha va rejalarini amalga oshirish, bu rejalar kam- ko’stsiz bo’lishi uchun quyidagi fakt va dalillar o’rganilishi kerakligini ta’minlash kerak: 1) Joylarning tabiiy sharoiti, ya’ni relyefi, tuprog’i tekis-notekisligi, iqlimi, yog’ingarchiliklari, shamol harakati va yo’nalishi; 2) Shahar va uning rayonlarining sanitariya va ekologik holati; 3) Aholi o’rtasida yuqumli oshqozon-ichak kasalliklarini tarqalishi; 4) Tozalash jarayonlarining barcha bosqichlarini qaysi ahvolda ekani; 5) Kanalizatsiyani hozirgi ahvolini va kelajakda taraqqiy etish rejalari; 6) Aholining rayonlar miqyosida zichligi va soni demografik ko’rsatkichlari;
obodonlashtirilgani; 8) Ko’kalamzorlashtirishning ahvoli, shahar, rayon, irrigatsiya shohobchalari, favvoralar, suv havzalarining ahvoli; 9) Shahar va rayon markazlaridagi dam olish joylari, parklar, dam olish zonalari, hojatxonalar va ularning ahvollari va boshqalar; 10) Gazifikatsiya, elektr tarmoqlari, vodoprovod tarmoqlarining ahvoli. Aholi turar joylarini toza tutishni loyihalashtirish uchun hozirgi va kelajakda yig’iladigan turli axlatlarning miqdori to’g’risada ma’lumotlar rejaga vazifalar sifatida kiritiladi. Shunday qilib, ishlab chiqilgan loyiha asosida xonadonlardan, mahallalardan yig’iladigan chiqindi axlatlarni rejali ravishda tozalab olib chiqib ketish yotadi, kanalizatsiya bo’lmagan joylarda axlatlarni tezroq olib chiqib ketishi shart. Bu vazifalar amalga oshirilganda rayon, shahar hududlari ozoda turishi mumkin. Bunda kasalliklar tarqalishning oldi olinadi. Ekologik ta’lim tarbiyani amalga oshirishda turli aholi guruhlarini atrof-muhit muommolarini hal qilish uchun qayta o’qitish kurslari, “Ekologik ta’lim asoslari”, “Atrof-muhit”, “Tabiat va tabiiy boyliklardan tejamkorlik bilan foydalanish”, “Ekologiya va yoshlar tarbiyasi”, “Qishloq xo’jalik ekologiyasi” kabi qisqa kursli darsliklarda ekologik muommolarni oldini olish, tabiatni asrash, tabiiy boyliklardan oqilona foydalanish kabilar yozilgan bo’lib, inson ularni o’qib kerakli ma’lumotlar oladi.
Ekologiya fani shuningdek, tabiiy muhit holatini, inson ta’sirida o’zgarishi, jonli va jonsiz komponentlarga kuchli antropogen ta’sir ekologik muommolarni keltirib chiqarish sabablariga e’tibor beradi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, hozirgi zamon ekologiyasining asosiy vazifalarini quyidagicha ta’riflash mumkin: - hayotning tashkil topish qonuniyatlarini, shu jumladan, tabiiy tizimlari va umuman biosferaga antropogen ta’sirlarni shu qonuniyatlar asosida tadqiq etish; - biologiyaviy boyliklardan oqilona foydalanishning ilmiy asoslarini yaratish, inson xo’jalik faoliyati ta’siri asosida tabiatda ro’y beradigan o’zgarishlarni oldindan bilish, biosferada kechadigan jarayonlarni boshqarish va inson yashaydigan muhitni saqlab qolish; - populyatsiyalar sonini tartibga solish; - u yoki bu tabiiy qismlar va landshaft elementlari xususiyatlarini aniqlashda ekologik indikatsiyalash, shu jumladan, tabiiy muhit bulg’anishini indikatsiyalash; - buzilgan tabiiy tizimlarni tiklash, shu jumladan, foydalanishdan chiqarib tashlangan qishloq xo’jaligik ekin maydonlarini tiklash (rekultivatsiya), yaylovlarni, kam hosilli tuproqlarni, suv havzalari va boshqa ekotizimlar mahsuldorligini oshirish; - biosferaning etalon maydonlarini saqlash (konservatsiyalash); - muhit sifatini saqlash va yaxshilish bo’yicha texnikaviy, huquqiy, tashkiliy - boshqaruv organlarining uzoqqa mo’ljallangan tadbirlar majmuini takomillashtirish; - yangi o’zlashtirilgan mintaqalarda, sanoatlashgan va aholisi ko’p bo’lgan hududlarda ishlovchi aholining sharoitga moslashuvini tezlashtiruvchi vositalarni ishlab chiqish; - xavfli tabiiy hodisalar, avariyalar natijasida kishilarni nobud bo’lishi va salomatligini yo’qotish mumkin bo’lgan holatlarni oldini olish; - ekologik ong, ekologik madaniyat, ekologik ta’lim va tarbiya tizimlarini shakllantirish va bu sohada ommaviy axborot vositalari ishini faollashtirish. Darhaqiqat, XIX asrning ikkinchi yarmida ekologiya fani o’simliklar va hayvonlarning iqlim omillariga moslanishini o’rgandi.
va E.P.Karovin hisoblanadi. Ekologiyaning hamma bo’limlari, umumiy vazifalari, yo’nalishlari bir-birlari bilan birlashgan bo’lib, lekin “O’simlik” yoki “Sanoat ekologiyasi” va “Insonlar ekologiyasi” kabi yo’nalishlarning har birining o’ziga xos tadqiqot uslublari bordir. Masalan, o’simlik ekologiyasi – abiotik omillarning ayrim o’simlik turlariga yoki tur vakillariga ta’sirini aniqlaydi. Hayvonlar ekologiyasi – tashqi muhit omillarining ayrim individumlarga va ularning populyatsiyalariga ta’sirini o’rganadi. Shuning uchun ham populyatsiya ekologiyasi hayvonlar misolida yaxshi ishlab chiqilgan. Shunga qaramasdan hayvonlar ekologiyasini o’rganuvchi ekologlar hayvonlarning hayoti o’simliklarga bog’liq ekanligini inobatga olgan holda, biotsenozning ichidagi o’simliklar olamining vakillari hosil qilayotgan uyushmalarni o’rganishga katta ahamiyat beradilar. O’simlik va hayvonlar haqidagi ma’lumotlar shuni ko’rsatadiki, tirik organizmlarning bir-birlari va muhit bilan aloqalari murakkab, har xil, o’ziga xosligi ekologiyaning o’simliklar ekologiyasi va hayvonlar ekologiyasiga bo’linishiga sabab bo’ladi, ya’ni tabiatning har obyekti mustaqil fanlar tomonidan o’rganilsa-da, ular o’rtasidagi aloqa juda kuchlidir. Ayrim hollarda ekologiyaning bu ikki mustaqil bo’linishini birlashtirmoqchi ham
bo’lganlar. V.N.Sukachev tomonidan ishlab chiqarilgan biobeotsenoz, keyinchalik beogeotsenologiya ta’limoti bo’yicha o’simlik-hayvonlar birliklarini majmua holda o’rganish nazariyasi katta ahamiyatga ega bo’ldi. Yuqoridagi tushunchalar shuni ko’rsatadiki, ekologiya- bu biologik xarakterga ega bo’lgan mustaqil fan. Mikroorganizmlar ekologiyasi, o’simlik ekologiyasi,
Yu.Odum ekologiyani turlar ekologiyasi, populyatsiya ekologiyasi, senozlar ekologiyasi, ekosistema ekologiyasi kabi qismlarga bo’ladi. N.P.Naumov esa ekologiyani tur vakillari ekologiyasi, populyatsiya ekologiyasi, senozlar ekologiyasi yoki biotsenologiyaga (Games,1918) bo’ladi. Bundan tashqari yuqorida aytib o’tganimizdek, hozirgi vaqtda ekologiya quyidagi bo’limlarga bo’linadi: 1) Autekologiya- (Schrotes,1896)- tur vakillarining ekologiyasi; 2) Demekologiya- (Schvintenger,1963)- populyatsiyalar ekologiyasi; 3) Eydekologiya- (eidos-tur)- turlar ekologiyasi; 4) Sinekologiya- (Schrotes,1902)- tirik organizmlar jamoasi, uyushmasi, birligining ekologiyasi Agar autekologiya, demekologiya va eydekologiyalar asosida tur vakillari va ma’lum tirik organizmlar uyushmasiga kiruvchi turlar o’rganilsa, sinekoloyiya o’z navbatida autekologiya, demekologiya, eydekologiya ekologiyaga asoslangan holda murakkab ko’p turlardan tashkil topgan tabiiy majmualarni, ularning ichki tuzilishlarini, rivojlanishini, son va sifat o’zgarishlarini, katta va kichik birliklarni bir-birlari hamda muhit o’rtasidagi munosabatlarini o’rganish bilan ekologiyaning bu bo’limi umumiy biologik xarakterga ega bo’lib qoladi. Sinekologiya statistic yo’llar bilan ilmiy-tadqiqot ishlari olib borib, tirik organizmlarning turli guruhlarini, turlar soni, sifati, tarkibi, uchrovchanligini, doimiy yoki vaqtincha uchraydigan turlarini, ularning tarqalishi, mahsuldorlik va energiya oqimlarini o’rganadi. Umumiy ekologiya turli ekologiyalar , ekologik yo’nalishlar ayrim fanlarning bo’limi sifatida rivojlanmoqda, jumladan:
1) Fiziologik ekologiya-tirik organizmlar, (mikroorganizmlar, o’simliklar, 2) hayvonlar, odamlar)ning yashash joyiga moslashishi ta’sirida kelib chiqadigan fiziologik o’zgarishlarni o’rganadi; 2) Palekologiya- tabiatdan yo’qolib ketgan organizmlar, turlar, guruhlarining ekologiyasini o’rganadi;
turishini ekologik mehanizmlarni o’rganadi; 4) Morfologik ekologiya- tirik organizmlarning yashash sharoiti ta’siri natijasida, ularning tanalarining tuzilish qonunlarini o’rganadi. 5) Dengiz va chuchuk suv ekologiyasi- gidroekologiya- turli suv havzalarida uchraydigan tirik organizmlarning o’sish, rivojlanish, ko’payish,tarqalish qonunlarini o’rganadi;
qilayotgan ekologik omillarning mohiyati, uning sog’lig’i, tabiatdagi o’rni va rolini o’rganadi;
munosabatlarni o’rganadi va hk. Ayrim hollarda xususiy ekologiya yo’nalishi ham yuzaga chiqib qoladi.
(organizmlar olamidan turlargacha), har xil yashash joylar, turli biologic iqlimdagi biogeotsenozlarga nisbatan qo’llashni o’rganadi. Boshqacha qilib aytganda, xususiy ekologiya- ekosistema ichidagi kenja sistemalarning yashash joylarining doimiy harakati va o’zgarishi, yashash sharoitining xillari (suv, havo, yer-havo) – biotoplarni, ularning komponentlarini ekosistemadagi mohiyatini o’rganadi. Shunday qilib, ekologiyaning turli bo’limlarini umumlashtirganda, ekologiya- tabiatda hosil bo’lgan bir butun biologik birliklarni guruhlariga, a’zolariga o’ziga xos maxsus uslublar bilan yondashadi. Tabiatdagi har xil tabiiy voqelik, holat maxsus yondashishlarni, yangi ekologik uslublarni talab qiladi. Ekologiya yoki uning yaqin bo’limlarida turli biologik va nobiologik fanlarning yutuqlari, materiallaridan ehtiyotkorlik bilan foydalanish mumkin, aks holda haqiqiy ekologik voqeliklar, holatlar buzilib, ekologiyada “begona fikrlar” chalkashib ketishi mumkin. Ekologiya – umumiy biologiya faniga mansub bo’lib, tabiiy ekosistemalar, ularning turli guruhlari, a’zolarini tabiiy holda o’rganadi. Ammo tabiatni ekologik holat bilan tajriba qilib bo’lmaydi, chunki bunday hol juda ham kutilmagan va boshqarib bo’lmaydigan sanoqsiz ofatlarga olib kelishi mumkin. Masalan, atom bombalarini Semipalatinsk, Lubnurda, Nevadagi sinovlari, atom bombasini Xirosima, Nagasakida qo’llash, Chernobil AESining portlashi chegarasiz salbiy ekologik holatlarni keltirib chiqaradi. Shuning uchun ekologik ta’limsiz va mustahkam ekologik bilimga ega bo’lmasdan atrof-muhit muhofazasi muommolarini hal qilib bo’lmaydi. 4. Ekologiya fani integrativ fan bo’lib u o’zida turli xil bo’imlarni, yo’nalishlarni uslublarni mujassamlashtirgan hisoblanadi. Mana shu ekologiya yo’nalishlari uslublari birlashgan holda ekologiyaning bo’limlarini tashkil qiladi. Ana endi yuqorida keltirilgan ekologiyaning bo’lim va yo’nalishlarining ayrimlariga ta’rif berishni boshlasak ham bo’ladi. Umumiy ekologiya- u barcha ekologik yo’nalishlar va uslublarnio’z ichiga olgan ekologiya hisoblanadi. Masalan umumiy ekologiyadan turli ekologiyalar, ekologik yo’nalishlar ayrim fanlarning bo’limi sifatida rivojlanmoqda. Jumladan, fiziologik ekologiya,palekologiya, evolutsion ekologiya, morfologik ekologiya, dengiz va chuchuk suv ekologiyasi- gidroekologiya, odam ekologiyasi, ijtimoiy ekologiya va hk; Palekologiya- tabiatdan yo’qolib ketgan organizmlar, turlar, guruhlarining ekologiyasini o’rganadi; Evolutsion ekologiya- tabiatdan populyatsiyaning o’zgarib, rivojlanib turishini ekologik mehanizmlarni o’rganadi; Amaliy ekologiya- amaliy biologiya faniga mansub bo’lib, tabiiy ekosistemalar, ularning turli guruhlari, a’zolarini amaliy holda o’rganadi. Odam ekologiyasi- insonning tabiiy holati, unga salbiy va ijobiy ta’sir qilayotgan ekologik omillarning mohiyati, uning sog’lig’i, tabiatdagi o’rni va rolini o’rganadi. Farobiyning “Insoniyatning boshlanishi”, “Hayvon a’zolari to’g’risida kitob”, nomli asarlarida, shuningdek, “Odam a’zolarining tuzilishi” kabi asarlarida odam va hayvonlar ayrim a’zolarining tuzilishi, xususiyatlari va vazifalari haqida, ularning o’xshashligi va farqlari keltirilgan. Inson ekologiyasi- insonni tashqi muhitga munosabati boshqa tirik organizmlardan tubdan farq qiladi. Inson ekologiyasi yangi fan sifatida 1921 yil amerikaliklar olimlar Borjes va Park tomonidan kiritilgan. Dastlabki inson ekologiyasi tibbiy soha bo’limi sifatida qaralib, keyinchalik uning ijtimoiy, texnik, ma’muriy, iqtisodiy va huquqiy tomonlari ham o’rganildi. Inson ekologiyasi insonni atrof- muhitga va aksincha,muhitning insonga ta’sirini o’rganadi.
vujudga keldi. Unga birinchi bo’lib Raderik Mak Kenzil ta’rif bergan. Bu fan ijtimoiy fanlardan biri hisoblanib, uning predmeti inson bilan uning atrof-muhit o’rtasidagi xususiy bog’lanishlarini o’rganishdan iborat. Ya’ni, jamiyat bilan tabiat o’rtasidagi turli ekologik munosabatlarni o’rganadi va hk. Dengiz va chuchuk suv ekologiyasi- gidroekologiya- turli suv havzalarida uchraydigan tirik organizmlarning o’sish, rivojlanish, ko’payish,tarqalish qonunlarini o’rganadi; O’simliklar ekologiyasi- ularning qayerga moslashish muhit omillariga morfologik moslashishlari,ularning ko’rinishi, turlari va boshqalar o’rganiladi. O’simliklar olami vakillarining turli sharoitga moslashishlari natijasida turli formalar vujudga kelgan. Aristotel davridan o’simliklar tashqi qiyofalariga qarab, “daraxtlar”, “butalar”, “chala butalar”, “o’t o’simliklar”, va “suvda o’suvchi o’simliklar” nomi bilan atalib kelgan. O’simliklar ekologik formalarini farqlashda gidrofit, mezofit, boshoqli, kserofit, galofit, o’sish formasi,epimorfa kabi atamalar ham ishlatilib, ular asosan o’simliklar tashqi qiyofasi haqida ma’lumot beradi. Hayvonlar ekologiyasi- hayvonlarning yashash muhit omillariga morfologik moslashishlari ularning tashqi qiyofasi- hayotiy formalari orqali bo’lib, turli tashqi ko’rinishlar evolutsion jarayonlarda hosil bo’lgan va ularni tashqi muhitlarini o’rganadi.
1048y) koinotdagi hodisalarni taraqqiyot qonunlari bilan narsa va hodisalarning o’zaro ta’siri bilan tushuntirishga urinadi.
(organizmlar olamidan turlargacha), har xil yashash joylar, turli biologic iqlimdagi biogeotsenozlarga nisbatan qo’llashni o’rganadi. Ekologiya fani integrativ fan hisoblanib, uning rivojlanishida juda ko’p ishlar amalga oshirilyapti. Masalan, uzluksiz ta’lim-tarbiya tizimini joriy etish. Bunda – oilada, maktabgacha ta’lim muassasalarida ekologik ta’lim; umumiy o’rta, o’rta maxsus, kasb-hunar ta’lim muassasalarida ekologik ta’lim; oliy ta’lim muassasalaridaekologik ta’lim; kadrlarni qayta tayyorlash va muntazam ravishda malakasini oshirib borish; oliy ta’limdan keyingi ekologik ta’lim kabilar kiradi. Ekologik holatni oldini olish maqsadida inson ekologik madaniyat to’g’risidagi bilimlarni chuqur egallashi kerak bo’ladi. Ya’ni ekologiya bo’yicha madaniyatli inson avvalo, tabiatning rivojlanish qonuniyatlarini anglab yetishi zarur, o’z faoliyati ta’sirining yaqin va uzoq kelajakdagi oqibatlarini inobatga olishi darkor. Shu ma’noda, ekologik madaniyat umuminsoniy ma’naviyatning moddiy hamda ahloqiy faoliya mmahsuli sifatida aks etgan tarkibiy qismi ekanini anglab yetishi lozim. Ekologik madaniyat tarqqiyoti o’z navbatida ekologik ta’lim-tarbiya hamda ma’lumotlarni aholi o’rtasida ma’rifatning hamma usullaridan foydalanib ommaga yetkazish bilan chambarchas bog’liqdir. Xulosa qilib aytganda, ekologiyaning turli fanlari tabiat muhofazasi doirasida mujassamlashtirish vazifasi maktab o’quv predmetlarining o’zaro ilmiy-amaliy munosabatlarini mustahkamlab kengaytiradi. Tabiatning ekologik qonunlari, organizmlarning bir-birlari va ularning atrof- muhit bilan doim bo’lib turadigan munosabatlarini chuqur o’rganib yetgandan keyingina biz tabiatni muhofaza qilishga tayyor, bilimdon, sarkor bo’lamiz. Atrof- muhitni muhofaza qilish va tabiiy boyliklardan tejamkorlik bilan foydalanish shu kunning eng global ekologik muommosi hisoblanadi va bu muommo 6,3-6,5 mlrd sayyora aholisi , ular yashayotgan davlatlar va mamlakatlar manfaatini o’z ichiga qamrab oladi. Inson tabiat qo’ynida yashar ekan, uning beminnat saxovati, in’omi va marhamatidan bahramand bo’ladi. Shunday ekan, insonning eng yaqin do’sti bo’lmish tabiatni ardoqlash va e’zozlash har bir kishining muqaddas burchi bo’libgina qolmasdan, balki shu ko’rkam tabiatning bir oliy ne’mati hisoblanadigan insonning sharafli burchi bo’lishi lozim. Muruvvatli, ko’rkam, sahovatli keng tabiatni e’zozlash, unga bo’lgan muhabbat inson qalbida yoshlikdan uyg’onadi va davrlar o’tishi bilan shakllanadi. Xulosa qilib aytganda, agar biz tabiat qo’ynida tinch va sog’ yashashni xohlasak, tabiat qonunlarini o’rganishimiz, o’zlashtirishimiz va uning qonunlari asosida o’z hayot-faoliyatimizni , ish rejalarimizni, tuzishimiz shart.
1. Мустафоев С. ва бошқалар. Умумий экология. Т., 2006. 400 б. 2. Эргашев А., Эргашев Т. Экология, биосфера ва табиатни муҳофаза қилиш. Т., 2005. 430 б. 3. Эргашев А. Умумий экология. Т., 2003. 464 б. 4. Шодиметов Ю. Ижтимоий экологияга кириш. Т., 1994. 5. Тухтаев А.С., Хамидов А. Экология асослари ва табиатни муҳофаза қилиш. Т., 1994. 6. Турсунов Х.Т., Рахимов Т.У. Экология. Т., 2006. 148 б.
1. Ekologiya tushunchasini fanga birinchi bo’lib kim va qachon kiritgan? 2. Yer qobig’idagi mavjudotlar tizimi nima deb atalgan? 3. Populyatsion so’zining ma’nosi nima? 4. Ekologiya fanining obyektiga nimalar kiradi? 5. Ijtimoiy ekologiya nimani o’rganadi? Download 115.02 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|